«Μήγαρις έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;» ρωτάει ο Διονύσιος Σολωμός στο έργο του “Διάλογος”. «Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική/το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου./Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου…», λέει ο Οδυσσέας Ελύτης στον Ψαλμό Β’ στα Πάθη στο ποίημά του “Άξιον Εστί”.
Οι δύο εθνικοί ποιητές μας μιλούν για την συνέχεια και για τη σημασία της γλώσσας μας. Αυτής που δεν επέτρεπαν να μιλιέται από τους Έλληνες της Βορείου Ηπείρου ούτε και να διδάσκεται. Να μην υπάρχει οποιαδήποτε υπόνοια ελληνικού στοιχείου κατά την περίοδο που το κομμουνιστικό καθεστώς της Αλβανίας εξελίχθηκε σε δικτατορία τόσο για τους Αλβανούς όσο και για τους Έλληνες, τους οποίους μάλιστα ονόμαζε “μειονοτικούς” προκειμένου να μην ακουστεί καν η ταυτότητά τους.
Ο Θωμάς Στεργιόπουλος, γιατρός στο επάγγελμα, συγγραφέας, ποιητής, δοκιμιογράφος, μεταφραστής και λαογράφος, στο βιβλίο του “Άνθρωποι”, από τις εκδόσεις Ροές, παρουσιάζει δέκα πορτραίτα ανθρώπων του Βορειοηπειρωτικού Ελληνισμού που αγωνίστηκαν για να διατηρήσουν την ελληνική γλώσσα ζωντανή σε συνθήκες όχι απλώς αντίξοες, αλλά φρίκης και αποτροπιασμού. Έδωσαν ψυχή και σώμα στην παράδοση και τον πολιτισμό της Βορείου Ηπείρου καθένας με τον δικό του τρόπο, με την ποίηση, τη συγγραφή, τη δημιουργία ελληνικής εφημερίδας, τη διάσωση και διάδοση της παραδοσιακής μουσικής και του δημοτικού τραγουδιού, με τη λαογραφία και βέβαια με τη λαχτάρα και τον αγώνα για τη διάδοση του ελληνικού βιβλίου στους Έλληνες της Αλβανίας. Ταυτόχρονα αποτελούν και μαρτυρίες για τα χρόνια που η λέξη “Έλληνας” ή το άκουσμα μιας ελληνικής λέξης ήταν ικανά να οδηγήσουν σε τραγικές περιπέτειες τους Έλληνες της Β. Ηπείρου.
Πρόκειται για ανθρώπους με τους οποίους η σχέση του συγγραφέα ήταν βιωματική, σχέση που χτίστηκε με τα χρόνια, κι είναι οι περισσότεροι απόντες. Μ’ αυτούς συνομιλεί και φτιάχνει την “ανθρωπογεωγραφία” του βιβλίου που «εκτείνεται απ’ τη Χιμάρα στα Ριζά κι απ’ τη Δερόπολη στα Πωγωνοχώρια: Όπου μιλιέται η ελληνική γλώσσα, η πραγματική πατρίδα μας…οι προσωπογραφίες αυτές αποτελούν μια μικρή πινακοθήκη του βορειοηπειρωτικού ελληνισμού κι ένα χρονικό των τελευταίων εβδομήντα χρόνων του τόπου μας, μιας εποχής κατά την οποία δοκιμάστηκαν οι ρίζες μας, η αντοχή και οι δεσμοί μας με τον εθνικό κορμό.» (Θωμάς Στεργιόπουλος, “Δυο λόγια για τον αναγνώστη” σελ. 7 βιβλ.)
Φωτογραφία Δ’ τάξης Δημοτικού Σχολείου Δερβιτσάνης, 1935
Μας δίνει την ευκαιρία να γνωρίσουμε τον γιατρό Σπύρο Λίτο, “βρυσομάνα” για τους νέους της ελληνικής μειονότητας που διψούσαν να βρουν ένα βιβλίο ελληνικό, ν’ ακούσουν γλώσσα ελληνική, να μάθουν. Ήταν “ένα πηγάδι στο δρόμο της γενιάς” του συγγραφέα. Πικραμένος από τους Έλληνες που συνεργάζονταν με το Καθεστώς και τους Έλληνες της Ελλάδας που έκλειναν τ’ αυτιά τους στις εκκλήσεις του για βιβλία ελληνικά. Αυτός όμως πάλευε να μεταδώσει με κάθε τρόπο παιδεία ελληνική!
Ένας επίσης σημαντικός Έλληνας απ’ τη Δερόπολη, ο Αναστάσης Κουρεμένος, παρουσιάζεται στο βιβλίο και παράλληλα ο συγγραφέας μιλά για σοβαρά προβλήματα που αντιμετώπιζαν καθώς και για το ανατριχιαστικό συμβάν που προηγείται της γνωριμίας τους. Τονίζει ο Στεργιόπουλος την προσπάθεια που γινόταν να λησμονηθεί, να σβήσει, ορθότερα, κάθε ιδέα ταυτότητας από τα μικρά παιδιά ως τους μεγαλύτερους. Είχε μάλιστα φτάσει σε τέτοιο σημείο παράκρουσης ώστε, όταν κάποια στιγμή απελπισμένος ο συγγραφέας για ελληνικό βιβλίο, μπήκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη, με την ταυτότητα του μέλους της Εταιρείας Αλβανών Λογοτεχνών, και βρέθηκε, μένοντας άφωνος, ενώπιον των “απαγορευμένων” βιβλίων. Εκεί βρισκόταν και τα Άπαντα του Κώστα Βάρναλη! Αναφώνησε έκπληκτος πως «ο Βάρναλης έχει πάρει βραβείο Λένιν άρα, για ποιο λόγο βρίσκεται στα “απαγορευμένα”;» Τον ενημέρωσαν πως αν θέλει να διαβάσει τα βιβλία θα έπρεπε να γνωρίζει ότι αυτά δεν έβγαιναν από την Βιβλιοθήκη… Τότε γνωρίστηκε με τον Αναστάση Κουρεμένο, έναν φλογερό άνθρωπο, δίχως φόβο, τολμηρό, που υπερασπίζεται τη γλώσσα του με περηφάνια και βέβαια το πληρώνει με το ανάλογο τίμημα. Πάθος του η μουσική, για την οποία και ξενιτεύεται μετά το άνοιγμα των συνόρων…
Αρχαίο Θέατρο στα Σωφράτικα. Στο κέντρο των 11 χωριών της Κάτω Δρόπολης ή Δερόπολης Β. Ηπείρου
Οι περισσότερες ιστορίες δεν έχουν ευτυχισμένο τέλος. Οι άνθρωποι αυτοί στην πλειοψηφία τους δεν ζουν.
