Δέκα ζωές.

Βγαίνουν τόσα βιβλία τα τελευταία χρόνια που ακόμα κι ένας συστηματικός αναγνώστης με καλό ένστικτο τα χάνει μπροστά στη συνεχή παραγωγή τους σαν να είναι προϊόντα για το σούπερ μάρκετ. Πώς να επιλέξει ανάμεσα σε εκατοντάδες παλιότερους και ολοκαίνουργιους τίτλους και να μη σπαταλήσει άδικα χρόνο, κόπο και χρήματα; Παρόλο που χαίρομαι, για πολλούς λόγους, που βγαίνουν άπειρα βιβλία,σκέφτομαι ότι ακόμα κι αν είχα άλλη αγοραστική άνεση ή μου τα χάριζαν όσα θέλω διακαώς να διαβάσω, ακόμα κι αν καθόμουν σπίτι μου και διάβαζα μέρα νύχτα, πάλι δεν θα προλάβαινα.

Αν προσθέσω κιόλας, και πρέπει νομίζω, ως απαραίτητη την ανάγνωση των κλασικών και αναλογιστώ ότι έχει προστεθεί ένας σημαντικός αιώνας γραμματείας, ο 20ός,τότε είναι σαφές,και ισχύει για όλους, πως δεν μπορούμε να ολοκληρώσουμε ούτε σε δέκα ζωές, και λίγες λέω, κανέναν αναγνωστικό κύκλο, και δεν πειράζει αν το καλοσκεφτούμε. Όμως την επιλογή ενός βιβλίου σε συνθήκες τέτοιας εκδοτικής πλημμυρίδας είναι κρίμα να την κάνουμε επιπόλαια και να θυσιάζουμε εξαιρετικά καλά παλιά βιβλία χάριν των αμφίβολης συχνά ποιότητας καινούργιων.

Αφορμή για τις παραπάνω σκέψεις ήταν το ότι έχω (πάλι) καμιά εικοσιπενταριά βιβλία σε αναμονή, θέλω να τα διαβάσω άμεσα και κυρίως όλα, αλλά εμφανίζονται συνέχεια κι άλλα, παλιότερα και κλασικά που με ενδιαφέρουν και η στοίβα/λίστα μεγαλώνει όσο αναφέρονται φίλοι στις λέσχες γι’ αυτά ή με ιντριγκάρουν τα κείμενα των μπλόγκερς που εμπιστεύομαι και τελειωμό δεν έχει αυτό το (ωραίο πάντως μέσα στην πίεση των καιρών) πράγμα. Ένα τέτοιο βιβλίο λοιπόν, παλιότερο, θαυμάσιο,και όπως του άξιζε συζητημένο στον καιρό του, είναι το Καταφύγιο της Αμερικανίδας Τζαίην Ανν Φίλιπς της οποίας είχα ξεχάσει ακόμα και την ύπαρξη, το ομολογώ. Το Καταφύγιο δεν επανεκδόθηκε τώρα, αντίτυπά του κυκλοφορούν ευτυχώς ακόμα και υπάρχουν επίσης μερικά ακόμα μεταφρασμένα στα ελληνικά βιβλία της Φίλιπς,που αξίζει να την (ξανα)ανακαλύψουμε, πιστεύω, ως συγγραφέα.

Τζαίην Ανν Φίλιπς

Η Τζαίην Ανν Φίλιπς γεννήθηκε το 1952 στο Buckhannon της Δυτικής Βιρτζίνια και διαβάζοντας το βιογραφικό της,εδώ,καταλαβαίνει κάποιος ότι όλη της η ζωή είναι η λογοτεχνία.Σπούδασε αγγλική λογοτεχνία και ακολούθησε συναφή πανεπιστημιακή καριέρα διδάσκοντας σε διάφορα κολλέγια και πανεπιστήμια αγγλική λογοτεχνία και δημιουργική γραφή (ανάμεσά τους και στα πρωτοκλασάτα θεωρούμενα Χάρβαρντ και Βοστώνης). Σημαντικός σταθμός στην ακαδημαϊκή της καριέρα ήταν η ίδρυση στο Πανεπιστήμιο Rutgers-Newark Masterof Fine Arts ενός προγράμματος δημιουργικής γραφής που συμπεριελήφθη στα πέντε καλύτερα των ΗΠΑ. Η Φίλιπς εμφανίστηκε στα αμερικανικά γράμματα το 1976, με τη συλλογή διηγημάτων Sweethearts για την οποία βραβεύτηκε. Ακολούθησε η δεύτερη με τίτλο Counting, το 1978, που κι αυτή απέσπασε καλές κριτικές. Ωστόσο ήταν η συλλογή της, με τον τίτλο Black Tickets που εκδόθηκε το 1979,όταν ήταν μόλις 26 ετών,που έστρεψε πάνω της την προσοχή ενός ευρύτερου αναγνωστικού κοινού και της κριτικής σε παναμερικανικό επίπεδο.

