Ο Ιλαρίων…ιδών εις το  προς Γλαράκην ποιημάτιον του Πικκόλου την λέξιν Ελευθερίαν, εμάνη και είπεν ότι θέλει φέρειν τον Κοραήν σιδηροδέσμιον.

Στα τρία πριν από την Επανάσταση του 1821 χρόνια (1819-1821) ο Διαφωτισμός έδινε μέσα σε πολύ δυσμενείς περιστάσεις τον μεγάλο του αγώνα ενάντια στον σκοταδισμό της Εκκλησίας, αλλά,  χωρίς να υποστείλει τις σημαίες του, έχανε τα προπύργιά του στις περιοχές της τουρκοκρατούμενης Ανατολής. Το Πατριαρχείο σ΄ αυτά τα χρόνια σκλήρυνε πολύ τη στάση του υιοθετώντας μια συνολικά επιθετική πολιτική, η οποία στόχευε στην πλήρη εξουδετέρωση των κέντρων του Διαφωτισμού και στον έλεγχο των πνευματικών δραστηριοτήτων που ανέπτυσσαν οι φορείς των νέων ιδεών. Ποτέ στο παρελθόν δεν είχε επιχειρηθεί από την πλευρά του πατριαρχείου μια τόσο εκτεταμένη επιχείρηση, προκειμένου να ανακοπεί η ανάπτυξη κάποιου αντίπαλου ιδεολογικού κινήματος.

Τα χρόνια αυτά συνέπιπταν με την τρίτη πατριαρχία του Γρηγορίου Ε΄, ο οποίος πρωτοστάτησε στην αντιδιαφωτιστική επίθεση με αφορισμούς εναντίον επώνυμων Ελλήνων διανοουμένων που ζούσαν στη Δυτική Ευρώπη, με κλείσιμο σχολείων, με εγκυκλίους κατά των φιλοσοφικών μαθημάτων, με κάψιμο βιβλίων και με λογοκρισία που ασκούσε  ο Ιλαρίων Σιναΐτης, προϊστάμενος του Πατριαρχικού Τυπογραφείου. Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι το κλίμα που είχε διαμορφώσει η Ιερή Συμμαχία εναντίον των μεταρρυθμιστικών και επαναστατικών κινήσεων ευνοούσε σ΄αυτά τα χρόνια την επιθετικότητα της Εκκλησίας. Η τουρκική άλλωστε εξουσία ανησυχούσε για τις φιλελεύθερες ιδέες που διαδίδονταν τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό και απαιτούσε από το Πατριαρχείο να εκδώσει εγκυκλίους με τις οποίες καταδικάζονταν οι δυτικές ιδεολογίες και αφορίζονταν επωνύμως Έλληνες διαφωτιστές.

 Μεταξύ των αφορισμένων Ελλήνων του εξωτερικού ήταν και ο Ν. Σ. Πίκκολος που ζούσε τότε στο Παρίσι και ανήκε στον κύκλο του Αδ. Κοραή. Αιτία για τον αφορισμό αποτέλεσε ένα ποίημά του  που αποδοκιμάστηκε από την Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Τις λεπτομέρειες τις μαθαίνουμε από μία επιστολή του ίδιου του Πίκκολου προς τον Γ. Γλαράκη, ο οποίος, αφού σπούδασε στο Παρίσι ιατρική, ετοιμαζόταν να επιστρέψει στην πατρίδα του, την Χίο, για να διδάξει στο Γυμνάσιο της πατρίδας του. Αυτή η επιστολή περιείχε μια οξύτατη αντικληρική σάτιρα που ο συγγραφέας της σκόπευε μάλλον να τη δημοσιεύσει. Το περιεχόμενό της έγινε γνωστό στον Ιλαρίωνα κι έτσι ανακινήθηκε το ζήτημα του ποιήματος.

Το ποίημα έφερε τον τίτλο: «Ν.Σ. Πίκκολος Προς τον ιατρόν Γ. Γλαράκην, επιστρέφοντα εις την πατρίδα αυτού Χίον. Εν Παρισίοις , Ζ΄Απριλίου, ΑΩΚ΄» και δημοσιεύτηκε στον Λόγιο Ερμή, τον Ιούλιο 1820.  Με το ποίημα αυτό κατευοδώνει τον φίλο του και εκφράζει ιδέες του νεοελληνικού διαφωτισμού ακολουθώντας τον συνήθη για εκείνα τα χρόνια τρόπο του υπερβολικού διδακτισμού και ρητορείας, στοιχεία που μειώνουν βέβαια την αισθητική αξία του ποιήματος. Περιέχει επίσης μυθολογικά θέματα που προβάλλουν την αρχαιογνωσία του συγγραφέα αλλά προτείνει και τη διδασκαλία μαθημάτων με «νεωτέρας γνώσεις», πράγμα που δηλώνει σεβασμό της δυτικής παιδείας και ταυτόχρονα καταδίκη της δεισιδαιμονίας και της αμάθειας. Σε κάποια σημεία μάλιστα το ποίημα περιλαμβάνει αλληγορικές διατυπώσεις όσο αφορά την ωφέλεια  από την παιδεία, αλλά με πολύ προσεκτικό και συγκαλυμμένο τρόπο, γιατί οι Διαφωτιστές είναι αρκετά προσεκτικοί, όταν αναφέρονται στην αποτίναξη του τουρκικού ζυγού από φόβο προς τους Τούρκους και ειδικότερα από τον φόβο της κατάδοσής τους στους Τούρκους από αντιφρονούντες.

