“Ιβάν Βασίλιεβιτς” είναι ένα θεατρικό έργο του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ,
ταλαντούχου Σοβιετικού συγγραφέα (1891-1940). Στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, ο Μπουλγκάκοφ έγινε κυρίως γνωστός από το μυθιστόρημα Ο Μετρ και η Μαργαρίτα.
O Ιβάν Βασίλιεβιτς(πατρώνυμο του τσάρου Ιβάν του τρομερού), ενός από τους πιο βάναυσους τσάρους, με απρόβλεπτη συμπεριφορά, που έδειξε όμως στρατηγική ευφυΐα και κατάφερε να αποκτήσει τον απόλυτο έλεγχο της ρημαγμένης από την πανούκλα και τον πόλεμο Ρωσίας, μέχρι και σήμερα θεωρείται, σύμβολο της απόλυτης εξουσίας. Παρά τις ζοφερές μέρες κατά την διάρκεια της εξουσίας του όμως, η Ρωσική παράδοση τον θέλει θρύλο και λαϊκό ήρωα. (Κάτι ανάλογο συνέβη και με τον Στάλιν).
Από την άλλη, ο Ιβάν Βασίλιεβιτς Μπούνσα, ένας απλός άνθρωπος, χαρακτηριστικός Σοβιετικός πολίτης, λάτρης του αλκοόλ, που ο ίδιος δεν σκέφτεται τίποτα, προστατευμένος από την μητέρα πατρίδα, γίνεται για λίγο τσάρος, δίνει διαταγές, δέχεται τον πρέσβη της Σουηδίας και του παραθέτει γλέντι. Ο σύντροφός του, Μιλοσλάφσκι, επαγγελματίας κλέφτης, σκέφτεται για κείνον. Οι δύο τους μεταφέρονται στον 16ο αιώνα. Ο πραγματικός τσάρος, βρίσκεται στο Μοσχοβίτικο διαμέρισμα του εφευρέτη επιστήμονα Τιμοφέγιεφ. Στο έργο κυκλοφορεί και ένας μαύρος γάτος (αγαπημένο συμπλήρωμα του Μπουλγκάκοφ).
Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, έγραψε το έργο σαν κωμωδία σε τρείς πράξεις και δούλεψε πάνω σε αυτό δύο χρόνια.(1934-1936).
Όλα αυτά, που έχουν προκύψει στην μυθοπλασία αυτή, σαν αποτέλεσμα των πειραμάτων του επιστήμονα Τιμοφέγιεφ με την ανακάλυψη της μηχανής του χρόνου, είναι άκρως παλαβά. Οι πρωταγωνιστές του έργου μεταφέρονται στον 16ο Αιώνα και ο Τσάρος καταλήγει σε ένα μοσχοβίτικο διαμέρισμα, στον 20ο Αιώνα. Σε συνέχεια όλης αυτής της ανακατωσούρας, συμβαίνουν τρελές καταστάσεις.
Είναι εκπληκτική η ικανότητα του Μπουλγκάκοφ στην δημιουργία κωμικών καταστάσεων με υπαινιγμούς για την πολιτική κατάσταση, γλιστρώντας με μαεστρία στις σχισμές των ιστοριών του έτσι, ώστε οι υπαινιγμοί του να κρυφογελούν στην εξουσία και την λογοκρισία, και την ίδια ώρα να αποκαλύπτουν αλήθειες σε κείνον τον αναγνώστη που θα τις διαβάσει με ευφυΐα.
Η παράσταση, που προοριζόταν για το σατυρικό θέατρο, απαγορεύτηκε. Όσο ζούσε ο Μπουλγκάκοφ, το έργο δεν τυπώθηκε. Πρωτοεκδόθηκε το 1965, στο βιβλίο “Δράματα και κωμωδίες”. Πάνω στην υπόθεση του έργου, με κάποιες παραλλαγές, αργότερα, το 1975, γυρίστηκε και ταινία με τίτλο : «Ο Ιβάν Βασίλιεβιτς αλλάζει επάγγελμα». Η ταινία ξεκινάει ασπρόμαυρη και συνεχίζει έγχρωμη. Παρόλα τα κοψίματα,(μίκρυνε κατά δέκα λεπτά), η ταινία παρέμεινε απολαυστική. Πρόκειται για μια αθάνατη κωμωδία που με το λεπτό της χιούμορ, απευθύνεται σε όλες τις εποχές.
Μερικά παραδείγματα των κομμένων σκηνών, είναι χαρακτηριστικά της τρικυμίας στα μυαλά των λογοκριτών: Η σκηνή όπου ο τσάρος τηγανίζει κεφτέδες στο διαμέρισμα του επιστήμονα Τιμοφέγιεφ, θεώρησαν ότι κορόιδευε τον τσάρο και κόπηκε. Κάποιες φράσεις αλλάχτηκαν, άλλες θεωρήθηκε ότι υπονοούσαν κάτι εντελώς άλλο, από αυτό που στην πραγματικότητα υπονοούσαν και παρέμειναν. Ο ήρωας, Ιβάν Βασίλιεβιτς Μπούσνα, διευθυντής της πολυκατοικίας,(κάτι σαν γενικός διαχειριστής) ….λέει: «Εγώ, από ξένες γλώσσες ξέρω μόνο επαναστατικές λέξεις ! Όλες τις άλλες, τις ξέχασα». Και ο κλέφτης Μιλοσλάφσκι … του απαντάει:
«Τότε, μίλα με επαναστατικές λέξεις ! Εσύ, δεν λες τίποτα…». Αλλού, η φράση «Ειρήνη- φιλία», γίνεται «Χίτλερ καπούτ». Στην διάρκεια του γλεντιού, ο Μπούνσα ρωτάει τον Μιλοσλάφσκι: «Ποιος πληρώνει αυτό το γλέντι»; Και παίρνει την λογοκριμένη απάντηση: «Πάντως όχι εμείς»! Στο κείμενο ήταν: «Ο λαός, πατερούλη» !
Αλλού: «Πού ζείτε»; Απάντηση (λογοκριμένη): «Στις αίθουσες»! Στο κείμενο: «Στο Κρεμλίνο»!
Επίσης κόπηκαν τα γυμνά, ακόμη και σαν ζωγραφιά πάνω σε αντικείμενο. Ο παραλληλισμός των δύο Ιβάν Βασίλιεβιτς, από τον Μπουλγκάκοφ, υπήρξε βεβαίως αναγκαστική επινόηση. Δεν θα μπορούσε να υπαινιχθεί αμέσως τον Στάλιν, καθώς κάτι τέτοιο θα έθαβε το έργο και τον ίδιο, δια παντός.
(Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι στον Στάλιν το έργο άρεσε).
Αξιοσημείωτο επίσης και αρκετά χαριτωμένο θα έλεγα, είναι το γεγονός ότι από το πρώτο του μυθιστόρημα ο Μπουλγκάκοφ, δέχθηκε έντονη κριτική από όλες τις πλευρές. Η Σοβιετική λογοκρισία το θεώρησε «Αντικομουνιστικό» και ο ξένος τύπος «φιλοσοβιετικό». Αυτή είναι η μεγάλη επιτυχία του συγγραφέα που δεν στρατεύεται και δεν καθοδηγείται από κανέναν…
