Στα παιδικά μου χρόνια το Νησί των Θησαυρών του Robert Louis Stevenson (1850-1894) διαβάστηκε και αγαπήθηκε πολύ. To πρωτοδιάβασα, θυμάμαι , σε συνέχειες το 1948 στο θαυμάσιο περιοδικό, την εποχή εκείνη, Ο Θησαυρός των Παιδιών σε μετάφραση Μ. Κουρίτη και εικονογράφηση Θ. Ανδρεόπουλου. Στη δημοτικότητα αυτού του μυθιστορήματος συνέβαλαν και οι πειρατικές ταινίες του αμερικανικού κινηματογράφου που μάγευαν τότε μικρούς και μεγάλους , ιδιαίτερα εκείνες που βασίζονταν στα βιβλία του Rafael Sabatini, όπως η ταινία Captain Blood με τον Errol Flynn ή The Black Swan με τον Tyrone Power. Δεν ξέρω γιατί, αλλά αυτούς τους ληστές της θάλασσας, αυτούς τους ανθρώπους του σκοινιού και του παλουκιού, παιδί τούς θαύμαζα πολύ. Έτσι τουλάχιστον δείχνουν τα μαθητικά μου τετράδια, όπου έγραφα σημειώσεις ή στίχους επηρεασμένος από τα βιβλία που διάβαζα και τις ταινίες που έβλεπα. Σε κάποια σελίδα ενός τετραδίου βρήκα αυτό το τετράστιχο και το σκίτσο ενός πειρατή από κάτω:
Υψώστε την πειρατική σημαία στο κατάρτι.
Δε γίναν οι ωκεανοί μονάχα για τα κράτη.
Το κούρσος του ο πειρατής το παίρνει με τη βία,
όπως το κύμα ό,τι βρει μέσα στην τρικυμία.
Σήμερα θεωρούν τα βιβλία του Στήβενσον ανάγνωσμα για παιδιά, αν και αυτός ο συγγραφέας επηρέασε με το έργο του λογοτέχνες, όπως ο Μπόρχες, ο Σβομπ ή ο Έλιοτ. Η προσωπική μου πάντως γνώμη για τον Στήβενσον, αν πρέπει να πω και εγώ κάτι, είναι η ακόλουθη: Λίγοι είναι οι συγγραφείς των οποίων ο ήρωας είναι στη μνήμη και στα χείλη των ανθρώπων όπως αυτή η διχασμένη προσωπικότητα στο βιβλίο του Στήβενσον The Strange Case of Dr.Jekyll and Mr.Hyde. Ίσως ξαφνιαστεί ο απληροφόρητος αναγνώστης, αν πούμε ότι επιδράσεις από το έργο του Στήβενσον έχουμε και στην ελληνική πεζογραφία. Ένα από τα μεγάλα ονόματα της πεζογραφίας μας, ο Φώτης Κόντογλου, επηρεάστηκε από το έργο τού Σκωτσέζου αυτού μυθιστοριογράφου, ενώ παράλληλα είναι και ο πρώτος που μετάφρασε το Treasure Island στη γλώσσα μας. Επομένως η πειρατική μπαλάντα που διατρέχει όλο το βιβλίο του Στήβενσον και είναι το θέμα μας εδώ διαβάστηκε πρώτη φορά στα ελληνικά σε μετάφραση Φώτη Κόντογλου. Και για να πω την καθαρή αλήθεια, δεν θα έμπαινα στον κόπο να γράψω αυτό το κείμενο, αν δεν είχα παρατηρήσει ότι η πειρατική αυτή μπαλάντα σε καμία ελληνική μετάφραση ως σήμερα δεν αποδόθηκε σωστά.
Θα αρχίσω με το θαλασσινό αυτό τραγούδι όπως το διαβάζουμε στη γλώσσα του πρωτοτύπου, για να μπορεί ο αναγνώστης να καταλαβαίνει και να κρίνει όσα θα λέγονται μετά. Είναι το τραγούδι που έχει συνήθως στα χείλη του ο ιδιότροπος και άξεστος εκείνος καπετάνιος, που ένα πρωί έρχεται με ένα ναυτικό σεντούκι να εγκατασταθεί ή μάλλον να κρυφτεί από το τσούρμο του καραβιού του στο πανδοχείο Ναύαρχος Μπενμπόου:
Fifteen men on the dead man’s chest—
Yo – ho – ho, and a bottle of rum!