Εκτός από τη δημοσίευση του ποιήματος στον Λόγιο Ερμή κυκλοφόρησε και αυτόνομα και σε δύο άλλες εκδόσεις σε μορφή τετρασέλιδου. Η πρώτη από τις δύο περιέχει ακριβώς το κείμενο του Λόγιου Ερμή, ενώ η δεύτερη, δηλαδή τρίτη κατά σειρά, κυκλοφόρησε σε 100 αντίτυπα και διαφέρει σε ορισμένα σημεία από τις δύο προηγούμενες κυρίως ως προς το περιεχόμενο. Επειδή η έκδοση είχε ιδιωτικό χαρακτήρα και ήταν προορισμένη να κυκλοφορήσει και ανάμεσα σε αλλογενείς, ο ποιητής εκθέτει σ΄ αυτή πιο ελεύθερα τον στοχασμό του. Προσαρμόζεται μάλιστα στην τακτική των διαφωτιστών, οι οποίοι δεν κοινολογούν στους ξένους αναγνώστες όσα μπορούν να  αμαυρώσουν ακόμη περισσότερο στα μάτια της φωτισμένης Ευρώπης την εικόνα της Ελλάδας, τη στιγμή μάλιστα που αγωνίζεται να απελευθερωθεί. Έτσι σ΄ αυτή την έκδοση παραλείπεται το παρακάτω απόσπασμα:

Η δύναμις Ηράκλειος είχεν εξολοθρεύσει,

Σπέρματα Άδου βδελυρά, στον κόλπον σου κρυμμένα,

Ώρμησαν, την εξέσχισαν, την τρώγουν λυσσασμένα.

Βλέπω ΄ς την Σμύρνην σήμερον το στίφος των τεράτων.

Ακούω και τους σπαραγμούς και τα φρυάγματά των.

Ω πόλις, πόλις δυστυχής! Ω λύπη αιωνία!

Την αρετήν υπέφερες να σβύση η Κακία.

Σ΄ετύφλωσαν, αλλοίμονον! Και πάντα τυφλωμένη…

Πλην είθε να συναισθανθής και τούτο να μη γένη.

Βλέπεις, ω νέε! Τους εχθρούς, χωρίς να δειλιάσης·

Συμμάχους πλην ετοίμασε, διά να τους δαμάσης

 το οποίο αναφέρεται στα γεγονότα της Σμύρνης, όπου, όπως γνωρίζουμε και από προηγούμενο άρθρο μου στο Περί ου, οι συντηρητικές δυνάμεις με επικεφαλής την τοπική Εκκλησία ακύρωσαν τη λειτουργία του Φιλολογικού Γυμνασίου. Αυτές οι δυνάμεις υπονοούνται με τις εκφράσεις: «σπέρματα Άδου βδελυρά», «πάμπολλα θηρία», «την τρώγουν λυσσασμένα» και «το ξίφος των τεράτων».

Υπάρχουν όμως και κάποιες άλλες διαφορές μεταξύ της έκδοσης στον Λόγιο Ερμή και της τρίτης έκδοσης στην οποία ο Πίκκολος εκφράζεται πιο ελεύθερα και πιο άμεσα. Στον Λόγιο Ερμή π.χ. υπάρχουν οι στίχοι:

…έχωσιν προ οφθαλμών, στον ένθεον αγώνα

Ελλάδος την αθάνατον της παλαιάς εικόνα

Ενώ στην τρίτη έκδοση εκφράζεται πιο συγκεκριμένα:

Ας έχωσιν προ οφθαλμών , και νύκτα και ημέρα

Την πάλαι βασιλεύουσαν, δούλην δε νυν μητέρα.

Κι ακόμη ένα παράδειγμα: Στον Λόγιο Ερμή γράφει στον Γλαράκη:

Με φως κατάλαμψε τον νουν! Πύρωσε τας καρδίας!

