”Αφού λοιπόν δε στάθηκα ικανός να κάνω λογικούς τους ανθρώπους, προτίμησα να ζήσω ευτυχής μακριά τους”.

Βολταίρος

”Ολόκληρος ο κόσμος είναι ένα σωφρονιστήριο. Ολόκληρος ο κόσμος είναι ένα κάτεργο. Και σήμερα το βράδυ, σας το λέω, εκεί απέναντι στο θέατρο θα παιχτεί, είτε το πιστεύετε είτε όχι, μια κωμωδία. Μια αληθινή κωμωδία”.

Τ. Μπέρνχαρντ

Η Αυστρία

Η Αυστρία σαν ξεχωριστό κράτος, αφού μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου η πανίσχυρη αυτοκρατορία των Αψβούργων κατέρρευσε, ιδρύθηκε με τη συνθήκη του Σαιν – Ζερμαίν στις 10-9-1919. Στα χρόνια του μεσοπολέμου ακολούθησε το παράδειγμα της Γερμανίας και ως ομόσπονδη δημοκρατία κυβερνήθηκε από του χριστιανοσοσιαλιστές. Η Γερμανία την προσάρτησε με το Άνσλους το 1938. Ξανάγινε ανεξάρτητο, κράτος μετά την απόσυρση των τεσσάρων νικητών συμμάχων το 1955.

Η αρρώστια, οι σπουδές

Εκείνη τη χρονιά ο Τόμας Μπέρνχαρντ είναι 24 ετών, αφού γεννήθηκε το 1931, γράφει κριτικές λογοτεχνίας. Το Εθνικό Θέατρο του Ζάλτσμπουργκ του κάνει αγωγή και τον σέρνει στα δικαστήρια εξαιτίας μιας υβριστικής θεατρικής κριτικής που δημοσίευσε για μία παράσταση του θεάτρου. Έτσι προκλητικά ξεκινά εκείνος την σταδιοδρομία του αλλά και οι αντίπαλοι με την ισχύ που διαθέτουν δεν τον αφήνουν σε ησυχία. Παράλληλα σπουδάζει μουσική, σκηνοθεσία, υποκριτική και σκηνογραφία.

Στα 16 του διακόπτει το σχολείο και ξεκινάει μαθήματα μουσικής. Ένα χρόνο αργότερα το 1948 προσβάλλεται από βαριά πλευρίτιδα και φυματίωση. Η κατάστασή του είναι σοβαρή. Νοσηλεύεται σε σανατόριο και σε νοσοκομείο νοσημάτων θώρακος στο Ζάλτσμπουργκ. Λίγο μετά, χάνει το παππού του από τη μεριά της μητέρας του, Γιοχάννες Φρόυμπίχλερ ο οποίος υπήρξε κηδεμόνας, προστάτης, μέντορας και δάσκαλός του. Ήταν βραβευμένος συγγραφέας. Η οικογενειακή του κατάσταση είναι άστατη. Ο πατέρας του εγκαταλείπει την οικογένεια, η μητέρα του ξαναπαντρεύεται, και του χαρίζει δύο ετεροθαλή αδέλφια. Αλλάζουν κιόλας συχνά πόλη. Αυτό τον εμπόδισε να δημιουργήσει σταθερές στο χρόνο φιλίες, τουλάχιστον μέχρι που άρχισε μόνος του να κυβερνάει τη ζωή του. Νωρίς χάνει και τους γονείς του.

