Από το τραύμα στην ποίηση.
Η Όλγα Χωμενίδου σπούδασε, όπως με πληροφορεί το εμπροσθόφυλλο της εν τίτλω ποιητικής της συλλογής, Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και έκανε μεταπτυχιακά στη ρωσική γλώσσα στο Πανεπιστήμιο Πούσκιν της Μόσχας. Για πάνω από 20 χρόνια δούλεψε ως ρεπόρτερ και αρχισυντάκτρια πολιτιστικού τμήματος, καθώς και ως αρθρογράφος για θέματα που αφορούν την κατάσταση που επικρατεί στα τηλεοπτικά ΜΜΕ της χώρας, σε πολλές εφημερίδες (Βήμα, Ελευθεροτυπία,, Πρώτο Θέμα κ.ά.) και σε ιστότοπους. Έχει ακόμη παρακολουθήσει σεμινάρια θεατρικής αγωγής και υποκριτικής στον θεατρικό οργανισμό Μορφές Έκφρασης, όπως και θεατρικής γραφής στο Ίδρυμα Κακογιάννη. Είναι ακόμη συγγραφέας και αυτοδίδακτη εξαιρετική ζωγράφος. Το καλαίσθητο εξώφυλλο του βιβλίου της είναι δικό της έργο καθώς και οι δύο πίνακες στο εσωτερικό του βιβλίου. Πρόκειται, όπως ήδη φάνηκε, για μια πολυσχιδή προσωπικότητα.
Προς το τέλος του περασμένου Νοεμβρίου έγινε στην αίθουσα του πολυχώρου «Σπούτνικ» η παρουσίαση της συλλογής. Στο πάνελ συμμετείχαν εκλεκτοί ομιλητές από διαφορετικούς τομείς της γνώσης και της τέχνης (δημοσιογραφία, ποίηση, θέατρο, σκηνοθεσία, ψυχολογία, ιατρική), που έδωσαν ο καθένας τη δική του οπτική για τα ποιήματα της Όλγας Χωμενίδου. Τους παρακολούθησα με πολύ ενδιαφέρον. Ο καθένας συνέβαλε στην παρουσίαση του βιβλίου από τη δική του επιστήμη, αλλά όλοι μαζί συνέπεσε να εξάρουν τον προσωπικό αγώνα της ποιήτριας ενάντια στον καρκίνο, που την ακρωτηρίασε και μεταμόρφωσε το κεφάλι της σε «χλωμή πανσέληνο», σε γυμνό από μαλλιά κεφάλι.
Τα ποιήματα αυτής της συλλογής δεν αποτελούν βέβαια εξιστόρηση των ιατρικών δεδομένων στις διαφορετικές φάσεις της επίπονης θεραπείας, αλλά ποιητική έκφραση των αρνητικών συναισθημάτων: φόβου, μοναξιάς, έλλειψης πίστης στον εαυτό της, απόγνωσης, εγκατάλειψης, κατάθλιψης, αλλά και των θετικών συναισθημάτων: ελπίδας, αγάπης κ.ά., που της δημιούργησε η ασθένεια. Τα συναισθήματα αυτά έγιναν πηγή έμπνευσης για μια όμορφη ποιητική δημιουργία. Αξίζει να παρακολουθήσουμε για λίγο, αποσπασματικά βέβαια, τον καίριο λόγο της κλινικής ψυχολόγου Δόμνας Βεντουράτου σχετικά με την τέχνη και το ψυχικό τραύμα, που έγραψε για την περίπτωση της Χωμενίδου και των εξαιρετικών ποιημάτων της, γιατί νομίζω ότι αποδίδουν την ψυχική της κατάσταση, την οποία κατάφερε να μετατρέψει σε λυτρωτική ποιητική δημιουργία. Τις ποιητικές παραπομπές κάτω από τα αποσπάσματα꙳ꙮ τις προσθέτω εγώ:
«…..Τρία είναι τα χαρακτηριστικά του Ψυχικού Τραύματος, αυτά που χαρακτηρίζουν το αποτύπωμά του: α)Το ανείπωτο του τραύματος, ότι αδυνατούμε να το χωρέσουμε σε λόγια – νιώθουμε περίκλειστοι σε μια εσωτερική μοναξιά. Ο κατακερματισμός του ψυχισμού μας, της ίδιας μας της ταυτότητας που κλυδωνίζεται από την πρωτόγνωρη επιδρομή».
Περίκλειστη η ζωή μου κι αβόητη/με τυραγνίζει/ωσάν πριγκιποπούλα έκπτωτη παρηκμασμένη («Τείχη»).
