Ο «Μικρός Ήρως» του Στέλιου Ανεμοδουρά έχει άραγε τίποτα κοινό με τον Κόμη Δράκουλα, τον Δον Κιχώτη, τον Δία, την θεά Άρτεμη, τον Μιχαήλ Στρογκώφ, την Μαργαρίτα Γκωτιέ, δηλαδή με τους «Μικρούς Ήρωες» του Γιάννη Ζέρβα; Νομίζω ότι έχει. Και ο μεν και οι δε υπερασπίζονται μια πατρίδα. Το θέμα είναι πώς ορίζει την πατρίδα κανείς, ειδικά στις μέρες μας, που το όραμα του Γιώργου Θαλάσση μοιάζει να θολώνει. «Η μόνη πατρίδα είναι η παιδική μας ηλικία», σύμφωνα με την χιλιοειπωμένη, πια, φράση του Barthes. Αυτός είναι ένας συνειρμός που κάνεις σχεδόν αυτόματα βλέποντας το εξώφυλλο του βιβλίου, κι ο Ζέρβας φαίνεται ότι επιστρατεύει ήρωες και θεούς της δικής του παιδικής ηλικίας για να υπερασπίσουν μία πολύ προσωπική «πατρίδα» που κινδυνεύει: Την ψυχή του. Μ’ αυτόν τον στρατό θέλει να αμυνθεί τώρα και μ’ αυτόν να επιτεθεί μετά. Μας τους συστήνει απ’ την αρχή: Αποκαλύπτει τον διάλογο που έχει μαζί τους. Μας συστήνει την ευαλωτότητά τους. Τις ρωγμές πίσω από το προσωπείο. Το πώς μεγαλώσαν κι αυτοί μαζί με τον ποιητή, αλλά και το πώς κρατάνε με πείσμα τον θρύλο τους στα δόντια. Είναι πια οι ήρωες των παραμυθιών ενός ενήλικα. Ο Ζέρβας, αφοπλιστικά, μας συστήνει τον εαυτό του. Είναι λοιπόν ο Ζέρβας: Εικοσιένα μικροί ήρωες, δεκαπέντε μικροί θεοί, μία μικρή ποίηση και μία μικρή πατρίδα. Wonder Wheel.
Οι εικοσιένα μικροί ήρωες
«Υπάρχει τίποτα αληθινότερο από την αλήθεια; Ναι, το παραμύθι· αυτό δίνει νόημα αθάνατο στην εφήμερη αλήθεια».
Ν. Καζαντζάκης «Αναφορά στον Γκρέκο»
Κι αν απ’ όλα τα παραμύθια έμειναν στην μνήμη μόνο δεκαεννιά, (εξαιρώ τον Γουτεμβέργιο και τον Φρόυντ· αυτοί δεν είναι ήρωες παραμυθιών, είναι οι δύο βασικές συνιστώσες του ποιητή), είναι γιατί, ενώ διηγούνται έναν μύθο, υπαινίσσονται πραγματικές ιστορίες. Που τις διηγούνται φορώντας ένα κουστούμι ρόλου, του ρόλου που κλήθηκαν από τους δημιουργούς τους να υπηρετήσουν. Ο Ζέρβας ανασυνθέτει και ερμηνεύει το φανταστικό πρόσωπο μέσα από το πραγματικό, το πρόσωπο που αυτός υποψιάζεται ότι είναι το πραγματικό, δεν τα ξεχωρίζει. Ψάχνει και αποκαλύπτει κίνητρα πίσω από τις χάρτινες ζωές των πρωταγωνιστών και τα ανάγει σε μοχλούς πεπρωμένου. Τα κίνητρα, καθόλου υπερκόσμια, μένουν παρόντα και ακμαία, έτοιμα να φτιάξουν καινούργιους μύθους και να καταστήσουν τους παλιούς περατωμένους τελεσίδικα. Γι’ αυτόν τον λόγο ο ήρωας της ιστορίας των παιδικών χρόνων εξακολουθεί να είναι εδώ στα χρόνια της ωριμότητας, κάτι που το λέει ευθέως ο ποιητής στο κλείσιμο του πρώτου κύκλου του βιβλίου:
«Σ’ αυτή την περασμένη χιλιετία/Μαζί σας θα είμαι ως την τελευταία στιγμή/Στην εποχή σας ανήκω κι εγώ/Κι όσο διαρκείτε εσείς στη μνήμη/Δίπλα σας θα διαρκώ κι εγώ».