Τα διηγήματα της Τζαίην Ανν Φίλιπς

• Sweethearts (1976)
• Counting (1978)
• BlackTickets (1979)
• How MickeyMadeIt (1981)
• The Secret Country (1982)
• Fast Lanes (1984)

Τα μυθιστορήματα

• Machine Dreams (1984)
• Shelter (1994)
• Mother Kind (2000)
• Lark&Termite (2008)
• QuietDell (2013)

Magnumopus της Φίλιπς θεωρείται το μυθιστόρημά της Larkand Termite του 2008 και πιο πρόσφατο είναι το Quiet Dell που κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 2013. Ελπίζω να υπάρξει  εκδοτικό ενδιαφέρον και σύντομα να μεταφραστούν και τα δυο στα ελληνικά.

 Το Καταφύγιο

Το 1994 η Φίλιπς έχει πια στα λογοτεχνικά της μπαγκάζια και αναγνώριση και θετικές κριτικές και τις δικαιώνει πλήρως με το Καταφύγιο,το δεύτερο μυθιστόρημά της. Αυτές οι περγαμηνές οφείλονταν ως τότε σε συλλογές διηγημάτων κυρίως και, αν σκεφτούμε ότι το διήγημα είναι ένα είδος που πολλοί θεωρούν αρκετά πιο δύσκολο από το σαφώς δημοφιλέστερό του μυθιστόρημα, τότε αυτό κάνει την Φίλιπς ακόμα πιο σημαντική στα μάτια πολλών. Στο Καταφύγιο η συγγραφέας αποτυπώνει με μια γραφή πυκνή, μεστή, καθαρή και σχολαστικά οργανωμένη μια παλιά μεν αλλά διαχρονικώς γοητευτική ιδέα, που ενέχει πάντα μεγάλο ρίσκο να εκπέσει, ως μυθιστόρημα,σε πλαδαρή και χιλιοειπωμένη ιστορία. Κι αυτό διότι αφορά ένα θέμα που η παγκόσμια Λογοτεχνία αγαπά να θίγει:την απώλεια της παιδικής αθωότητας,τη μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση.

Στο Καταφύγιο η μετάβαση αυτή δεν έχει να κάνει με τη ληξιαρχική ηλικία που οι νόμοι, οι πολιτείες, οι θρησκείες, οι κοινωνίες κτλ την ορίζουν˚ διότι εδώ έχουμε να κάνουμε με την απότομη και ξαφνική απόρροια απρόβλεπτων γεγονότων που, τη σοβαρότητά τους στη ζωή του, αλλιώς την αντιλαμβάνεται ένα παιδί στα εννιά,αλλιώς στα δώδεκα, αλλιώς στα δεκάξι. Σε ένα τόσο δημοφιλές θέμα ο πειρασμός, ακόμα και για έναν ταλαντούχο γραφιά, να επινοήσει καρικατούρες και να κάνει τελικά παραλογοτεχνία /εύκολη λογοτεχνία, παραμονεύει σε κάθε περίπτωση. Όμως η περίπτωση της Φίλιπς δεν είναι αυτή του διεκπεραιωτικού και ετερόφωτου γραφιά που εκτελεί παραγγελίες. Πρόκειται για μια αληθινή, αυτόφωτη συγγραφέα˚ και δεν θα το εξηγήσω αυτό,δεν χρειάζεται.