Πού είναι τα μαλλιά μου(…)/Πού είναι τα στήθη μου τα αειφόρα/αντί για τούτες τις τραχιές αηδιαστικές ρωγμές(…)Πού είναι η δύναμή μου(…) Μου αξίζει να είμαι έτσι άνθρωπος;/Κι αν δεν είμαι πια, γιατί δεν μου αξίζει/πώς να ζήσω; («Τα λέπια»).
β) «Το πλήγμα στο ναρκισσισμό μας. Και κατά συνέπεια η απώλεια νοήματος: το δίχτυ που κρατούσε τον κόσμο μας, τις αξίες μας, την πίστη στον εαυτό μας και τους άλλους, η πνευματικότητα, καταρρέει- όλα μοιάζουν σαν ένας σωρός από ανούσια συντρίμμια. Η ιδιαιτερότητα στην περίπτωση της ασθένειας είναι ότι το ίδιο μας το σώμα βιώνεται ως ο θύτης που απειλεί τη συνοχή μας»:
(Κάθεται και κοιτιέται/ Με τις ώρες/μπροστά στον καθρέφτη του λουτρού της./(…) Δεν συναντιέται με κανένα/παρά μόνο κάθεται και κοιτιέται/ατέλειωτες ώρες/(…) ακίνητη, αμίλητη, αρίγητη./(…) Κάποιες φορές γέρνει τόσο/ που μοιάζει/με κλαδί λεύκας έτοιμο να σπάσει από μανιασμένη αντάρα(…) Πού πήγε η γυναίκα που θωρούσα/και είχα μέσα μου ζεστή/γυμνή κι αφράτη/ σαν καυτό ψωμί/ σαν τρυφερό οπάλι.(…) Ποια είμαι, θέ μου…)(«Μπροστά στον καθρέφτη»).
γ) «Την άρνηση, την αρχική φυγή διαδέχεται η οργή, ακολουθεί η κατάθλιψη, και μαζί με αυτήν έρχεται η παραίτηση. Αν υπάρχουν πηγές ανθεκτικότητας, μπορούμε να δούμε την ασθένεια σαν δεύτερη ευκαιρία, για νέο ξεκίνημα, να αναγεννηθούμε. Μια τέτοια πηγή ανθεκτικότητας, για όποιον έχει το χάρισμα να εκφραστεί μέσα από αυτήν, είναι η Τέχνη. Η Όλγα σκύβει, ανυποψίαστη αρχικά για τη δύναμη του όπλου της, πάνω στον καμβά και στο χαρτί της, δίνει διέξοδο στον πόνο και στην κραυγή της»:
Κραυγή μου, αφέσου, βγες/κι ανάκραξε βοή όσο το θες μεγάλη(…). Στάσου θαρραλέα/ άσκυφτη απ’ αγάπη Αντιγόνη/και πες τα όλα.(…)Θε μου, πες, πέσε, ικέτευσε, κράτα το κορμί μου απλήγωτο/γιατί φοβάμαι ν’ αντικρίζω/τις ουλές μου ανοιχτές και χέουσες (…)Πες μου, πώς θα σταθώ/και πώς θα δω ξανά την ανατολή μ’ ελπίδα….(«Κραυγή μου»)
«Ο τρόμος παίρνει μορφή, γίνεται αφήγημα, το ασύνδετο αποκτά νόημα και συνοχή. Δεν είναι πια στο έλεος του πόνου της, το σώμα της μετουσιώνεται από θύτη σε γενναίο πολεμιστή»:
Έδωσε τόσες μάχες αιματηρές/τη ζωή μου να προστατεύσει. Κι αν λαβώθηκε και τόσο/ χωρίς διόλου δισταγμό/έως που ακρωτηριάστηκε/εμένα πάλι προστάτευε/Κι αν κείτεται τώρα αποκρουστικός, θλιβερός και φρικαλέος/ χωρίς ανάσα ρυθμική και μάτι ξένο,/εμένα έσωζε.
«Τις στιγμές που γράφει, που ζωγραφίζει, η Όλγα βρίσκεται έξω από τον πόνο της και τον κοιτάζει πότε με περιέργεια, πότε με θυμό, πότε με συμπόνοια, ενίοτε δε με ευγνωμοσύνη»:
Κάθησα στην πολυθρόνα απέναντί του/και το παρακολουθούσα με τις ώρες/πώς έτρεμε από την κορτιζόνη/πώς πάγωνε κατά τόπους/καθώς χυνόταν μέσα του το φαρμακερό ποτάμι…(«Δεν είμαι γενναία»).
