Μία ωραία λέξη με εντυπωσιακή εικονοπλαστική δύναμη που επινόησε η Αρχαία Ελληνική είναι το επίθετο σφηκώδης, -ες. Σχηματίστηκε, καθώς και το ρήμα σφηκόω-ῶ, από το ουσιαστικό σφήξ, σφηκός (ὁ ) = η σφήκα και δηλώνει αυτόν που μοιάζει με τη σφήκα, δηλαδή έχει συμπιεσμένη τη μέση όπως το έντομο αυτό.
Αντίστοιχα, το σφηκόω-ῶ σημαίνει «κάνω κάποιον ή κάτι σαν τη σφήκα», περισφίγγω σφιχτά στη μέση ή σε ένα μόνο μέρος αφήνοντας τα άλλα χαλαρά, και γενικώς δένω σφιχτά. Στην Ιλιάδα του Ομήρου το συναντούμε να αποδίδει με μεγάλη παραστατικότητα την εικόνα πλοκάμων κόμης πιασμένων σφιχτά με ταινίες ή δακτυλίους. Συγκεκριμένα, αναφερόμαστε στη ραψωδία Ρ, θέμα της οποίας είναι η φοβερή μάχη μεταξύ Αχαιών και Τρώων που γίνεται γύρω από το σώμα του νεκρού Πατρόκλου. Στο πρώτο επεισόδιο της μάχης ο Μενέλαος σκοτώνει τον Εύφορβο, και ο ποιητής δίνει μια θαυμάσια περιγραφή του θανάτου του Τρωαδίτη ήρωα. Ιστορεί πως μετά τον θανάσιμο τραυματισμό του από το δόρυ του Μενέλαου
«έπεσε με γδούπο κάτω και πάνω του τα άρματά του βρόντηξαν.
Και μούσκεψαν με αίμα τα μαλλιά του όμοια στην ομορφιά με των Χαρίτων1
πλοχμοί θ’, οἳ χρυσῷ τε καὶ ἀργύρῳ ἐσφήκωντο.
κι οι πλόκαμοι που με χρυσάφι και ασήμι ήταν περισφιγμένοι».2
Θυμίζουμε ότι το όνομα του περί ου ο λόγος εντόμου με το επώδυνο τσίμπημα το έχει δώσει ο Αριστοφάνης στον τίτλο του έργου του3 στο οποίο καταφέρεται εναντίον της φιλοδικίας των Αθηναίων, παρομοιάζοντας με σφῆκες τους δικαστές της Αθήνας των κλασικών χρόνων. Αλλά και ο Κυνικός φιλόσοφος Αντισθένης έλεγε ότι ο Διογένης έμοιαζε με τις σφήκες που έχουν κεντρί ιδιαίτερα τσουχτερό.
Το επίθετο σφηκώδης θα το δούμε εδώ σε ένα απόσπασμα από τον Πλούτο του Αριστοφάνη, μία κωμωδία με την οποία ασχοληθήκαμε και άλλες φορές στο παρελθόν.4
Στην εξέλιξη της δραματικής πλοκής, όταν ο καλοκάγαθος Αθηναίος χωρικός Χρεμύλος έχει στο σπίτι του τον τυφλό Πλούτο και σχεδιάζει να τον οδηγήσει στο ιερό του Ασκληπιού για να ξαναβρεί την όρασή του, εμφανίζεται αγριεμένη η Πενία. ΄Εχει οργιστεί, επειδή θέλουν να ξαναδώσουν στον Πλούτο το φως του και αυτή να τη διώξουν από την Ελλάδα. Ζητάει να μιλήσει, για να αποδείξει ότι σ’ αυτή χρωστούν οι άνθρωποι ό,τι καλό συμβαίνει στη ζωή τους, και στον διάλογο που ακολουθεί η Πενία και ο Χρεμύλος διασταυρώνουν τα ξίφη τους. Σε όσα λέει ο Χρεμύλος υπερασπιζόμενος την πλούσια ζωή των ανθρώπων η Πενία αντιπαραθέτει τα δικά της επιχειρήματα και σε κάποιο σημείο τού λέει:
Κοιτάς να χωρατεύεις και να περιγελάς
και δε σ’ ενδιαφέρει να δεις το πράγμα σοβαρά,
αφού δεν ξέρεις πως εγώ καλύτερους ανθρώπους
από τον Πλούτο βγάζω και στο μυαλό και στη θωριά.
Παραθέτουμε τη συνέχεια στο πρωτότυπο:
Παρὰ τῷ μὲν γὰρ ποδαγρῶντες
καὶ γαστρώδεις καὶ παχύκνημοι καὶ πίονές εἰσιν ἀσελγῶς,
παρ’ ἐμοὶ δ’ ἰσχνοὶ καὶ σφηκώδεις καὶ τοῖς ἐχθροῖς ἀνιαροί.
Σε μετάφραση
Πραγματικά, αυτοί που ’ναι κοντά στην αφεντιά του
από ποδάγρα πάσχουνε, είναι και κοιλαράδες,
έχουν τις γάμπες τους χοντρές, με πάχητα που φέρνουν αηδία·
ενώ κοντά σ’ εμένανε είναι λεπτοί, με μέση δαχτυλίδι
και φοβεροί για τους εχθρούς.
Και ο Χρεμύλος συμπληρώνει περιπαικτικά:
Ἀπὸ τοῦ λιμοῦ γὰρ ἴσως αὐτοῖς τὸ σφηκῶδες σὺ πορίζεις.
Σε μετάφραση
Αφού, απ’ ό,τι φαίνεται, ελόγου σου τη μέση τους
την κάνεις απ’ την πείνα δαχτυλίδι.
Σημειώσεις
1) Οι ωραίες κόμες έλεγαν πως είναι όμοιες με των Χαρίτων, των θεοτήτων της χάρης, της ωραιότητας και της χαράς. Ο Ησίοδος αναφέρει πως οι Χάριτες ήταν τρεις: η Αγλαΐα, η Ευφροσύνη, η Θάλεια.
2) Πόσο αδύνατο είναι το νεοελληνικό ρήμα στην απόδοση της θαυμαστής σε ευστοχία και ζωντάνια έννοιας του σφηκόω!
3) Για την κωμωδία Σφῆκες βλ. το κείμενό μας α) με αφορμή τη λέξη Νυστακτής (13‒10‒2019) και β) το σχετικό με τη φράση « Ανακρούω πρύμνα(ν)» (15/8/2020).
4) Στο κείμενο με θέμα τη φράση «Ούτε γρυ» (24‒3 ‒ 2018).
Στο κείμενο με θέμα τη φράση « Βίος αβίωτος» (19 ‒ 1 ‒ 2019).
Στο κείμενο με θέμα τις λέξεις Ἀερσίνοος ‒ Ἀνθοσμίας (1 ‒ 3 ‒ 2020).