Την ιστορία της Φίλιπς σηκώνουν στις πλάτες τους ως κύριοι χαρακτήρες τέσσερα κορίτσια (οι έφηβες Λένι και Άλμα Σβένσον, Καπ Μπρίαρλι και Ντήλια Κάμπελ),ο Μπάντι (ένα 9χρονο αγόρι) και ο Πάρσον,ενήλικος, μοναχικός, εμμονικά θρησκόληπτος, σκληρά δοκιμασμένος από τη ζωή άνδρας που κουβαλά στην ανεμοδαρμένη του ψυχή πολλά αγιάτρευτα τραύματα. Οι έξι αυτοί άνθρωποι,πειθαρχημένα και πειστικά χτισμένοι ως μυθιστορηματικοί χαρακτήρες,πολύ κοντά σε πραγματικούς σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης,βρίσκονται μπροστά στο Κακό, που εδώεκπροσωπείται από έναν σάπιο, ως το μεδούλι, ενήλικο και ωθούνται από μια Ειμαρμένηεντελώς τρελαμένη θα λέγαμε –εφόσον κάνει τέτοια καψόνια σε πλάσματα άγουρα, να τα βγάλουν πέρα με τη σύνθετη κατάσταση που προκύπτει κατά την παραμονή τους σε ένα πανέμορφο και τρομαχτικό μαζί,μέσα στην αγριάδα και τα μυστικά του, δασωμένο τόπο,σε μια κατασκήνωση προσκόπων στα Απαλάχια όρη της Δυτικής Βιρτζίνια, το καλοκαίρι του 1963.

 Η Λένι και η Καπ είναι τα μεγαλύτερα στην ηλικία παιδιά, που ήδη πριν έρθουν στην κατασκήνωση έχουν μπει σε φάση μετάβασης από την παιδική ηλικία/κατάσταση στην ενήλικη ζωή, βιώνοντας ως τότε ίδιες ως ένα βαθμό εμπειρίες –σχολικές εμπειρίες στην ίδια πόλη, για παράδειγμα, αλλά αρκετά διαφορετικές οικογενειακές καταστάσεις, αφού οι γονείς της Καπ είναι πλούσιοι κι αυτό ως στοιχείο, μαζί με το οδυνηρό διαζύγιό τους, αλλάζει τον κατά τα άλλα κοινό παρονομαστή της ζωής σε μια επαρχιακή πόλη. Η φάση αυτή ολοκληρώνεται τώρα, στην κατασκήνωση καθώς είναι οι πρώτες που χάνουν την παιδικότητά τους. Με τις δυο μικρότερες, Άλμα και Ντήλια, είναι μια παρέα -άλλωστε η Λένι και η Άλμα είναι αδελφές-, και έχουν ήδη διαμορφωθεί ως προσωπικότητες – η μία πιο ευαίσθητη, η άλλη περισσότερο ορθολογίστρια -, από μικρά και μεγάλα,φανερά και μυστικά πράγματα, ορισμένα από αυτά,αν και αφορούν τους γονείς και τις μεταξύτους σχέσεις,αναπόφευκτα έχουν επηρεάσει και εκείνες.

Οι γονείς των κοριτσιών αγαπούν τα παιδιά τους και στέκονται, έστω και με ελλείψεις, στο πλευρό τους, φορτωμένοι με προσωπικές ήττες. Ωστόσο  οι επιμέρους ενήλικες σχέσεις τους, φιλικές, οικονομικές και άλλες,δεν έχουν πάντα θετική επίδραση στα κορίτσια.Η απώλεια ενός εκ των ενηλίκων,για παράδειγμα,αλλάζει άρδην τη ζωή των μελών της οικογένειας, αλλά και των τρίτων που εξαρτήθηκαν / σχετίστηκαν με αυτόν. Εκείνο το ζεστό, βαρύ καλοκαίρι στα Απαλάχια τα συσσωρευμένα πολύπλοκα και ψυχοφθόρα συναισθήματα αποκαλύπτονται επισπεύδοντας το πέρασμα των παιδιών στον σκληρό κόσμο των μεγάλων. Είναι η νύχτα που τα κορίτσια και ο Μπάντι εγκαταλείπουν βίαια την αθωότητά τους.

Η Φίλιπς συνθέτει μια καταπληκτική, δραματική ιστορία, με μια ανατροπή στο καταλληλότερο σημείο, και οδεύει στην έξοδο του δράματος, αποκλιμακώνοντας την ένταση και την αγωνία με ένα έξοχο φινάλε, όπου εμπλέκει με τρόπο πανέμορφο και συγκινητικό τον Πάρσον, έναν χαρακτήρα ευφυώς δομημένο εξ αρχής που, φτιαγμένος λέξη προς λέξη σανένας έκπτωτος άγγελος ενός ετοιμόρροπου παράδεισου, θα σταθεί όρθιος στα πόδια του τη στιγμή που πρέπει, θα ταχθεί ενάντια στο Κακό και θα γίνει το καταλυτικό, εξωοικογενειακό, ανιδιοτελές πρόσωπο-κλειδί στη βίαιη μετάβαση των πέντε παιδιών στον ενήλικο κόσμο.