Στη συνέχεια όμως θα αλλάξει η διάθεσή της, θα πιστέψει στη δύναμή της. Θα αποκτήσει αυτοπεποίθηση: Βλέπεις μάνα;/ Βλέπεις τι ωραία περπατάω πια στητά και σταθερά/χωρίς κανένα στήριγμα; («Ενηλικίωση…». Και μέσα σ’ αυτή την περιπέτεια των συναισθημάτων της «Άστραψε φως και γνώρισε ο νιος τον εαυτό του» και θα νιώσει μια «Παράξενη ευτυχία», που θα της την προσφέρει η αγάπη για τον κόσμο και η συμπόρευσή της με τις άλλες γυναίκες που έχουν «Ξυρισμένα κεφάλια»: Αχ Ευτυχία μου,/ Νικηφόρο αδελφή του βίου,/μόλις τώρα έμαθα /ν’ αγαπώ.
꙳
Αυτό είναι το γενικό νοηματικό-συναισθηματικό πλαίσιο των ποιημάτων της συλλογής. Ο τίτλος της συλλογής: Χλωμές Πανσέληνοι-Ιστορίες για γυμνά κεφάλια, καθώς και η εικόνα του εξώφυλλου παραπέμπουν κατευθείαν στο σοκαριστικό βίωμα της ποιήτριας, ότι δηλαδή «έπρεπε πλέον να λογαριάζει τον εαυτό της /στους ανθρώπους με τα γυμνά κεφάλια». Αυτό το βίωμά της είναι η πληγή-πηγή έμπνευσης όλων των ποιημάτων της που αποτελούν τα σημάδια του ψυχικού της αγώνα ενάντια στην αρρώστια:
Επιτέλους το θέμα/δεν είναι τα δακρυσμένα μάτια/ούτε καν οι βαλαντωμένες δύσπνοιες/ούτε φυσικά οι στικτές σκιές στο δέρμα/από τις αλλεπάλληλες διεμβολές φλεβών./ «Δεν με αφορούν όλα αυτά»/έκραζε το ένα ημισφαίριο του μυαλού της στο άλλο./Μίλα με ειλικρίνεια επιτέλους /πού πατάω;/Τιμωρία ή ευκαιρία; («Το δεδομένο»).
Ευθύς εξαρχής όμως, είχε ορκιστεί, όπως λέει σε μια συνέντευξή της, να ζήσει και επέλεξε να ζήσει: «Γιατί εγώ, όπως σου εξήγησα πριν, επέλεξα να ζήσω. Αυτή την επιλογή έκανα τουλάχιστον με τα δύο από τα τρία κομμάτια μου. Εννοώ την καρδιά μου και την ψυχή μου. Το σώμα μου αφέθηκε στη βοήθεια από τους ειδικούς». Και είναι πολύ συγκινητικό να ομολογεί η ίδια ότι έγραψε τα ποιήματά της αυτά μετατρέποντας τον πόνο της σε τέχνη, όχι μόνο γι’ αυτή την ίδια, αλλά για ν’ απλώσει «ένα χέρι στους άλλους, όλους όσοι υποφέρουν από τα δικά τους αίτια». Όποιος αγαπάει με πάθος τη ζωή, όπως η ποιήτριά μας, είναι φυσικό βέβαια ν’ αγαπάει συγχρόνως όλους τους άλλους. Η αγάπη γι’ αυτή είναι το πιο ουσιαστικό νόημα στη ζωή. Ένα ποίημά της καταλήγει στον παρακάτω στίχο: «Γιατί μ’ αγάπη μοναχά/η ζωή να ζεις αξίζει».
Αυτά και τόσα άλλα βαθυστόχαστα νοήματα, βαθιά βιώματα, συγκινητικά συναισθήματα θα βρει κανείς διαβάζοντας αυτά τα υπέροχα λυρικά και δραματικά ποιήματα της Όλγας Χωμενίδου. Είναι ποιήματα που δηλώνουν μιαν αγωνιώδη ενδοσκόπηση μιας πολύ καλλιεργημένης ψυχής, που διαθέτει μεγάλη εσωτερική δύναμη, αποφασιστικότητα, γενναιότητα. Είναι μια κραυγή de profundis και γι’ αυτό πολύ ειλικρινής, τόσο ειλικρινής που αποκτά μέσα στα ποιήματα της Χωμενίδου μια διαφάνεια τέτοια που τίποτε δεν κρύβεται από τον ψυχισμό της. Αυτό το τελευταίο, η ειλικρίνεια και η διαφάνεια, μπορούν να αποτελέσουν ένα ιδανικό κριτήριο για την επιτυχή αξιολόγηση γενικά της ποίησης, κατά Οδυσσέα Ελύτη (Ανοιχτά Χαρτιά) και νομίζω ότι η ποιήτριά μας με την πρώτη της κιόλας ποιητική συλλογή το έχει πετύχει. Αν και λυρικά ποιήματα, δεν φτάνουν όμως σε εξάρσεις χωρίς αντίκρισμα. Δεν υπάρχει περίσσεια λόγου που δημιουργεί σύγχυση. Η γλώσσα είναι καθημερινή, αλλά καθώς εντάσσεται στο ποίημα αποκτά καθαρή ποιητική λειτουργία. Η ποιήτρια μιλάει με πολύ πλούσιο λεξιλόγιο αλλά με τρόπο λιτό, ευθύγραμμο, καίριο και μάλιστα χωρίς να χάνει ο στίχος τον αυθορμητισμό του. Κι όλ’ αυτά είναι βέβαια γνωρίσματα της πραγματικής τέχνης. Φαίνεται ότι αληθινή τέχνη μπορούν να κάνουν άνθρωποι που έφτασαν στα όριά τους, στο σημείο εκείνο που τους μέλλεται ή ζωή ή θάνατος. Αυτοί οι άνθρωποι δεν μπορούν να πούνε ψέματα. Πορεύονται με ειλικρίνεια, με περηφάνια και γενναιότητα, πράγματα που χαρακτηρίζουν την ποιήτρια.