Εμφύσησε το άγιον πνεύμα της ευνομίας

Ενώ στην τρίτη έκδοση ο δεύτερος στίχος γίνεται:

Εμφύσησε το άγιον πνεύμα Ελευθερίας.

Αυτές κυρίως και παρόμοιες διατυπώσεις προκάλεσαν τις αντιδράσεις του Ιλαρίωνα. Πληροφορίες για τις αντιδράσεις του λογοκριτή έχουμε πολλές και λεπτομερείς από επιστολή του ίδιου του Πίκκολου προς κάποιο φίλο του στην Κωνσταντινούπολη. Αυτές τις πληροφορίες ο Πίκκολος τις πήρε από άλλους Κωνσταντινοπολίτες φίλους του πιο μπροστά και τις περιλαμβάνει στην εν λόγω επιστολή. Πιθανός χρόνος γραφής της επιστολής έχει προσδιοριστεί ο Σεπτέμβριος ή ο Οκτώβριος του 1820. Επειδή η επιστολή είναι μεγάλη, θα παραθέσω εδώ λίγα μόνον αποσπάσματα για να πάρουμε μιαν ιδέα για τις αντιδράσεις του Ιλαρίωνα αλλά και του Πίκκολου:

Σας έγραψα τα παθήματα του ποιηματίου μου….Έστειλα τινά αντίτυπα αυτού εις τους εν Κωνσταντινουπόλει φίλους μου. Έτυχε να το ιδή ο Άγιος Ηγούμενος Ιλαρίων και, εδαιμονίσθη, και ύβρισεν άπειρα όλους τους εν Παρισίοις σπουδάζοντας. Εμένα δε κ΄εφοβέρισε να με προδώσει εις την Πόρταν. Εγέλασα δια την μανίαν του Αγίου και γελών έγραψα τα εξής προς φίλον μου Κωνσταντινοπολίτην (Αυγούστου α΄).

«Μανθάνω ότι η λέξις ελευθερία και τα κατά βαρβάρων λαών τρόπαια εδυσαρέστησαν πολλά τον Κύριον Ιλαρίωνα. Με κακοφαίνεται διά τούτο μ΄όλον που την αλήθεια σας λέγω, μήτε την Πανοσιολογιότητά του, μήτε άλλον ομογενή εφανταζόμην να πειράξω με ταύτας τας λέξεις. Πλην αδύνατον να ευαρεστήση τις εις όλους, και μωρός όστις το ελπίζει. Καθένας εις τούτον τον κόσμον έχει την όρεξίν του. Άλλος αγαπά την ελευθερίαν, άλλος την δουλείαν. Οι εδικοί μου στίχοι δεν αναγκάζουν τον Κύριον Ιλαρίωνα να αλλάξει όρεξιν. Διατί να οργίζεται τόσον και να φοβερίζει ότι θα με προδώσει εις την Πόρταν;;….Αν η Πανοσιολογιότης του έχη το δικαίωμα να φρονή όπως θέλει, διατί να μη το έχουν όλοι;;….Έπειτα αν τον δυσαρεστή ο έπαινος της ελευθερίας, ποίος τον εμποδίζει να γράψη …εγκώμιον της δουλείας;; ….Ούτε ο Κύριος Ιλαρίων ούτε άλλος κανείς έχει το δικαίωμα να κρίνη το ποιημάτιόν μου, διότι αυτό δεν είναι δημόσιον. Ετυπώθη μεν, αλλά μόνο εις τους φίλους εμοιράσθη. Δημόσιον είναι το εκδεδομένον εις τον Λ. Ερμήν…

Ο Ιλαρίων διορισθείς θεωρός της τυπογραφίας, και λαβών υπόσχεσιν ότι θα τον  δώσουν την τυχούσαν επαρχίαν, έγεινε από τώρα δεσπότης δεσποτικώτατος, Έδωκε γνώμην να παιδευτούν με ποινήν θανάτου πέντε εξ από τους θέλοντας να ενσπείρουν επανάστασιν, διά να σωφρονισθούν οι άλλοι. Ιδών εις το  προς Γλαράκην ποιημάτιον του Πικκόλου την λέξιν Ελευθερίαν, εμάνη και είπεν ότι θέλει φέρειν τον Κοραήν σιδηροδέσμιον.

