Υπάρχουν κάποιες λευκές σελίδες στην όλη σταδιοδρομία του Καζιμίρ Σεβερίνοβιτς Μάλεβιτς (1878-1935) που σιγά σιγά με το πέρασμα των χρόνων γράφονται με τη βοήθεια της κόρης του Ούνα και της αδελφής του Βικτώρια. Έτσι έγινε κατορθωτό να υπολογιστεί με ακρίβεια η ημερομηνία γέννησής του.
Ο Μάλεβιτς γεννήθηκε στις 11/23 Φεβρουαρίου 1878 από γονείς Πολωνούς που εγκαταστάθηκαν όμως στην Ουκρανία ύστερα από τους πολλούς διαμελισμούς που υπέστη η Πολωνία από τον 18ο αιώνα και έπειτα. Ο πατέρας του ήταν ένθερμος καθολικός, πατριώτης και σύμφωνα με την αδελφή του, καλλιεργημένος και ήταν διευθυντής σ’ ένα εργοστάσιο παραγωγής ζάχαρης. Η μητέρα του αναγκάστηκε, επειδή ήταν ορφανή να δουλέψει από νωρίς. Έτσι δεν πήρε μεγάλη μόρφωση
.
Οι πρώτες επήρειες
Ο Μάλεβιτς έγραφε στα πολωνικά ακόμα μέχρι και το 1920 σε επιστολές που έστελνε στην οικογένειά του. Το έργο του όμως εντάσσεται σίγουρα στο ρωσικό πολιτισμικό χώρο. Η δε τέχνη του, της ζωγραφικής καθώς και ο σουπρεματισμός που ”ανακάλυψε” και καθιέρωσε μετά την μεγάλη εντύπωση που του δημιούργησε ένα κυβιστικό έργο που είδε το 1913 στο Παρίσι, επηρέασε αποφασιστικά τη Ρώσικη Πρωτοπορία, στην οποία οργανικά ανήκει.
Σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Μόσχας αλλά όπως πολλοί σύγχρονοί του ζωγράφοι δεν ήταν ικανοποιημένος με την ακαδημαϊκή διδασκαλία.
Το 1905 όπως και το 1917 πήρε ενεργό μέρος και στις δύο επαναστάσεις.
Οι πρώτοι πίνακές του είναι επηρεασμένοι από τον ιμπρεσιονισμό. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο καθώς και για τη φιλοσοφία. Από το 1908 και μετά περνάει στον συμβολισμό ενώ διαβάζει και επηρεάζεται από την φιλοσοφία του Αρθούρου Σοπενχάουερ.
Ύστερα η ζωγραφική του αλλάζει πάλι και κλείνει προς τον μετα-ιμπρεσιονισμό. Δίνει ιδιαίτερη προσοχή στη χρωματική αυτονομία κάθε πινελιάς. Παίρνει στοιχεία από τις διακοσμητικές και εφηρμοσμένες τέχνες καθώς και από την Αρ Νουβώ. Καταλαμβάνεται από αληθινό πάθος για την προοπτική του χώρου και εμπνέεται από το έργο του Γκωγκέν, αλλά και το ρωσικό συμβολισμό. Δεν άφησε σχεδόν κανένα κίνημα του καιρού του που να μην τον επηρεάσει, έστω και για μικρό χρονικό διάστημα. Επηρεάστηκε από τον φωβισμό και τον εξπρεσιονισμό καθώς και από τη ζωγραφική του Ματίς ενώ γνωρίστηκε και με το διάσημο συλλέκτη Στσούκιν. Έγινε μέλος της ομάδας ”υπηρέτης του υαλοπίνακα” της οποίας ηγείτο ο Λαριόνωφ ο οποίος τον επηρέασε αποφασιστικά. Αργότερα βέβαια διαφώνησε μαζί του και ακολούθησε το δικό του δρόμο.
Ο Καντίνσκυ τον προσκάλεσε το 1912 μαζί τον Νταβίντ Μπουρλιούκ να συμμετάσχουν στην 2η έκθεση της καλλιτεχνικής ομάδας του Μονάχου ”ο Μπλε Καβαλάρης”. Γνώρισε ακόμα τον ”πρωτογονισμό” της Γκοντσάροβα και του Τάτλιν με τον οποίο διαφώνησε, όπως και με τη ζωγραφική του Φερνάν Λεζέ.
