Η Ρώμη δεν είναι αιώνια˙ δεν έχει σημασία.
Η Ρώμη θα πέσει˙ δεν έχει σημασία.
Οι βάρβαροι θα ’ρθουν˙ δεν έχει σημασία…
το κόστος είναι μηδέν. Λιγότερο κι από μηδέν
(Αύγουστος Οκταβιανός)1
Τα φάρμακα δεν ενεργούν πια. Οι γάμπες μου πρήζονται. Κοιμάμαι πιο πολύ καθιστός παρά ξαπλωμένος σ’ ένα κρεβάτι. Τώρα έχει έρθει η δική μου η σειρά … ο θάνατος μου φαίνεται σαν η πιο αξιόπρεπη λύση στο πρόβλημά μου
(Αυτοκράτωρ Αδριανός)2
Της ανθρώπινης ζωής η διάρκεια όσο μια στιγμή, η ουσία της ρευστή, η αίσθησή της θολή, το σώμα -από τη σύστασή του- έτοιμο να σαπίσει, και η ψυχή ένας στρόβιλος, η τύχη άδηλη, η δόξα αβέβαιη. Με δυο λόγια, όλα στο σώμα σαν ένα ποτάμι, όλα της ψυχής σαν όνειρο και σαν άχνη, η ζωή ένας πόλεμος κι ένας ξενιτεμός, η υστεροφημία λησμονιά. Ποιο είναι αυτό που μπορεί να μας δείξει τον δρόμο; Ένα και μόνο: η φιλοσοφία!
(Μάρκος Αυρήλιος)3
Finis mundi
Στις τεράστιες βιβλιοθήκες που σηκώνουν οι τοίχοι μου στους ώμους τους, τα μεγάλα ονόματα που πιέζουν με το βάρος τους τα ράφια, οι άπειροι δίσκοι και τα C.D., ένα πράγμα μου θυμίζουν τώραˑ την ποικιλία με την οποία εμφανίζεται η απώλεια. Εκείνη η φράση τα πάντα ρει του Ηράκλειτου, που ανάλογα με τις περιπτώσεις και τα γεγονότα παίρνει άλλη μορφή σαν τον γέρο Πρωτέαˑ τέρας που μεταμορφώνεται – λιοντάρι, δράκος, τίγρης, κάπρος, δέντρο, πουλί, νερό, φωτιά. Γιατί, όπως έχει αποδειχτεί, τέτοια είναι «τα πάντα» και ατελευτήτως «ρει». Η πρόταση «τα πάντα» τα έχει όλα πει, αλλά αυτά τα όλα είναι άλλα για τον καθένα μας. Όλα όσα ο καθένας στη ζωή του γνώρισε. Και είναι Οδυσσέας ή Μενέλαος ή όποιος άλλος έχει δει και Κύκλωπες και Λαιστρυγόνες και Σκύλλες και Χάρυβδες και Μέδουσες και ληστές και πολέμους, επιδημίες, θανάτους και καταστροφές. Δεν έχει τέλος το τι έχουν δει τα μάτια των ποιητών και των ταξιδιωτών και των κοινών θνητών. Βεβαίως «στα πάντα» συγκαταλέγονται και η έκπτωση των μεγαλείων, και η επί τα χείρω μεταβολή των πραττομένων, τα πλούτη, η φτώχια, η νιότη, η υγεία, η ομορφιά, η ζωή εντέλει. Έτσι πάντα στο ήδη υπάρχον επιφυλάσσεται ένα ακόμη χειρότερο. Το Άγνωστο, το Απρόβλεπτο, εκείνο που δεν βάζει ο νους. Να χάσεις την ανθρωπιά και την εμπιστοσύνη σου στον άνθρωπο. Ο πολιτισμός μας χρεωκόπησε. Να σώσουμε τον άνθρωπο, φώναζε απογοητευμένος ο Γιώργος Σεφέρης.
Με τι καρδιά, με τι πνοή, τι πόθους και τι πάθος πήραμε τη ζωή μας…
Αλλά δεν εξαρτάται από μας, ούτε το αίσιο αποτέλεσμα ούτε η ζωή μας. Κάπου αλλού είναι το κρυμμένο μαχαίρι και θα βγει μόλις το ευνοήσουν οι περιστάσεις, και αυτό σαν τέκνον Βρούτος. Κι ας μην φταίξαμε ή, αλλιώς, φταίξαμε απλώς επειδή γεννηθήκαμε. Να μια ακόμη εκδοχή του προπατορικού αμαρτήματος. Άμα τη γεννήσει και η ταμπέλα: Θνητός. Και εντάξει θνητός. Αλλά με τι τέλος;
Τί εστιν το τέλος;
Αναρωτιέται ο Καρλ Ορφ στο τελευταίο και ημιτελές έργο του De temporum fine comoedia. Και μάλιστα στα Ελληνικά. Ο Ορφ, πασίγνωστος στην Ελλάδα από τα δημοφιλή Carmina Burana, έχοντας μελετήσει πολύ το ελληνικό δράμα, τραγωδίες και ορφικούς, είχε εμμονή με τον μύθο του Ορφέα, του μουσικού που κατέβηκε στον Άδη. Και ο ίδιος επιχειρεί μέσα από την δική του Κωμωδία να κατεβεί και να μάθει, πριν την οριστική του κάθοδο στις 29 Μαρτίου 1982. Στο μνήμα του χαράχτηκε, εκτός από τη χρονολογία γέννησης και θανάτου, η φράση «Summus Finis» (απώτερος στόχος). Πριν όμως από το «Summus Finis», σχεδόν σαράντα χρόνια από σήμερα, άκουσε τραγουδισμένες Ελληνικά, Λατινικά και Γερμανικά τις σιβυλλικές προφητείες, τη διδασκαλία του Ωριγένη “Omnium rerum finis erit vitiorum abolitio” και τον «θεό όνειρο» από τους Ορφικούς. Ο Ορφ έγραψε επίσης έργο με τίτλο Τω Αγνώστω Θεώ, αλλά δεν πρόλαβε να το ολοκληρώσει. Ο γνωστός στους φιλολόγους, μεγαλύτερος φιλόλογος των καιρών μας, Wolfgang Schadewaldt, μελέτησε συστηματικά τη σχέση του Ορφ με την Αντιγόνη, τον Οιδίποδα και τον Προμηθέα. Σε άλλο έργο του Trionfo di Afrodite χρησιμοποίησε στίχους της Σαπφούς και του Ευριπίδη. Τέλος, Carmina Burana, Catulli Carmina και Trionfo di Afrodite αποτέλεσαν το έργο Die Weltder Liebe, όπου ο έρωτας ανεβαίνει από το ζωικό στο μοιραίο και φτάνει στο λατρευτικό. Θα δώσει τελικά απάντηση στο Τι εστιν το τέλος; Ναι, το σκοτεινό μάτι που μας κοιτάζει με το σκοτάδι του.
Oculus aspicit nos tenebrarius tenebris
Σημειώσεις
- Αύγουστος, μετφ. Μαρία Αγγελίδου
- Αδριανού Απομνημονεύματα, μετφ. Ιωάννα Χατχηνικολή
- Μάρκος Αυρήλιος, μετφ. Νίκος Σκουτερόπουλος
- Πληροφορίες για τον Καρλ Ορφ, από τον το άρθρο του Ανδρέα Παναγόπουλου, Ορφ και Ορφικοί, 29 Μαρτίου 1987 και από τον δίσκο της Deutsch Grammophon, De temporum fine comoedia, υπό τη Διεύθυνση του Herbert von Karajan, 1974.