Άλλοι πέθαναν προτού προλάβουν ν’ ανοίξουν τα σύνορα, άλλοι με τον καημό της ξενιτιάς, αφού “ξενιτιά” έγινε γι’ αυτούς η Ελλάδα αντιμετωπίζοντας τους ως “Αλβανούς”.
Άνθρωποι όπως ο Σπύρος Μάρης, “ο άνθρωπος που κουβέντιαζε με τον Όμηρο” και έβρισκε μέσα στις λέξεις την πανάρχαιη ρίζα τους. Τα τοπωνύμια, οι λέξεις της καθημερινότητας, με μια παλιά γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής, ένα ξεφτισμένο λεξικό Ομηρικής γλώσσας κι ένας τόμος με τις τραγωδίες του Σοφοκλή- η βιβλιοθήκη του Σπύρου Μάρη- χάριζαν τα μυστικά τους σ’ αυτόν που ήθελε ν’ ακούσει. Κι αυτός είχε γίνει ένας ποιητής της γλώσσας, ποιητής της ετυμολογίας! Έβρισκε το κουκούτσι σε κάθε λέξη δείχνοντας πως “η δημοτική μας γλώσσα είναι θυγατέρα του Ομήρου”.
Ο Σπύρος Ντούνης, ο Χιμαραίος, ο Γρηγόρης Κατσαλίδας, δάσκαλος απ’ τα Ριζά που έγινε λαογράφος, ο Νίκος Μπαλκόνης, ένας έφηβος με ασημένιο κεφάλι, Ο Σπύρος Λάγιος, ο Νίκος Ζαρμπαλάς, ο Βασίλης Νίκας, ο Θανάσης Μπόλος, ένας δάσκαλος της βορειοηπειρωτικής παράδοσης ( το σπίτι του το είχε μετατρέψει σε ζωντανό “μουσείο” των πωγωνίσιων χωριών. Τα άψυχα αντικείμενα έβρισκαν τη θέση τους εκεί και ξαναζωντάνευαν απ’ την αγάπη που τους είχε.)
Δερβιτσιώτισσα Νύφη
Θέλω να σταθώ σε δυο σημεία. Τόσο στον χαρακτηρισμό “Αλβανοί” που πλήγωνε ανθρώπους οι οποίοι έδωσαν αγώνα για να παραμείνουν Έλληνες, όσο και σ’ αυτό που επισημαίνουν επίσης ο συγγραφέας και οι φίλοι του. Πολλοί ήταν εκείνοι που έσπευσαν να εκμεταλλευθούν έναν αγώνα που δεν γνώριζαν με φανατισμό και εθνικιστικές προθέσεις κάνοντας περισσότερο κακό παρά καλό, όπως επισημαίνει κι ο ίδιος, στους Έλληνες της Β. Ηπείρου. Οι Έλληνες στη Β. Ήπειρο για χρόνια ήταν απλώς “μειονοτικοί” χωρίς δικαιώματα και στην Ελλάδα έγιναν “Αλβανοί” και περιθωριοποιήθηκαν σε αρκετές περιπτώσεις.
Ο αγώνας για τη γλώσσα και την παράδοση έμεινε άγνωστος. Γι’ αυτό και το έργο του Στεργιόπουλου είναι σημαντικό.
Αν εξαιρέσουμε κάποιες επαναλήψεις και μια…λυρική έξαρση που συγχωρούνται μια και τα κείμενά του είναι φορτισμένα συναισθηματικά, ο συγγραφέας θέλει να τονίσει τον πόνο, αλλά και την αγάπη. Τα πορτραίτα σκιαγραφούνται με ενάργεια και δεν διστάζει σε κάποιες περιπτώσεις να γράψει με θάρρος και τα παράπονά του. Ειλικρίνεια και αλήθεια χαρακτηρίζουν το έργο αυτό. Η περηφάνια με τον πόνο πλέκονται μαζί με τα χρώματα των χωριών της Β. Ηπείρου. Τα τραγούδια, οι ντοπιολαλιές- ελληνικές!- τα βουνά, τα λαγκάδια, οι φορεσιές, τα λουλούδια, το ηλιοβασίλεμα του Ιονίου, φτιάχνουν ένα κέντημα με χρώματα απ’ όπου δε λείπουν το κόκκινο και το μαύρο… Η λεβεντιά, ο αγώνας για τη διεκδίκηση στοιχειωδών δικαιωμάτων και η συνακόλουθη περηφάνια για τα πρόσωπα από τη μια κι από την άλλη το μαύρο της στέρησης, του φόβου, του αυταρχισμού, της φυλακής…
Καλή ανάγνωση!
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