Στο μότο της συλλογής, που είναι αφιερωμένο «Στον μονάκριβο γιο» της, υπάρχει μια γενναία και υπερήφανη προειδοποίηση σε όσους θα ψάξουν ίσως να βρουν στα ποιήματά της ευκαιρία για λύπη και συμπόνια:
Μην κάνετε το λάθος και πιστέψετε ή σας πιάσει λύπης συμπόνια ότι τα γυμνά κεφάλια έτσι αλλόκοτα όπως γυαλίζουν σαν χλωμές από μοναξιά πανσέληνοι, δεν έχουν κορμιά να στηριχτούν. Έχουν κορμούς τους πιο στιβαρούς…/Έχουν αντοχή που μόνο πουλιά που αλλάζουν ηπείρους…μπορούν να καταλάβουν.
Η αφιέρωση που μου έγραψε στο βιβλίο της λέει: «Γιατί ακόμα και οι Χλωμές Πανσέληνοι αφήνουν ασημένια μονοπάτια όλο φως…». Μ’ αυτή τη γενναιότητά της και την περηφάνια της μπορεί και τα βάζει με τον ίδιο τον Θεό που αδιαφορεί για την κατάστασή της και πολύ σατιρικά του λέει:
Σςςς…τώρα! Μη μιλάς!/Φωνάζουν τ’ όνομά μου/Πρέπει να περάσω στον θάλαμο/Της ανάνηψής μου/Εσύ μείνε εδώ έξω/Περίμενέ με αν θες/Ή φύγε!/Βρες άλλον να οικτίρεις/ Δεν έχει θέση για Εσένα μέσα.
Σε άλλο ποίημα σατιρίζει τον πολεμιστή, δηλαδή το ίδιο της το σώμα. Πρόκειται δηλαδή για αυτοσαρκασμό:
Πολεμιστής να σου πετύχει!/Ξέπνοος, όλο πληγές και σκισίματα./Σκέτη λύπηση!
Τελειώνοντας αυτή την περιδιάβαση στα ποιήματα της Χωμενίδου θα ήθελα να προτείνω στον αναγνώστη να διαβάσει προσεκτικά το ποίημα Περί φυλλοβολίας διάλογος. Ένα ποίημα που φανερώνει την αγάπη της ποιήτριας για τη ζωή, την αισιοδοξία της και τον βαθμό κατανόησης εκ μέρους της του χαρακτήρα της, ότι δηλαδή είναι εφήμερη αλλά και αναγεννάται στο διηνεκές, όπως ακριβώς το περιγράφει ποιητικότατα ο Όμηρος:
Και των θνητών η γενεά των φύλων ομοιάζει.
Άλλα ο άνεμος χαμαί σκορπά και άλλα
φυτρώνουν ως την άνοιξη τα δένδρ’ αναχλωραίνει
και των θνητών μια γενεά φυτρώνει κι άλλη παύει.
(Ομήρου Ιλιάδα, Ζ’ 146-149, μετάφρ. Ιάκωβου Πολυλά).
Στο διάλογο της ποιήτριας με την υποτιθέμενη μικρή αδελφή της τα φύλλα συμβολίζουν τα μαλλιά. Στην ερώτηση της μικρής αδελφής αν «θα ξαναβγούν τα κόκκινα μαλλάκια» της η ποιήτρια απαντά: «όσο να πεις κε-ρα-σιά».
«Όπως των φύλλων η γενιά, τέτοια και των ανθρώπων η φυλή· τα φύλλα, άλλα τα ρίχνει ο άνεμος στη γη, άλλα φυτρώνουν όμως στο φουντωμένο δάσος, σαν φτάσει η εποχή της άνοιξης.
Έτσι και των ανθρώπων η φυλή, ανθίζει η μια γενιά, φυλλορροεί η άλλη και μαραίνεται» (Ζ 145-149).