Ένας κριτικός έγραψε για τα έργα του σε μια έκθεση του1912 πως ήταν ένα ”χάος από κυλίνδρους και κλιβάνους, ένα διασκεδαστικό συνονθύλευμα φουτουρισμού και εθνικισμού”. Η φουτουριστική επήρεια υπήρξε επίσης καθοριστική για τον Μάλεβιτς πριν τον μαγέψει ο κυβισμός. Ένα χρόνο αργότερα αρχίζει να απομακρύνεται από τον φουτουρισμό και τοποθετείται στον αντίποδά των φουτουριστών φίλων του, Μπουρλιούκ και Μαγιακόφσκι υπερασπιζόμενος όμως τις θέσεις του Μαρινέτι κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στη Μόσχα.
Η κυβιστική ανάλυση όμως τον προσανατολίζει στη έννοια του περιεχομένου των εικόνων και τον κατευθύνει στην διεξοδική εξάντληση του νοήματός τους. Αρχίζει τις α-λογικές έρευνες και συμμετέχει στην έκθεση ”Τραμ V”.
Ενδιαφέρθηκε ακόμα για τη θεατρική τέχνη και φιλοτέχνησε σκηνογραφίες και κοστούμια σε κάποιες πρωτοποριακές παραστάσεις.
Ο σουπρεματισμός
Από τον κυβισμό και το φουτουρισμό οδηγείται στον ”νέο εικαστικό ρεαλισμό” – που είναι η αναλυτική ονομασία του σουπρεματισμού. Ο πίνακάς του με τίτλο ”Τετράπλευρο” που πολύ γρήγορα βαφτίστηκε ”Μαύρο Τετράγωνο σε Λευκό Φόντο” προκαλεί τρομακτικό σκάνδαλο. Ένας κριτικός τρομοκρατημένος στην κυριολεξία από τον ριζοσπαστισμό και την επαναστατικότητα αυτού του πίνακα ισχυριζόταν: ”Δεν είναι πλέον φουτουρισμός αυτό που έχουμε μπροστά μας, αλλά η νέα θρησκευτική εικόνα του τετραγώνου. Ό,τι ιερό και όσιο είχαμε, ό,τι αγαπούσαμε και ήταν ο λόγος της ύπαρξής μας έχει εξαφανιστεί”.
Το ολιγόζωο σχετικά κίνημα που δημιούργησε ο Μάλεβιτς, ο σουπρεματισμός, απέρριπτε όλους τους συμβολικούς ορισμούς της τέχνης χάριν της καλλιτεχνικής διερεύνησης, της πνευματικής πραγματικότητας για την οποία εκπρόσωποί του πίστευαν ότι μπορούσαν να εκφραστούν με τη βοήθεια γεωμετρικών αφαιρέσεων.
Ο σουπρεματισμός πρέσβευε τη μονοχρωμία και την πνευματική καθαρότητα καθώς και την κίνηση το χώρο.
Ο Μάλεβιτς πίστευε πως ”ακαδημαϊσμός, νατουραλισμός, ιμπρεσιονιστικός νατουραλισμός, σεζανισμός, κυβισμός κλπ – όλα αυτά δεν είναι, κατά κάποιο τρόπο τίποτε περισσότερο από διαλεκτικές μέθοδοι που δεν καθορίζουν με καμία έννοια την αληθινή αξία του έργου τέχνης”.
Και αναρωτιόταν ”είναι, άραγε, ένα μπουκάλι που είχε μέσα γάλα το σύμβολο του γάλακτος;’’
‘’Ο σουπρεματισμός είναι η εκ νέου ανακάλυψη της καθαρής τέχνης, που την είχε θολώσει στο διάβα του καιρού η συσσώρευση πραγμάτων”.
Και σε άλλο σημείο του ίδιου κειμένου με τίτλο ”ο μη αντικειμενικός κόσμος” (1927) λέει πως: ”ο σουπρεματισμός άνοιξε καινούργιες δυνατότητες αφού με την εγκατάλειψη της λεγόμενης πρακτικής θεώρησης ένα πλαστικό συναίσθημα που εικονίστηκε στον πίνακα μπορεί να μεταφερθεί στο διάστημα. Ο καλλιτέχνης δεν είναι πια δεμένος με τον καμβά (δηλαδή με το επίπεδο της εικόνας) και μπορεί να μεταφέρει τις συνθέσεις του από τον καμβά στο διάστημα”.
Ο σουπρεματισμός συγγενεύει με τον κονστρουκτιβισμό και τον νεοπλαστικισμό, τον κυβισμό και την εννοιολογική τέχνη ενώ είναι αντίθετος προς τον σουρεαλισμό, τον εξπρεσιονισμό, ιμπρεσιονισμό, το ροκοκό, τον νεοκλασικισμό και τα συναφή ρεύματα. Το κίνημα αυτό επηρέασε την ζωγραφική της Δύσης για μια δεκαετία από το 1920 έως το 1930.
