Η Λυσιστράτη είναι έργο του αρχαίου ποιητή Αριστοφάνη αλλά αυτό που είδαμε στην Επίδαυρο ήταν η Δραματουργική Επεξεργασία του έργου από τον Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλο.
Ο μύθος γνωστός. Μία Αθηναία αναλαμβάνει μαζί με μία Σπαρτιάτισσα και άλλες γυναίκες της α-συμμαχικής συμπολιτείας να βάλουν τέλος στον πόλεμο, με το μόνο όπλο πειθούς που ανέκαθεν είχε μεγάλη ισχύ∙ την απεργία ή αλλιώς την αποχή από το σεξ.
Οι περιπέτειες ενός χειρογράφου
Η Λυσιστράτη και οι άλλες έντεκα κωμωδίες του Αριστοφάνη, που έχουν σωθεί μαζί, βρίσκονται στο περίφημο κώδικα της Ravennas του 10ου αι. μ. Χ. , σώζονται μόνον οχτώ αντίγραφα (επί της ουσίας πέντε γιατί τα τρία είναι αντίγραφα αντιγράφων) και το έργο, λόγω της ελευθεροστομίας του, είχε πολλές περιπέτειες. Ο Νεόφυτος Δούκας, κληρικός και λόγιος, εκδότης και σχολιαστής του Αριστοφάνη απολογείται στους αναγνώστες του: «Προσήλθεν δ’ ουν ο ποιητής ενταύθα εις το έσχατον της αναισχυντίας, ώστ’ ουδέ εξηγήσασθαι ταύτα επί το σαφέστερον έξεστι», πράγμα που στην Νέα Ελληνική μεθερμηνευόμενον σημαίνει: «Εδώ ο ποιητής έφτασε σε τέτοιο έσχατο όριο αναισχυντίας, ώστε δεν είναι δυνατόν να εξηγηθούν σαφέστερα αυτά που λέγονται».
Ευτυχώς που παρά τη σεμνοτυφία του ο λόγιος μερίμνησε να επικοινωνήσουν οι μέλλουσες γενιές με τις ωραίες αναισχυντίες του Αριστοφάνη που σήμερα πλέον κανέναν δεν ενοχλούν.
Το ιστορικό πλαίσιο
Ο πελοποννησιακός πόλεμος διαρκεί είκοσι χρόνια πια και ο Αριστοφάνης, αφού δίδαξε Αχαρνής το 425 και Ειρήνη το 421, αναγκάζεται να επανέλθει με τη Λυσιστράτη το 411 π. Χ. στο γνωστό θέμα που ταλανίζει την πόλη∙ τον πόλεμο. Πίσω από το κωμικό έργο, λοιπόν, κρύβεται η τραγωδία και ο Αριστοφάνης για να ελαφρύνει τη διάθεση του λαού, αλλά και για να επαναφέρει το θέμα στο προσκήνιο, επινοεί ένα νέο έργο.
Αυτή τη φορά βγάζει τη γυναίκα από το σπίτι και την καθιστά πολίτιδα της Αθήνας που αποφασίζει να πάρει μέρος στα Κοινά, να λύσει τον κόμπο –να σφυρίξει τη λήξη του πολέμου με την «λύση» του «στρατού» όπως υποδηλώνει και το όνομά της∙ αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις, όπως δίδαξε ο κυνικός Αντισθένης. Με το μοναδικό μέγα όπλο, δοσμένο από τη φύση, οι γυναίκες θα επιβάλουν την Ειρήνη, την οποία όλοι θέλουν αλλά δεν κατορθώνουν, επειδή το συνέχθειν είναι πιο εύκολο από το συμφιλείν. Και το όπλο της Λυσιστράτης συγκεκριμένα είναι η πίεση των ανδρών μέσω της σεξουαλικής αποχής των γυναικών. Με άλλα λόγια: η απεργία. Έτσι οι γυναίκες των υπερδυνάμεων της εποχής, Αθήνας και Σπάρτης, Λυσιστράτη και Λαμπιτώ, καθώς και οι συμμαχούσες συμπολίτισσες θα βάλουν σ’ εφαρμογή το σχέδιο. Θα κάνετε Ειρήνη, αλλιώς δεν έχει πουτίγκα…
Και έγινε Ειρήνη και όλα τελείωσαν ειρηνικά… στο έργο, γιατί στην πραγματικότητα είχαν εφτά χρόνια ακόμα πολέμου, απωλειών, λιμού και λοιμού, απελπισίας, θρήνου και θανάτου.