Η αφήγηση ακολουθεί βήμα προς βήμα ένα προσεκτικά μελετημένο, έχω την αίσθηση, δραματουργικό σχέδιο το οποίο η Φίλιπς φέρνει εις πέρας με λέξεις και φράσεις που κρατούν σε υψηλό επίπεδο την αισθητική του κειμένου, δίχως να μειώνουν ή να στρέφουν σε βολικές αποκλιμακώσεις τη συναισθηματική φόρτιση και την αγωνία,την ένταση που στον αναγνώστη μεταφέρεται επιπλέον με τις αδρές εικόνες που δημιουργεί. Πρόκειται για ένα ισχυρό κείμενοστο οποίο οι χαρακτήρες (ανήλικοι και ενήλικοι) οικείοι στον αναγνώστη,που ταυτίζεται θετικά ή αρνητικά μαζί τους,παλεύουν μεταξύ τους,συνειδητά ή ασυνείδητα,ενώ συνάμα αναμετρώνται ο ένας με τους δαίμονες του άλλου και όλοι μαζί κινούνται σαν μικρό κοπάδι ψυχών αιωρούμενων στον χωροχρόνο, ώσπου μια αφανέρωτη, ως εκείνη τη στιγμή, μοίρα, τους εντάσσει, χωρίς να τους ρωτήσει, στο ίδιο μεταφυσικό, σκοτεινό κομμάτι του κοινού για όλους κόσμου, και τους ενώνει όπως όπως για να παλέψουν ως ενήλικοι πλέον και να βγει, τελικά, κάτι καλό μέσα από το θεόρατο Κακό που έχει ορθωθεί μπροστά τους.

Η γραφή της Φίλιπς–με σαφή τη φωκνερική επίδραση, σε ένα όμως τελείως προσωπικό ύφος -,γίνεται αιχμηρή βελόνα που κεντά επαναλαμβανόμενα μοτίβα,τα οποία απαιτούν συνεχές μέτρημα, ακρίβεια και τήρηση των σωστών αποστάσεων στον αφηγηματικό καμβά,για να μην κουράσουν με αθέλητα λάθη τα μάτια (της ψυχής, γιατί πάντα διαβάζουμε, ελπίζω, με τα μάτια της ψυχής μας ορθάνοιχτα). Η Φίλιπς, λειτουργώντας ως παντογνώστης αφηγητής, χωρίζει την ιστορία σε 42 μέρη, όπουκυριαρχούν εναλλασσόμενα ως πρωταγωνιστικά πρόσωπα η Λένι, η Άλμα, ο Μπάντι και ο Πάρσον. Και στα πρόσωπα αυτά εγκιβωτίζει τις πρότερες ιστορίες των παιδιών και των ενηλίκων˚ και αναρωτιέται, περιγράφει, αφουγκράζεται τη σκέψη τους, διοχετεύει τα συναίσθηματά τους σαν να παρευρίσκεται και εκείνη η ίδια και τα χάρτινα, αλλά διόλου διάφανα, πλάσματα της πένας της,κοντά, δίπλα στον αναγνώστη ο οποίος συμμετέχει,συμπάσχει,συναισθάνεται. Κανένα μέρος δεν αναιρεί το άλλο,όλα είναι γοητευτικά, όλα μαζί αποτελούν ένα ζωντανό οργανισμό με σφιχτούς αρμούς που η Φίλιπς έχει υπό τον έλεγχό της, όπως άλλωστε και όλο το κείμενο,όπου, με λόγο συγκροτημένο, μετατρέπει  τη συγκεκριμένη σύγκρουση/όσμωση των συγκεκριμένων ανθρώπινων υποκειμένων σε πλήρες και αυτόνομο καλλιτεχνικό έργο,με δική του, νέα,αλλιώτικη πνοή, δικό του πολυεπίπεδο βάθος και δική του ταυτότητα.