Στη συνέχεια της επιστολής του ο Πίκκολος αγανακτεί για το θράσος του Ιλαρίωνα να εκφράζεται τόσο περιφρονητικά για τον Κοραή. Τον αποκαλεί  μοιχό της Εκκλησίας και προβληματίζεται πόσο μεγάλο κακό θα μπορούσε να κάνει, αν είχε την εξουσία, στο γένος του, αφού επιθυμεί να βλάψει τον μεγάλο δάσκαλο του γένους Κοραή. Εκφράζει επίσης την απορία του για τη δυσαρέσκεια του «θεωρού» που του προξενεί η λέξη «Ελευθερία», ενώ «και στα καφενεία της Κωνσταντινουπόλεως ψάλλουν επαναστατικά τραγούδια:

Δεύτε παίδες των Ελλήνων                          Σάλπιγγα ελευθερίας

Άνδρες φίλοι των κινδύνων                          πανταχού διαλαλεί

Η πατρίς σας προσκαλεί.                               Έλληνες άγωμεν….

Στη συνέχεια μιλώντας για τον Ιλαρίωνα τον αποκαλεί προδότη και ζητεί να καθαιρεθεί από την ιερωσύνη, να κηρυχθεί άτιμος, επειδή τόλμησε να συκοφαντήσει τον Κοραή, «άνδρα σεβάσμιον δια την σοφίαν και αρετήν…και οφελούντα την πατρίδα», να μη λέγεται Έλλην ή Γραικός και, τέλος, να μη του μιλά κανένας Έλληνας γιατί είναι προδότης του γένους  του. Στη συνέχεια αναφέρεται και σε άλλες πληροφορίες σύμφωνα με τις οποίες:

«ο άγιος Μουλαρίων ενήργησε να δοθεί Πατριαρχική προσταγή εις τους βιβλιοπώλας να μη πωλούν κανέν βιβλίον, πριν το δείξουν εις την Πανοσιότητά του. Η inquisition είναι τώρα τελεία. Τίποτε εις την Κωνσταντινούπολιν δεν ημπορεί να τυπωθή, μήτε να πωληθή, αν δεν προεξετασθή από τον Ιλαρίωνα».

Και σατιρίζοντας την κατάσταση διερωτάται αν: «είναι άρα γε τόσον τυφλοί και ευήθεις οι Βυζάντιοι, ώστε να διαβουκολώνται από από Ιλαρίωνας».

Και τελειώνοντας την επιστολήν του ο Πίκκολος γράφει στον φίλο του:

Ελησμόνησα να σε είπω ότι ο στίχος

Και τρόπαια κατά λαών βαρβάρου θ’ αναστήσουν,

κατά τον οποίου παρωργίσθη ακόμη ό ρυπαρίων, είναι ευχή της Εκκλησίας καθημερινή, την οποίαν δεν είναι παράδοξον να κατακρίνη ο Τουρκόπιστος. Ποιος ορθόδοξος δεν ηξεύρει τό, «Σώσον, Κύριε, τον λαόν σου, και εύλόγησον την κληρονομίαν σου, νίκας τοις ευσεβέσι κατά βαρβάρων δωρούμενος, κτλ.;».  Όταν ο φίλος και πρόμαχος της βαρβαρότητος ιεραρχήση, θέλει διορίση βέβαια να ψάλλουν εις την επαρχίαν του:

«Τύφλωσον, Κύριε, τον λαόν σου, και χαράμωσον  την κληρονομίαν σου, νίκας κατά ευσεβών τοις βαρβάροις δωρούμενος».

(Εδώ θα ήθελα να πώ ότι ο τίτλος αυτού του κειμένου μου οφείλεται σε μελέτη του Φίλιππου Ηλιού που φέρει τον ίδιο τίτλο παρμένο από την παραπάνω σάτιρα του Πίκκολου)

Σ΄αυτό το σημείο τελειώνει η επιστολή του Πίκκολου, με την οποία με μεγάλη οξύτητα κατακρίνει τον ηγούμενο Ιλαρίωνα για την πολιτική που άσκησε για τον έλεγχο της πνευματικής ζωής στην Κωνσταντινούπολη. Τώρα, σε τι βαθμό ασκήθηκε πρακτικά η καταγγελόμενη πολιτική, αν ήταν προσωπική πολιτική του Ιλαρίωνα ή, όπως είναι πιο λογικό να υποθέσουμε, ήταν η γενικότερη πολιτική της Εκκλησίας σ΄εκείνη την προ της Επανάστασης του 1821 τριετία, δεν έχουμε ακριβείς πληροφορίες. Δεν ξέρουμε επίσης αν οι φήμες κι η προπαγάνδα των Διαφωτιστών διόγκωσαν την εν λόγω πολιτική και κατηγόρησαν μάλιστα το ιερατείο ότι σχεδίαζε να ιδρύσει μια μορφή Ιεράς Εξέτασης. Γι αυτό είναι καλύτερα, επειδή απ΄όσο γνωρίζω υπάρχουν σ΄αυτό το θέμα μεγάλα κενά σε πληροφόρηση, να μελετήσουμε προσεκτικά τους ιστορικούς του Νέου Ελληνικού Διαφωτισμού.