Drink and the devil had done for the rest—
Yo – ho – ho, and a bottle of rum!
Ο Max Herzberg — που ασχολήθηκε με την προέλευση αυτών των στίχων — έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η φράση «το σεντούκι του νεκρού» προήλθε από ένα βιβλίο του Charles Kingsley ( « The phrase ‘’ the dead man’s chest ‘’came from a book by Charles Kingsley» ) και ότι το υπόλοιπο της μπαλάντας είναι του Στήβενσον ( «The rest of the ballad was entirely Stevenson’s own»). Σε πιστή μετάφραση ο πρώτος στίχος αυτής της μπαλάντας μάς λέει ότι δεκαπέντε άντρες, δεκαπέντε δηλαδή θαλασσόλυκοι, είναι γύρω από ένα (ναυτικό) σεντούκι, του οποίου ο κάτοχος είναι νεκρός. Και λέμε «γύρω» και όχι επάνω γιατί η πρόθεση «on» εδώ δηλώνει εγγύτητα. Στον δεύτερο στίχο μάς δίνεται η πληροφορία ότι είχαν και μια μπουκάλα ρούμι. Στον τρίτο στίχο μαθαίνουμε ότι τους υπόλοιπους από το τσούρμο τούς ξέκανε το πιοτό ή τους πήρε ο διάβολος, δηλαδή έχασαν τη ζωή τους. Στον τέταρτο και τελευταίο στίχο έχουμε επανάληψη του δεύτερου στίχου, που λειτουργεί ως ρεφρέν. Ας δούμε τώρα πώς απέδωσε στη γλώσσα μας αυτούς τους στίχους ο Κόντογλου :
« Ήταν δεκαπέντε γεμιτζήδες
απάνου στην κάσα του πεθαμένου
δεκαπέντε θαλασσόλυκοι, δεκαπέντε μαρινάροι…»
Και το τσούρμο ξανάλεγε όλο μαζί
« Χο- χο- χο- χο- χο- χο»
Και καψουρευόντανε την μπουκάλα.
Η μετάφραση αυτή δείχνει καθαρά ότι ο Κόντογλου δεν έδωσε σημασία ή δεν κατάλαβε ότι το θαλασσινό αυτό τραγούδι συνδέεται με την υπόθεση του έργου και ότι έπρεπε να το μεταφράσει πιστά. Σε αυτό το τραγούδι λέγεται συνοπτικά τι προηγήθηκε ως τη στιγμή που αρχίζει η θαλασσινή περιπέτεια που μας διηγείται ο Στήβενσον, και τι θα συνέβαινε, αν δεν μεσολαβούσαν κάποια γεγονότα που χάλασαν τα σχέδια των πειρατών και έγιναν αιτία για το ταξίδι της Ισπανιόλας, που βρήκε τον θησαυρό. Την άποψη αυτή ενισχύει και αυτό που είπαμε πιο πάνω, ότι εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με στίχους πραγματικού τραγουδιού, αλλά με καθαρά ποιητική δημιουργία του Στήβενσον.
Ας δούμε πρώτα τι προηγήθηκε από τη θαλασσινή ιστορία που μας διηγείται ο Στήβενον: Οι 15 άντρες ( «fifteen men”) για τους οποίους γίνεται λόγος στο τραγούδι ήταν μέρος από το πλήρωμα στο καράβι όπου καπετάνιος ήταν ο Φλιντ. Επομένως ήξεραν για το νησί όπου ο καπετάνιος τους είχε θάψει τον θησαυρό του, και ακόμη για τον χάρτη που αυτός είχε φτιάξει, για να ξέρει το γεωγραφικό μήκος και πλάτος του νησιού και τη θέση όπου ο θησαυρός του ήταν θαμμένος. Όταν το πιοτό ξέκανε τον Φλιντ, ο πολύτιμος χάρτης πέρασε στα χέρια και μετά στο σεντούκι του Μπίλι Μπόουνς, που ήταν δεύτερος καπετάνιος. Αυτός πήρε τότε το σεντούκι του και έφυγε προσπαθώντας να μην αφήσει ίχνη πίσω του. Οι πειρατές του Φλιντ τον αναζητούν παντού. Ως εδώ είναι ό,τι προηγήθηκε από τη θαλασσινή ιστορία του Στήβενσον.
