Μόλις τελείωσα την ανάγνωση ενός μυθιστορήματος που τον ιστορικό του καμβά
συνθέτουν κυρίως τα ιστορικά γεγονότα του 20ού αιώνα: Βαλκανικοί πόλεμοι,
Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική Καταστροφή, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος,
Εμφύλιος, Δικτατορία, οικονομική κρίση. Πικρό συμπέρασμα που βγαίνει τόσο
από την υπενθύμιση αυτών των γεγονότων όσο και από τη μυθοπλασία του
συγγραφέα είναι η σταθερά επαναλαμβανομένη, παρά τα φωτεινά διαλείμματα,
θλιβερή ματαίωση του ελληνισμού, η αβεβαιότητα της μοίρας του. Ίδια δηλαδή
αίσθηση που μας δίνει ένα πολύ μεγάλο μέρος της ποίησής μας, ιδίως ο
Σεφέρης. Θυμήθηκα αυτόματα ως κλασικό παράδειγμα αβεβαιότητας για το μέλλον
τον «Τελευταίο Σταθμό» του, και ειδικότερα το σύμβολο που κρύβει μέσα στο
ποίημα την επισφαλή θέση της Ελλάδας, ευθύς μετά το τέλος του Μεγάλου
Πολέμου, το «φεγγάρι». Και δεν κρίνω άσκοπο να κάνω εδώ ένα-δυο σχόλια γι’
αυτό το σεφερικό σύμβολο, αφού η ελληνική κοινωνία βρίσκεται σήμερα και
πάλι σε μια πολύ δύσκολη πνευματική, πολιτική και οικονομική περίοδο.

Είκοσι τρία φεγγάρια υπάρχουν μέσα στην ποίησή του, ολόκληρα ή στη χάση
τους, που δεν έχουν διακοσμητικό χαρακτήρα, αλλά, νομίζω, μόνο συμβολικό.
Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι ο ποιητής δεν τα βλέπει στο φυσικό τους
πλαίσιο. Αντίθετα μάλιστα, ξεκινάει πάντοτε από τη φύση και τα γεγονότα,
γιατί ο Σεφέρης δεν είναι γραφειακός ποιητής, και προχωρεί σε
μετασημάνσεις, για να ευνοήσει την ποιητική του αφήγηση. Η πληθώρα των
φεγγαριών πάντως αποκαλύπτει τον νυχτερινό χαρακτήρα των ποιημάτων του, που
συνάδει με το οδυνηρό βίωμά αυτής της ποίησης και δηλώνει όχι ρομαντικές
αλλά στενόχωρες καταστάσεις. Γι’ αυτό και στο προαναφερθέν ποίημα στους
πρώτους κιόλας στίχους ο ποιητής εξομολογείται:

Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσαν.

Τ’ αλφαβητάρι των άστρων που συλλαβίζεις

όπως το φέρει ο κόπος της τελειωμένης μέρας

και βγάζεις άλλα νοήματα κι άλλες ελπίδες,

πιο καθαρά μπορείς να το διαβάσεις.

Ο Τελευταίος Σταθμός, ένα από τα ωραιότερα σεφερικά ποιήματα, αποτελεί μια
σύνοψη των εμπειριών του πολέμου, έναν απολογισμό που καταλογίζει, σε βάρος
των Ελλήνων πολιτικών της περιόδου του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, απληστία,
ιδιοτέλεια, δόλο. Καθώς τελείωσε ο πόλεμος όλοι αυτοί οι πολιτικοί
επιστρέφουν να κυβερνήσουν την Ελλάδα, η οποία σημειωτέον ελευθερώθηκε όχι
βέβαια απ’ αυτούς, αλλά από την Εθνική Αντίσταση. Όλα έχουν τελειώσει.
Επικρατεί κλίμα αισιοδοξίας, απλώνεται μια παράξενη ηρεμία. Κανείς δεν
συνειδητοποιεί την αβέβαιη μοίρα της χώρας, κανείς δεν προβλέπει τον
επερχόμενο Εμφύλιο σπαραγμό. Συγκεντρωμένοι στο CavadeiTirreni, τον
τελευταίο σταθμό πριν από την επιστροφή τους στην πατρίδα, ίσως κιόλας οι
πολιτικοί να ονειρεύονται τα αξιώματα που θα διεκδικήσουν στην
απελευθερωμένη από άλλους Ελλάδα. Μόνο ο ποιητής αντιδικεί με το φεγγάρι
που

ξεπέρασε τα σύννεφα και γίναν / τα σπίτια στην αντίπερα πλαγιά από
σμάλτο.