Η 7η μέρα της δημιουργίας
Ο Μάλεβιτς είχε γράψει πολλά κείμενα, όχι μόνο για να συνοδέψει και να υποστηρίξει τους δρόμους που άνοιγε στη ζωγραφική αλλά, σαν αναγεννησιακός τύπος που ήταν, έγραψε και άρθρα φιλοσοφικού χαρακτήρα όπως για την τεμπελιά που φέρνει στο νου το αντίστοιχο του Λαφάργκ, το οποίο όμως κινείται σε τελείως άλλη κατεύθυνση:
”Ένιωθα πάντα παράξενα, όταν άκουγα ή διάβαζα τους γονείς ή τους κυβερνώντες να αποδοκιμάζουν την τεμπελιά. ‘Αργία μήτηρ πάσης κακίας’ – έτσι ακριβώς στιγμάτισε σύμπασα η ανθρωπότητα αυτήν την ιδιαίτερη δραστηριότητα του ανθρώπου. Πάντα θεωρούσα άδικη αυτή τη μομφή που καταλογίζεται στη τεμπελιά. Γιατί, άραγε, υμνούν τόσο πολύ την εργασία, γιατί την ανεβάζουν στο θρόνο της δόξας και της τιμής ενώ τη τεμπελιά την στηλιτεύουν, γιατί τους τεμπέληδες συλλήβδην τους ονειδίζουν, τους κολλούν τη ρετσινιά της ατιμίας, τη σφραγίδα της μάνας τεμπελιάς, ενώ τον πιο ασήμαντο εργαζόμενο τον δοξάζουν, τον τιμούν, τον ανταμείβουν. Πάντα πίστευα ότι πρέπει να συμβαίνει το εκ διαμέτρου αντίθετο: η δουλειά πρέπει να θεωρείται καταραμένη, όπως διδάσκουν οι θρύλοι για τον Παράδεισο, ενώ η τεμπελιά πρέπει να αποτελεί τον ουσιώδη στόχο των ανθρώπων”. Και στη συνέχεια θυμίζει πως ο ίδιος ο θεός μετά τα ‘έξι γενηθήτω’ που εκτόξευσε για να δημιουργήσει τον κόσμο την 7η ημέρα αναπαύθηκε. Και δεν ξέρουμε πόσο κράτησε αυτή η 7η συμβολικά ημέρα με αποτέλεσμα ο Θεός να θεωρηθεί τεμπέλης. Και καταλήγει με την εξής αποστροφή: ”η τεμπελιά τρομάζει τους λαούς και όσοι αφοσιώνονται σ’ αυτήν καταδιώκονται, και αυτό επειδή κανένας δεν έχει καταλάβει την αλήθεια της: όλοι την αποκαλούν ‘μητέρα πάσης κακίας’ ενώ απεναντίας είναι η μητέρα της ζωής”.
Τα τελευταία χρόνια
Το 1929 οργάνωσε την τελευταία αναδρομική του έκθεση. Ο σουπρεματισμός χαρακτηρίστηκε ‘αριστερίστικη παρέκκλιση’ και καταδικάστηκε επίσημα.
Το 1930 συνελήφθη, ανακρίθηκε αλλά μετά από δύο εβδομάδες αφέθηκε ελεύθερος. Απέναντι σε όλους εκείνους που πήγαν στα Γκουλάγκ, εξαφανίστηκαν, τρελάθηκαν ή εκτελέστηκαν, ο Μάλεβιτς στάθηκε ‘τυχερός’: προσβλήθηκε από καρκίνο και πέθανε το 1935. Πολλά έργα του που είχε εμπιστευθεί στο Μπάουχαους, όπου τον είχε καλέσει ο Γκρόπιους, και αυτός νόμιζε πως είχαν χαθεί, βρίσκονται σήμερα στο Κρατικό Μουσείο του Άμστερνταμ, ενώ πολλά σημαντικά έργα του που περιλαμβάνονται στη ”Συλλογή Κωστάκη”, εκτίθενται στη Θεσσαλονίκη.
Βοηθήματα:
Καζιμίρ Μάλεβιτς, Γραπτά, μτφρ. Δημήτρης Χαρόσκελης, εκδόσεις Βάνιας, 1992
Καζιμίρ Μάλεβιτς, Η τεμπελιά, πραγματική αλήθεια του ανθρώπου- Σουπρεματισμός/με 20 έργα του ζωγράφου, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδόσεις Νησίδες, 1997
Malevich, life and work, Koeneman