Ας δούμε τώρα ποιο ήταν το σχέδιο των πειρατών του Φλιντ. Όταν αυτοί τον ανακαλύπτουν στο πανδοχείο Ναύαρχος Μπενμπόου, αμέσως του στέλνουν τη «μαύρη βούλα», την ειδοποίηση δηλαδή ότι έχουν αποφασίσει τον θάνατό του και ότι από εκείνη τη στιγμή τον θεωρούν νεκρό. Το σχέδιο των πειρατών του Φλιντ είναι να πάρουν στην κατοχή τους το σεντούκι του Μπίλι Μπόουνς, ο οποίος, όταν αυτοί θα έχουν στα χέρια τους το σεντούκι του, θα είναι νεκρός. Στο θαλασσινό τραγούδι αυτό το σεντούκι αναφέρεται ως « σεντούκι του νεκρού»( «the dead man’s chest”). Και φυσικά μια τέτοια επιτυχία γιορτάζεται, όπως λέει το τραγούδι, με ρούμι. Αφήνει όμως το ρούμι και η εύθυμη διάθεση των 15 πειρατών να εννοηθεί ότι μέσα στο σεντούκι κάτι σημαντικό υπάρχει που ενδιαφέρει εξ ίσου όλους. Και αυτοί οι δεκαπέντε είναι οι τυχεροί, γιατί στον τρίτο στίχο του τραγουδιού μαθαίνουμε πως οι υπόλοιποι του πληρώματος ήταν άτυχοι. Και ήταν άτυχοι είτε γιατί τους ξέκανε το πιοτό, όπως έγινε με τον Φλιντ και τον Μπίλι Μπόουνς, είτε γιατί «τους πήρε ο διάβολος», έχασαν δηλαδή τη ζωή τους εξαιτίας του θησαυρού, όπως οι έξι άντρες που ο Φλιντ σκότωσε και έθαψε μαζί με τον θησαυρό του, για να μην ξέρει κανείς το μέρος όπου είναι θαμμένος ο θησαυρός του.
Όταν λοιπόν ο Κόντογλου λέει, στη μετάφραση της πειρατικής μπαλάντας, «στην κάσα του πεθαμένου», όλοι οι επόμενοι μεταφραστές κατάλαβαν ότι πρόκειται για φέρετρο και ακολούθησαν τον Κόντογλου στο λάθος του, αν και εγώ πιστεύω ότι ο Κόντογλου με τη λέξη κάσα εννοεί κασέλα. Όταν όμως η λέξη « κάσα» έχει δίπλα της τη λέξη «πεθαμένος» και όχι τη λέξη «βιβλία», για παράδειγμα, είναι αδύνατο ο αναγνώστης να καταλάβει τι εννοεί ο Κόντογλου. Στο περιοδικό Ο Θησαυρός των Παιδιών, που διάβασα παιδί αυτό το μυθιστόρημα, ο μεταφραστής αποδίδει την αγγλική λέξη « chest» ( σεντούκι ) με τη λέξη « φέρετρο» :
Πάνω απ’ το νεκροσέντουκο – χο –χο !
δέκα θαλασσόλυκοι – χο – χο!
Και μια μπουκάλα ρούμι !