Με το ασημένιο του φως (με το ψυχρόν του αργύριον κατά τον Κάλβο)
το φεγγάρι καλύπτει το τοπίο και δεν αφήνει τα πράγματα να διαφοροποιηθούν
για να φανεί η αλήθεια, εξαπατά και δημιουργεί επικίνδυνες ψευδαισθήσεις.
Και επειδή η σεφερική ποίηση είναι μια ποίηση πατριωτική που παρακολουθεί
τα ιστορικά, εθνικά κυρίως, γεγονότα, όσα φεγγάρια περιλαμβάνει σε τόσες
αντίστοιχα επικίνδυνες ιστορικές καταστάσεις παραπέμπει: λανθασμένες
πολιτικές, ανήθικες συμπεριφορές, απληστία πολιτικών προσώπων, ύπουλη
αγγλική πολιτική κ.ά.

Κι ο ποιητής αντιδρά κάθε φορά στην εξαπατητική δράση του φεγγαριού. Έτσι
και σ’ αυτή την περίπτωση, και πολύ εντονότερα από άλλες αντίστοιχες,
συνειδητοποιεί την αλήθεια εκείνης της ιστορικής στιγμής, που η Ελλάδα
κινδυνεύει να αιματοκυλισθεί σ’ ένα εμφύλιο πόλεμο, ολοκληρώνει τον
απολογισμό του, καταλογίζει ευθύνες στους πολιτικούς, που στα χρόνια του
πολέμου αποδείχτηκαν πολύ κατώτεροι των περιστάσεων και κλείνει το ποίημά
του πάλι με τη δυσαρέσκειά του για το φεγγάρι.

Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσουν

Παρά τα όσα λέγονται για την αισιοδοξία του τελευταίου στίχου νομίζω ότι το
ποίημα δεν είναι αισιόδοξο.

Ο «Τελευταίος Σταθμός» είναι το τελευταίο ποίημα της συλλογής Ημερολόγιο Καταστρώματος, Β’. Παρόμοια νοήματα περιλαμβάνει και το
φεγγάρι του πρώτου ποιήματος της ίδιας συλλογής, Μέρες του Ιουνίου ‘41:

Βγήκε το νέο φεγγάρι στην Αλεξάνδρεια

κρατώντας το παλαιό στην αγκαλιά του

κι εμείς πηγαίνοντας κατά την Πόρτα του Ήλιου

μες στο σκοτάδι της καρδιάς –τρεις φίλοι.

…………………………………………………………………..

Και τώρα βγήκε το νέο φεγγάρι αγκαλιασμένο/ με το παλιό, με τ’ όμορφο
νησί ματώνοντας/ Λαβωμένο, το ήρεμο νησί, το δυνατό νησί, το αθώο.

Αυτό το ποίημα αναφέρεται στον πρώτο σταθμό της ελληνικής κυβέρνησης, όταν εκείνη
έφυγε από την Ελλάδα και πήγε στην Κρήτη (εγκαταλείποντας τη, στην ουσία,
στους Γερμανούς), στην άφιξη του Σεφέρη μαζί με τους άλλους πολιτικούς πρόσφυγες και μαζί με την Ελληνική κυβέρνηση  στην Αίγυπτο, και στη μετάβασή του ποιητή στη Ν. Αφρική – όπου μένει ως τον Απρίλιο του ’42.