Παρά τις συνάφειες με μείζονα λογοτεχνικά έργα, που (τολμούν να)είναι ή (να)κινούνται στα όρια του southerngothic-σε μια λογοτεχνική περίοδο/δεκαετία που ο βρώμικος ρεαλισμός του  Ρέημοντ Κάρβερ, του Ρίτσαρντ Φορντ, του Τομπάιας Γουλφκ.α. αγγίζει το ζενίθ του, και με τον Φώκνερ πάντα παρών να συγκινεί, χωρίς όμως να καθορίζει τα νέα καλλιτεχνικά ρεύματα-συνάφειες τις οποίες ο αναγνώστης βεβαίως θα διακρίνει, ειδικά στη σκοτεινή ομορφιά του θέματος, η Φίλιπς κερδίζει τις εντυπώσεις γιατί, ανεξάρτητα από την όποια ειδολόγησή της, είναι συγκλονιστικά αυτόφωτη:η υποβλητική ατμόσφαιρα που δημιουργεί τοποθετώντας εντός της τους ήρωες και κρατώντας μέσα της και τους αναγνώστες,οι εύληπτες σημειολογικές αναφορές σε σύμβολα, πρόσωπα, ζώα,κινήσεις,τραγούδια κτλ,η αντίληψη και χρήση της γλώσσας ως εξαιρετικής ακρίβειας εργαλείο, εργαλείο εικαστικό τολμώ να πω, και γενικά όλο το πυκνό κέντημα που απλώνεται σε σχετικά λίγες, για ένα τέτοιο μυθιστόρημα,σελίδες,είναι αποτέλεσμα ενός φυσικού ταλέντου, που ξεπερνά τις λαμπρές σπουδές της συγγραφέως και τις επιρροές που φυσικά έχει δεχθεί. Διότι ποιο στοιχείο είναι το εντυπωσιακότερο όλων όσων στηρίζουν τη συγγραφική της μοναδικότητα; Το θέμα και πάλι! Ένα θέμα που αυτό καθαυτό δεν είναι βέβαια καινούργιο˚ κι όμως η Φίλιπς, στη δική της αφηγηματική εκδοχή,το κάνει να λάμπει δίχως φλυαρίες, δίχως να το ζορίζει και να το φορτώνει με αβανταδόρικες τεχνικές μιμήσεις άλλων ομοτέχνων της, ή άλλων εποχών, δίχως ετεροχρονισμένα στολίδια. (Η δράση και μόνο, που τοποθετείται στις μεταμακαρθικές ΗΠΑ του 1963, κατά της προεδρίας του Κέννεντυ – και που αν δεν το ξέρεις, ούτε που υποψιάζεσαι ότι το βιβλίο γράφτηκε το 1994 – είναι ένα πειστικό, θαρρώ, επιχείρημα για όλα τα παραπάνω). 

Το ελληνικό κοινό οφείλει τη γνωριμία του με την έξοχη αυτή Αμερικανίδα συγγραφέα στις εκδόσεις της Εστίας και στις μεταφράστριες Λίζα Σαμλόγλου (Machine Dreams,1984/ Μηχανές Ονείρων,1988) και Έφη Φρυδά (Mother Kind, 2000/Μητέρες, 2002 & Shelter,1994 /Καταφύγιο,

2006).Εγώ προσωπικά την οφείλω στην Έφη Φρυδά, μια άξια και έμπειρη μεταφράστρια σημαντικών συγγραφέων, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγεται και η Φίλιπς, γιατί σε μια οξυδερκή παρέα βιβλιόφιλων που έτυχε να συναντηθούμε, εκείνη αναφέρθηκε με ζέση στο Καταφύγιο και στη συγγραφική δεινότητα της Φίλιπς. Αναζήτησα το μυθιστόρημα, το βρήκα και μόλις το ξεφύλλισα άφησα στην άκρη καινούργια βιβλία που είχα σκοπό να διαβάσω κι έπεσα με τα μούτρα σε αυτό, δίχως να παρεμβάλω άλλο κατά την ανάγνωσή του˚γιατί η καλή η μέρα από το πρωί φαίνεται, κι από τις πρώτες σελίδες άστραψε η υψηλή αισθητική της Φίλιπς, η δυναμική του θέματος, αλλά και η ενάργεια της μετάφρασης στη γλώσσα μας. Και τελικά, για μια ακόμα φορά, η αμερικανική λογοτεχνία του τελευταίου τέταρτου του 20ού αιώνα με αποζημίωσε με το παραπάνω.

Σύνδεσμοι για περισσότερες πληροφορίες για την Τζαίην Ανν Φίλιπς.

https://bombmagazine.org/articles/jayne-anne-phillips/
https://lareviewofbooks.org/article/going-go-ramaan-alam-interviews-jayne-anne-phillips-writing-process/