Οι σπουδές που προτιμά είναι γύρω από τη μουσική. Σπουδάζει στο Μοτσαρτέουμ. Όταν βρίσκεται στη Βιέννη μένει στο σπίτι μιας φίλης του, συνεχίζοντας τη παράδοση της μη μόνιμης διαμονής. Γράφει λιμπρέτα για όπερα, ταξιδεύει στο εξωτερικό, γράφει ποιήματα και αφοσιώνεται έκτοτε αποκλειστικά στη λογοτεχνία. Μάλιστα αποκηρύσσει το 1963 μετά και τη δημοσίευση του πρώτου μυθιστορήματός του, όλα τα προηγούμενα έργα του και απαγορεύει την επανέκδοσή τους. Συνεχίζει ακάθεκτος να γράφει μυθιστορήματα και θεατρικά έργα τα οποία βραβεύονται στην Αυστρία, τη Γερμανία και τη Γαλλία. Το 1968 ο υπουργός πολιτισμού της Αυστρίας κατά την απονομή του κρατικού βραβείου θεωρεί το λόγο που εκφώνησε ο Μπέρνχαρντ, υβριστικό. Του αφαιρεί το βραβείο και ματαιώνει την απονομή (διότι σε ένα κομμάτι αυτής της ομιλίας ‘τόλμησε’ να πει, ”δεν υπάρχει τίποτε να εξάρουμε, τίποτε να καταδικάσουμε, τίποτε να κατηγορήσουμε, υπάρχουν όμως πολλά γελοία πράγματα: όλα είναι γελοία αν αναλογιστούμε το θάνατο”). 

Η αυτοβιογραφία

Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο σανατόριο μη ξέροντας αν θα βγει ζωντανός, σκέπτεται να γράψει τη [νεανική] του ”Αυτοβιογραφία”. Πρόκειται για ένα αριστουργηματικό πεζογράφημα στο οποίο κατηγορεί την εκπαίδευση η οποία  κυριαρχείται από το ναζισμό και τον καθολικισμό.  Και αποτελείται από πέντε μέρη: Η Αιτία, Το Υπόγειο, Η Ανάσα, Το Κρύο, Ένα Παιδί, που τα έγραψε από το 1975 ως το 1982.

Τα έργα και τα σκάνδαλα

Μερικά από τα πιο γνωστά έργα του – κάποια μάλιστα προκάλεσαν δίκες από ορισμένους που θεώρησαν ότι τους έθιγαν  – είναι το ”Ασβεστοκάμινο”, το βραβευμένο θεατρικό ”Ο Αδαής και ο Τρελός”, η ”Ξύλευση”, ”Οι Παλιοί δάσκαλοι” στο οποίο λιβελογραφεί και λοιδορεί πολλούς από τους μεγάλους καλλιτέχνες και στοχαστές με αποκορύφωμα τον Χάιντεγκερ, που θεωρεί ότι έκλεψε τους στοχασμούς των άλλων και είναι ένα γελοίο πρόσωπο στη προσωπική του ζωή. Ένα επίσης ημι-αυτοβιογραφικό πεζό είναι ”Ο Αφανισμός” / [Μία κατάρρευση]. 

Ο Μπέρνχαρντ δεν αφηγείται ιστορίες στα πεζογραφήματά του. Πρόκειται για σχεδόν παραληρηματικούς μονολόγους, σχεδόν μισανθρωπικούς, που είναι γραμμένοι, θαρρείς, από έναν χολερικό συγγραφέα και έχουν στριφνή σύνταξη, μακροπερίοδο λόγο, πολλές επαναλήψεις λέξεων και καταιγισμούς χρωμάτων και αποχρώσεων που παραπέμπουν ευθέως στις μακροχρόνιες μουσικές του σπουδές.

Ο μεταπολεμικός κόσμος στον οποίο έζησε κουβαλούσε τη φρίκη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του φριχτότερου ανθρώπινου εγκλήματος, του Ολοκαυτώματος και απ’ αυτόν τον κόσμο δεν κατάφερε να ξεφύγει παρά γράφοντας άτεγκτα, προκλητικά, αδιάλακτα και προκαλώντας κάθε τόσο σκάνδαλα τα οποία όμως είχαν σοβαρή βάση.