Το κύριο ιστορικό γεγονός που αποτελεί το υπόστρωμα του ποιήματος είναι βέβαια η
καταστροφή της Κρήτης. Ο φωτισμός του ποιήματος είναι αδύνατος, αβέβαιος.
Είναι αυτός που δίνει το νέο φεγγάρι στην Αλεξάνδρεια. Ο εσωτερικός
βιωματικός φωτισμός είναι «το σκοτάδι της καρδιάς» και το αντίστοιχο για
την καταστροφή της Κρήτης βίωμα, ο βαθύς πόνος.

Το νέο φεγγάρι (και μάλιστα «αγκαλιασμένο με το παλιό»), αποκαλύπτει ίσως
την λανθασμένη άποψη της κυβέρνησης και του βασιλιά που δεν πίστευαν σε
πραγματική συνέχιση του πολέμου. Αυτό εξηγεί την ακινησία της ελληνικής
κυβέρνησης, την έλλειψη κάθε πολεμικής προετοιμασίας για την αντιμετώπιση
της λογικά αναμενόμενης γερμανικής επίθεσης, τη σύγχυση που επικράτησε
στους πολιτικούς κύκλους, την ατμόσφαιρα της φυγής προς την Αίγυπτο. Τα
ίδια δηλαδή μ’ αυτά που θα συμβούν, όπως είδαμε, και αργότερα (Σεπτ. 1944),
στον «Τελευταίο Σταθμό»: λανθασμένες πολιτικές και συμπεριφορές που
βρίσκονταν πολύ μακριά από την αλήθεια, που για κείνη τη δύσκολη ιστορική
στιγμή ήταν η σωτηρία της Κρήτης. Το Ημερολόγιο εκείνης της περιόδου είναι
γεμάτο με εγγραφές που μαρτυρούν αυτή την «εξαπάτηση», σχετικά με την
επέκταση του πολέμου και στην Κρήτη, που οδήγησε σε αναποφασιστικότητα και
σύγχυση.

Τις ψευδαισθήσεις και την απογοήτευση των Ελλήνων και των Κυπρίων, που τους
δημιούργησε η αγγλική διπλωματία σχετικά με την εθνική δικαίωση, την Ένωση
της Κύπρου με την Ελλάδα, εκφράζει το ποίημα «Ελένη», που ανήκει στο Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ’. Το «φεγγάρι» πάλι είναι εκείνο το
ποιητικό σύμβολο που χρησιμοποιεί ο Σεφέρης, για να δείξει αυτές τις
ψευδαισθήσεις και τις δολοπλοκίες της αγγλικής πολιτικής.

Το φεγγάρι / βγήκε απ’ το πέλαγο σαν Αφροδίτη /σκέπασε τ’ άστρα του
Τοξότη, τώρα πάει να βρει /την καρδιά του Σκορπιού, κι όλα τ’ αλλάζει.

Πού είναι η αλήθεια;

Μέσα σ’ αυτό το ασαφές κλίμα, που ποιητικά δημιουργεί το σεφερικό φεγγάρι,
οι Έλληνες και οι Κύπριοι πολέμησαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο στο πλευρό
των συμμάχων Άγγλων, θυσιάστηκαν, χωρίς να κερδίσουν τίποτε. Πολέμησαν

Για ένα λινό κυμάτισμα για μια νεφέλη / μιας πεταλούδας τίναγμα το
πούπουλο ενός κύκνου/ για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη.

Παρόμοια σχόλια θα μπορούσαν να γίνουν και σε άλλα σεφερικά φεγγάρια (πχ
στην Κίχλη). Θα προχωρήσω όμως σ’ ένα διαφορετικό σχόλιο που
θεωρεί ότι το σεφερικό φεγγάρι νοηματοδοτείται και ως σύμβολο κοινωνικής
συνοχής. Καθώς δηλαδή το ασημένιο φως του φεγγαριού καλύπτει τα πράγματα,
ταυτόχρονα τα συνέχει, κάτι που μετράει πολύ στη συνείδηση του Σεφέρη, ο
οποίος με πλατωνικό τρόπο θεωρεί ως κοινωνική δικαιοσύνη την εσωτερική
αρμονία και τάξη της κοινωνίας, που θα οδηγήσει στην επιθυμητή κατάσταση
πραγμάτων.