Οι δεκαπέντε μικροί θεοί
Δεν είναι δώδεκα, είναι δεκαπέντε, παρόλο που λείπουν η Εστία και ο Ερμής. Αιρετικές οι ερμηνείες του δόγματος, (ο Ζέρβας γκριζάρει την παντοδυναμία – μόνο η Ήρα παραμένει αλώβητη, ακλόνητα συμβολική, απόλυτα σεβαστή- ένα τοτέμ Μητέρας), και πέντε «προσωπικοί» θεοί που παίρνουν θέση στο πάνθεον: η Ωραία Ελένη, ο Ίκαρος, η Νίκη της Σαμοθράκης, η Μαρία Μαγδαληνή και η Σαπφώ. Αυτοί οι πέντε που παρεμβάλλονται ίσοι προς ίσους έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: την υπέρβαση όλων των νόμων. Εδώ δεν αμφισβητείται τίποτα, η πράξη περιγράφεται και μόνο, η πράξη καθίσταται ηθικό θέσφατο. Τι διαφέρουν οι θεοί από τους μικρούς του ήρωες; Οι μικροί ήρωες είναι αρχετυπικοί, οι μικροί θεοί είναι πρότυπα. Πρόκειται για αναγωγή των πρώτων; Είναι ένα σύμπαν που λειτουργεί παράλληλα; Είναι μία έμμεση επίκληση του ποιητή σ’ άλλες δυνάμεις; ΄Η είναι μια τελική πρόκληση, μια αναμέτρηση;
Αν πρόκειται για ύβρι, θα το σημάνει η Νέμεση στο τέλος («/…τι θα ’ταν άλλωστε ο ποιητής χωρίς την έπαρσή του…/»). Όμως αυτές είναι βουλήσεις των Θεών και δεν μας αφορούν εδώ.
Η μικρή ποίηση
Δέκα σελίδες, μία ωδή στην ουσία των πραγμάτων. Ένα «Ιδού εγώ λοιπόν», που όμως δεν είναι συμπερασματικό, είναι ορθάνοιχτο σε όλες τις ερμηνείες και παραπέρα, σε όλες τις προοπτικές. Έρχονται έτσι τα δύο πρώτα μέρη του βιβλίου να συγκλίνουν νομοτελειακά στο τρίτο: «… Κι εγώ/ Μονάχα ως δυνατότητα/ Υπό διαμόρφωση/ Ενδότερος και ασύνδετος/Υπήρχε μόνο υποψία/ Και την ένοιωθα/ Άρα ήμουν»
Εμβληματικά, ανοίγει τούτη την ενότητα ο Καβάφης. Μεγάλη έκπληξη για τον αναγνώστη. Γιατί ο Καβάφης; Ο, αν και συχνά υπόγειος, ιαμβικός ρυθμός του Αλεξανδρινού, δεν συνάδει με την μορφή της ποιητικής του Ζέρβα. Ούτε η γλώσσα του, πολύπλοκη και απαλλαγμένη αισθημάτων. Ο Καβάφης ηγείται της ενότητας αυτής λόγω της νοηματικής, πρωτεϊκής εκκρεμότητας που αφήνει το έργο του, λόγω της καθολικότητας των συμβολισμών του και λόγω της εμπλοκής τού αρχέγονου συλλογικού ασυνείδητου στην ποίησή του. Έτσι ακριβώς, η ερμηνεία του σύμπαντος εμπεριέχεται «εν σπέρματι», ως ψίθυρος, στο ίδιο το σύμπαν. Και δεν υπάρχει άλλος τρόπος να ειπωθεί αυτό, παρά μόνο με τον ποιητικό λόγο, «…μια πινελιά από φως σ’ ένα αιώνιο μαύρο».
Η μικρή πατρίδα
«…Son of man,/ You cannot say, or guess, for you know only/A heαp of broken images, where the sun beets,/ And the dead tree gives no shelter, the cricket no relief,/ And the dry stone no sound of water…»
T.S. Eliot «The Waste Land»
«…εμείς αδελφοί, εμείς η μέρα της Κρίσεως/και δικό μας το χέρι που θ’ αποθεωθεί -/καταπρόσωπο ρίχνοντας τα αργύρια!….»
Οδυσσέας Ελύτης «το Άξιον Εστί»
Σε όλα του τα βιβλία ο Ζέρβας έχει μια θαυμαστή δομή, μια διαλεκτική εμμονή, μια νοητική συνέχεια που ευθύγραμμα οδηγεί από το ένα σημείο στο άλλο. Εν κατακλείδι, λοιπόν, μια μικρή πατρίδα. Ένας τόπος για να κουρνιάσουν οι Ήρωες, οι Θεοί, ο Λόγος, η Ψυχή του. Το τελευταίο μέρος του βιβλίου είναι μια κραυγή για μια πατρίδα που χάθηκε, για μια άλλη πατρίδα που δεν υπάρχει πια αλλά που στην αγκαλιά της ο ποιητής παλινδρομεί, για μια καινούργια πατρίδα που ονειρεύεται. Ο Ζέρβας δεν πολιτικολογεί, καταγγέλλει. Διεκδικεί το «κατ’ εικόνα και ομοίωση», μια νέα ηθική στα μέτρα του ανθρώπου, μακριά από ατομικές κρύπτες καταφυγής. «Ποιος, αν κραύγαζα, θα μ’ άκουγε άραγε απ’ τις τάξεις των αγγέλων;» αναρωτιέται ο Rilke.
Από την ιστορία της ανθρωπότητας, από «Το Μηδέν και το Άπειρο Μαζί», όπως γράφει ο Ζέρβας, φαίνεται ότι κάποιος από τις τάξεις των αγγέλων ακούει. Είθε και τώρα!