Το 1988, ανέβασε στο Μπουργκτεάτερ ”Την πλατεία Ηρώων” που ξεσήκωσε πολιτική θύελλα, γιατί θίγει το ναζιστικό παρελθόν του πρώην ναζί προέδρου της Αυστρίας Κουρτ Βάλντχάιμ και που υπήρξε επίσης γενικός γραμματέας του Ο.Η.Ε. Αυτό το ναζιστικό παρελθόν οδήγησε και ένα μεγάλο μέρος των συντηρητικών και ακροδεξιών της χώρας του να διαδηλώσουν εναντίον της απονομής του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας της συμπατριώτισσάς τους Ελφρίντε Γιέλινεκ.

Η διαθήκη

Ο Μπέρνχαρντ πέθανε σε ηλικία 58 ετών από συγκοπή καρδιάς το 1989 και ενταφιάστηκε στη Βιέννη. Στη διαθήκη του απαγόρευε στο αυστριακό κράτος να εκμεταλλευτεί με οποιοδήποτε τρόπο το έργο του:

”Μετά το θάνατό μου δεν επιτρέπω να δημοσιευθεί ούτε λέξη από τα λογοτεχνικά μου κατάλοιπα, στα οποία συμπεριλαμβάνω επιστολές και σημειώματα, οπουδήποτε κι αν βρίσκονται”. Απαγόρευσε επίσης το ανέβασμα των θεατρικών του έργων στην Αυστρία. Ο ετεροθαλής αδελφός του, ίδρυσε ένα ίδρυμα προς τιμήν του και δέκα χρόνια μετά το θάνατό του, επέτρεψε το ανέβασμα των έργων του στις κρατικές σκηνές της Αυστρίας.

Παρότι η Αυστρία υπολείπεται πληθυσμιακά κατά πολύ της Γερμανίας, σαν γερμανόφωνη χώρα που είναι, έχει να επιδείξει ένα μεγάλο αριθμό σπουδαίων συγγραφέων, επαναλαμβάνοντας το παράδειγμα της Ιρλανδίας έναντι της Μ. Βρετανίας. Μερικές από τις μεταπολεμικές μεγάλες μορφές στις οποίες ανήκει και ο Μπέρνχαρντ, είναι η Ίλζε Άιχινγκερ, η Ίνγκεμποργκ Μπάχμαν, ο Πέτερ Χάντκε, πρόσφατα βραβευμένος με Νόμπελ Λογοτεχνίας, και η Ελφρίντε Γιέλινεκ.

Το πορτραίτο

Ένα απόσπασμα τώρα από το πορτραίτο που φιλοτέχνησε για τον Μπέρνχαρντ, ο φίλος του και μεγάλος ηθοποιός Μινέττι για τον οποίο ο Μπέρνχαρντ έγραψε θεατρικό έργο:

”Είναι τελείως απρόβλεπτος και πολύ κλεισμένος στον εαυτό του. Και όταν είναι σοβαρός, αλλά και όταν ακόμη αστειεύεται. Διαθέτει μια εξαιρετική ικανότητα να αναπλάθει και να μεταδίδει τις εικόνες της φαντασίας του, πράγμα που γίνεται εύκολα αντιληπτό. Συγχρόνως η πείρα του κόσμου που διαθέτει έχει μια απόλυτη σχέση με την πραγματικότητα. Και είναι ταυτόχρονα φοβερά ερεθιστική η αίσθηση ότι συνέχεια αυτοσχεδιάζει και μάλιστα τελείως αβίαστα. Ναι, το νιώθεις αμέσως πως πρόκειται για κάποιον που ξ έ ρ ε ι  πραγματικά”.

Βοηθήματα:

–Thomas Bernhard, Αυτοβιογραφία, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδόσεις Εξάντας, 1995

-ΤΟΜΑΣ ΜΠΕΡΝΧΑΡΝΤ, ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΑΠΟΧΩΡΗΣΗ, θέατρο οδού Κεφαλληνίας, 2019-2020