Από ιδιοσυγκρασία ο Σεφέρης δεν είναι άνθρωπος των συγκρούσεων και της
παραταξιακής λογικής. Απορρίπτει τις ιδεολογικές ορθοδοξίες του καιρού του
(σταλινισμό, ναζισμό) και προβάλλει το διάλογο μεταξύ των αντιθέτων με
σκοπό όχι ασφαλώς τη συμφωνία, αλλά τη συμφιλίωση με βάση τη συνεκτική ύλη
που είναι ο άνθρωπος. Ο ανθρωπισμός, η τέχνη, ο μη ερασιτεχνισμός σε κάθε
περίπτωση (να κάνει ο καθένας καλά τη δουλειά του), κατέχουν στη συνείδηση
του ποιητή κύρια θέση. Κάθε διατάραξη αυτής της κατά Σεφέρη συνοχής,
αποτελεί υπέρβαση του μέτρου, ύβρη, αδικία. Αυτή τη συνοχή άλλωστε
συμβολίζει και το ποτάμι του ποιήματος: Ένας γέροντας στην ακροποταμιά:

……αλλά με κάποιον άλλο τρόπο, μπορεί να θέλω να πω / καθώς

το μακρύ ποτάμι /που βγαίνει από τις μεγάλες λίμνες τις κλειστές βαθιά
στην Αφρική / και ήτανε κάποτε θεός κι έπειτα γένηκε δρόμος και δωρητής
και δικαστής και δέλτα /που δεν είναι ποτές του το ίδιο, κατά που
δίδασκαν οι παλαιοί γραμματισμένοι /κι ωστόσο μένει πάντα το ίδιο σώμα,
το ίδιο στρώμα, και το ίδιο Σημείο /ο ίδιος προσανατολισμός.

Το ποτάμι εδώ αποτελεί ένα τεκμήριο για τη δυνατότητα συμφιλίωσης των
παραταξιακών λογικών μεσούντος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο ποιητικός
στοχασμός συναιρεί εδώ ηρακλείτεια και παρμενιδικά στοιχεία, κίνησης και
ακινησίας, αναγορεύοντας έτσι το ποτάμι (Νείλο) σε σύμβολο συνοχής,
οριζόντιας στο επίπεδο της κοινωνίας και κάθετης στον ιστορικό χρόνο. Κι
επειδή το ποτάμι, τα νερά δηλαδή, σχετίζονται στη φυσική τους διάσταση με
το φεγγάρι, που τα επηρεάζει, τα κινεί, στην ποιητική του Σεφέρη αποτελούν
και τα δύο σύμβολα συνοχής.

Τελειώνοντας αυτά τα μικρά σχόλια, που γράφτηκαν χωρίς τις ανάλογες
βιβλιογραφικές παραπομπές, αφού η σεφερική ποίηση κρατά υψηλά το δείκτη του
ενδιαφέροντος και μη ειδικών, θα ήθελα να προσθέσω μόνο, έχοντας το βλέμμα
μου στραμμένο στην πνευματική, πολιτική και οικονομική κρίση της ελληνικής
κοινωνίας, κατά την περίοδο που διανύουμε, ότι η κοινωνική συνοχή είναι μια
σύνθετη κατάσταση και εκφράζει το βαθμό και την ποιότητα της έντασης των
σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Σε μεγάλο βαθμό
μάλιστα αυτές οι σχέσεις συνδέονται με την κατάσταση της αγοράς εργασίας
και τις ευκαιρίες στην απασχόληση. Και όσον αφορά στους πολιτικούς και τις
πολιτικές τους, η ποίηση πάντοτε θα ξαγρυπνά για να δείχνει το δρόμο. Αν
ζούσε ο ποιητής σήμερα είμαι βέβαιος ότι τα ποιήματά του θα ήταν πάλι
γεμάτα με φεγγάρια και ποτάμια.