Δεν πρέπει να μας διαφύγει το ότι η Λυσιστράτη είναι ίσως η κωμωδία πιο κοντά στο πνεύμα του Διόνυσου που είναι θεός της ζωογόνου δύναμης, της πηγής της ζωής και του Θεάτρου.
Η παράσταση
Ο Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος είχε να παλέψει με έναν ανύπαρκτο εχθρό. Πρώτον, διότι το σεξ σήμερα είναι εύκολο και δεύτερον, κανένας άντρας δεν θα νήστευε, επειδή η Λυσιστράτη του θα του έκανε απεργία ή αποχή…
Άρα μας μένει μόνο το πώς θα μεταμορφώσει ό,τι απομένει από το έργο, έτσι ώστε να το κάνει νέο, φρέσκο και ενδιαφέρον.
Κίνησις πρώτη. Η Μαίρη Αρώνη έβγαινε στην ορχήστρα ομορφοστολισμένη κυρία της αρχοντικής τάξης. Εδώ η Βίκυ Σταυροπούλου έρχεται, με την ιδιάζουσα κίνησή της, από τις λαϊκές γειτονιές και ποιεί όσα απαιτεί ο ρόλος, αφαιρουμένης όλης της λάμψης που συνοδεύει το συγκεκριμένο χαρακτήρα.
Κίνησις δεύτερη. Όλοι οι δεύτεροι ρόλοι αποκτούν μεγαλύτερη υπόσταση και οι ηθοποιοί απογειώνονται, εκτείνοντας το ρόλο τους, ερήμην του συγγραφέα –Αριστοφάνη-σκηνοθέτη- οπότε και οι συνεχείς παρεμβάσεις-παραβάσεις, σύμφωνα με τις οποίες ο σκηνοθέτης με μια μικρή ντουντούκα προσπαθεί να επαναφέρει τον κάθε μικρό ρόλο στο δικό του πλαίσιο και να μην απομακρύνεται από το κείμενο του έργου. Το κωμικό στοιχείο που προκαλεί εκρήξεις γέλιου στη σκηνή είναι αυτή η θεμιτή φιλοδοξία του μικρού ρόλου να γίνει μεγαλύτερος. Και ενώ ο σκηνοθέτης με τον τρόπο του αρνείται, στην ουσία του έχει επιτρέψει να πει όσα θέλει και επεμβαίνει για να τον διακόψει, όταν είναι πλέον αργά και όσα έπρεπε να ειπωθούν έχουν ειπωθεί. Και, φυσικά όλοι κατανοούμε αυτή την τόσο ευγενική φιλοδοξία και απαίτηση. Έτσι ο σκηνοθέτης αναγκάστηκε να μπει πολλές φορές στην ορχήστρα για να διευθετήσει τον «εμφύλιο» επί σκηνής.
Δεν μπορεί κανείς να μην αξιολογήσει την, εκτός έργου, σκηνή με τους ήρωες που θέλουν να ζητήσουν συγγνώμη και να συμφιλιωθούν με πρόσωπα αγαπημένα τους, όπως και στο τέλος, τον νέο εμφύλιο που πάει να ξεσπάσει με όλα τα κουρέλια να ανεμίζουν. Διότι, στα εφέ της παράστασης συγκαταλέγονται και όλοι εκείνοι οι μικροί κρατήρες γεμάτοι πολύχρωμα κουρέλια (σαν πολλαπλασιασμένη εικόνα από τις Ευτυχισμένες Μέρες του Μπέκετ), με έναν κόσμο βουλιαγμένο στα σκουπίδια∙ τον κόσμο μας.
Επίσης, δεν πρέπει να παρακάμψουμε τον Σπαρτιάτη –Λα-κε-δα-ι-μο-να (Στέλιος Ιακωβίδης) που μιλάει με ερασμιακή προφορά τα Νέα Ελληνικά, σαν αντίστιξη στους Πέρσες της περασμένης εβδομάδας που μιλούσαν ερασμιακά τα Αρχαία… Διότι, πώς αλλιώς να μιλήσει κανείς τη δωρική γλώσσα στην εποχή μας; Και ο Σπαρτιάτης ήρθε για την Ε-ι-ρή-νη και κανείς δεν τον καταλαβαίνει, οπότε αναγκάζεται να επαναλάβει πολλές φορές την κάθε λέξη μέχρι να τολμήσει να βωμολοχήσει και να κάνει όλο το θέατρο να σπαρταρήσει από τα γέλια. Οι κυρίες – Σταυροπούλου, Βολιώτη, Γουλιώτη, Οικονόμου- αλλά κι όλος ο θίασος ήταν εξαιρετικοί. Σπαρταριστοί.