Το ίδιο ακριβώς λάθος θα επαναλάβει η Μαργαρίτα Λυμπεράκη, όταν θα μεταφράσει το βιβλίο του Στήβενσον για παιδιά στις εκδόσεις Καστανιώτης : « Δεκαπέντε ναυτικοί πάνω απ’ το νεκροσέντουκο». Εδώ παρατηρούμε και κάτι άλλο: δεν της άρεσαν οι πειρατές και τους έκανε ναυτικούς. Η καλύτερη και πλήρης μετάφραση αυτού του μυθιστορήματος που έχουμε στα ελληνικά σήμερα είναι, απ’ όσο γνωρίζω, αυτή των εκδόσεων Ερευνητές, μετάφραση που περιμένει κανείς να είναι πιο προσεγμένη από εκείνες που έγιναν για παιδιά. Η πειρατική μπαλάντα δυστυχώς και σ’ αυτή τη μετάφραση ατύχησε ακόμη μια φορά στη γλώσσα μας :
Καμιά δεκαπενταριά στην κάσα του νεκρού –
Έι χοπ , και μια μπουκάλα ρούμι !
Πίναν και ο διάβολος τους πήρε όλους!
Έι χοπ, και μια μπουκάλα ρούμι !
Στον πρώτο στίχο, θέλουμε δε θέλουμε, μας έρχεται στη μνήμη η μετάφραση του Κόντογλου: «κάσα του πεθαμένου». Στον τρίτο στίχο το νόημα είναι τελείως διαφορετικό από εκείνο του πρωτότυπου κειμένου. Εδώ ο διάβολος δεν πήρε τους υπόλοιπους (the rest) από το τσούρμο, όπως διαβάζουμε στο πρωτότυπο, αλλά όλους, και εννοεί εδώ τους δεκαπέντε, αφού δεν γίνεται λόγος για τους υπόλοιπους. Η πειρατική μπαλάντα, θα έλεγα τελικά, δεν έχει μεταφραστικές δυσκολίες. Απλώς οι μεταφραστές των ελληνικών εκδόσεων δεν έδωσαν σημασία στο θαλασσινό αυτό τραγουδάκι και το μετάφραζαν όπως ήθελαν. Η σωστή απόδοση στη γλώσσα μας της πειρατικής μπαλάντας του Στήβενσον είναι αυτή που παραθέτω τώρα εδώ:
Δεκαπέντε θαλασσόλυκοι γύρω
Απ’ το (ναυτικό) σεντούκι του νεκρού—
Γιο χο χο και μια μποτίλια ρούμι !
Τους λοιπούς ( από το τσούρμο )
Το πιοτό κι ο διάβολος τους πήρε —
Γιο χο χο και μια μποτίλια ρούμι.
Το τραγουδάκι αυτό λέει ακριβώς αυτά που λέει και το βιβλίο. Αυτός είναι και ο λόγος που η πειρατική μπαλάντα διατρέχει όλο το βιβλίο, γιατί οι δεκαπέντε που γλίτωσαν από το τσούρμο του αρχιπειρατή Φλιντ ταξίδεψαν μυστικά ως πλήρωμα της Ισπανιόλ ,που βρήκε τον θησαυρό, και τον διεκδικούσαν από τον Πλοίαρχο , τον γιατρό, τον μικρό Τζιμ και τους υπόλοιπους ναύτες που δεν ήταν στο τσούρμο των πειρατών. Στο τέλος του βιβλίου διαβάζουμε : « Από όσους είχαν φύγει με αυτή τη γολέτα, πέντε μόνο επέστρεψαν. ‘’ Το ρακί και ο διάβολος είχε ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με τους άλλους’’με τρόπο βίαιο, αλλά, για να πούμε την αλήθεια, η περίπτωσή μας ήταν λιγότερο σοβαρή από αυτή του πλοίου που λέει το τραγούδι: στους 75 που είχαν μπαρκάρει, δεν έμενε παρά ένας ζωντανός ( ο Joh Silver ) ». (μτφρ. των εκδόσεων ΕΡΕΥΝΗΤΕΣ ).
Έτσι αλλάζει το ρεφρέν της πειρατικής μπαλάντας και λέει:
With one man of her crew alive
What put to sea with seventy- five.
Με έναν άντρα απ’ το πλήρωμά του ζωντανό,
Αυτό που σάλπαρε με εβδομήντα πέντε.