Ένα άλλο εφέ είναι τα τεράστια σκάφανδρα που φορούν στο κεφάλι οι ηθοποιοί, σαν εξωγήινοι ή σαν μάσκα που επιβάλλει η επικαιρική ανάγκη. Τα πολύχρωμα κοστούμια, εκτός πάσης τεχνοτροπίας, είχαν όλα το ενδιαφέρον τους και η μουσική επίσης που συχνά ήταν μια πρόσκληση σε χορό ειδικά με εκείνο στο τέλος αφυπνιστικό Αρίμπαααα… που έφερνε στην ορχήστρα την εορταστική Έξοδο από το δράμα.
Σαν «σημαφόρα σημαδούρα», θα έλεγε ο Οδυσσέας Ελύτης, συγκινητικό, γεμάτο συναίσθημα και νοσταλγία, τραγουδήθηκε α καπέλα από τον θίασο όλο και όλο το κοίλο, προς τιμήν του αγαπημένου και αξέχαστου Μάνου Χατζηδάκι που έβαλε τη μουσική σφραγίδα του στο έργο, το τραγούδι του, στροφή
Ένα μύθο θα σας πωωω που τον λέγαμε παιδιά…
και αντιστροφή
Για το μύθο που μας λέετεε άλλο μύθο θα σας πω…
Ήταν μια παράσταση που δεν δήλωνε στις αφίσες ότι ήταν Δραματουργική Επεξεργασία του Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλου και όχι ακριβώς η Λυσιστράτη που έγραψε ο Αριστοφάνης. Όμως ήταν μια παράσταση που είχε στη βάση της τον Αριστοφάνη, αλλά τον έφερνε στα μέτρα της ζωής πέρα από τα σύγχρονα ορόσημα, μιας ζωής με ανθρωπιά, αγάπη και αλληλεγγύη.
Τέλος, αξίζει εξαιρετικής μνείας το ωραιότατο Πρόγραμμα με τα πλήρως ενημερωμένα κείμενα της Καθηγήτριας στο Τμήμα θεατρικών Σπουδών Καίτης Διαμαντάκου, της Υπεύθυνης Δραματολογίου, Βιβλιοθήκης, Αρχείου και Διεθνών Σχέσεων Εθνικού Θεάτρου Δρ. Ειρήνης Μουντράκη, το σύντομο συναισθηματικό-φιλικό προς τον θίασο Σημείωμα του Σκηνοθέτη Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλου και τις υπέροχες φωτογραφίες από την παράσταση.
Μετάφραση: Σωτήρης Κακίσης / Σκηνοθεσία: Οδυσσέας Παπασπηλιόπουλος /Σκηνικά/Κοστούμια: Άγγελος Μέντης /Μουσική: Κατερίνα Πολέμη/Κίνηση: Αμάλια Μπένετ /Φωτισμοί: Νίκος Βλασόπουλος /Βοηθός Σκηνοθέτη: Αναστασία Στυλιανίδη
Διανομή (αλφαβητικά): Πάρης Αλεξανδρόπουλος, Μάνος Βαβαδάκης, Βίκυ Βολιώτη, Στεφανία Γουλιώτη, Βαγγέλης Δαούσης, Δάφνη Δαυίδ, Στέλιος Ιακωβίδης, Γιάννης Κότσιφας, Νεφέλη Μαϊστράλη, Γιώργος Ματζιάρης, Ελπίδα Νικολάου, Αγορίτσα Οικονόμου, Ελευθερία Πάγκαλου, Βασίλης Παπαδημητρίου, Κατερίνα Πατσιάνη, Βίκυ Σταυροπούλου, Αναστασία Σφενδυλάκη, Νίκος Ψαρράς.
Θα έλεγα πως θα ήθελα, πέρα από την ωραία μετάφραση του Σωτήρη Κακίση, να δω γραμμένο και το κείμενο με τον παραληρηματικά διασκευασμένο λόγο, όπως συχνά ακούστηκε την ώρα της παράστασης, όπου η γλωσσική μέθη ήταν σπονδή στον Διόνυσο.
