Πολλοί είναι οι συγγραφείς που περιέλαβαν όνειρα στα έργα τους. Στον Ντοστογιέφσκι όμως, τα όνειρα κυριολεκτικά ανατέμνουν την ανθρώπινη ψυχή.
Αυτή η κατάδυση στην ανθρώπινη ψυχή από τον Ντοστογιέφσκι, με αφορμή την δολοφονία της γριάς τοκογλύφας, ο τρόπος που μπαινοβγαίνει στο μυαλό του ήρωα, τόσο στην προετοιμασία του εγκλήματος όσο και στις βασανιστικές τύψεις μετά, οι διαρκείς αντιφάσεις της διαταραγμένης ψυχής του που διαπερνούν όλο το μυθιστόρημα, συμπληρώνονται με τα όνειρα.
Η λύτρωση έρχεται στο τέλος, όταν ο ήρωας, με την βοήθεια της αγάπης, είναι έτοιμος για μεταμέλεια. Ίσως η λύτρωση έχει σαν προϋπόθεση της το πέρασμα μέσα από την κόλαση… ίσως να πρέπει να περάσει κάποιος μέσα από αβάσταχτο πόνο για να μπορέσει να νιώσει την ευτυχία.
Το όνειρο με το άλογο
Στο όνειρο αυτό ο Ροντιόν,(το μικρό όνομα του ήρωα), μικρό αγόρι, βλέπει να ξυλοκοπούν άγρια, μέχρις αναισθησίας, ένα άλογο και συμπάσχει ξεσπώντας σε γοερά κλάματα. Μέσα από αυτό το επεισόδιο, φανερώνεται η διπολική φύση του ήρωα, ενός ανθρώπου που ετοιμάζεται να σκοτώσει έναν άλλον άνθρωπο και την ίδια στιγμή υποφέρει με τον πόνο του ζώου. Ίσως πρόκειται για σκηνή συνδεδεμένη με τα παιδικά χρόνια του Ρασκόλνικοφ.
Αφρικανικό όνειρο
Ο ήρωας βλέπει πανέμορφα τοπία μιας παραθαλάσσιας χώρας. Χρυσαφένιες αμμουδιές, γαλαζοπράσινα νερά, πράσινες οάσεις. Όλα αυτά, βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με ότι υπάρχει γύρω του. Ζει μέσα σε ένα θλιβερό, χαμηλοτάβανο δωμάτιο, σωστό κλουβί, περιτριγυρισμένος από δυο τρία φθαρμένα έπιπλα. Η φαντασία του ήρωα τον οδηγεί μακριά από την ασχήμια της καθημερινότητάς του.
Το όνειρο με τον Ηλία Πετρόφ και την σπιτονοικοκυρά.
Ο αστυνομικός χτυπάει την σπιτονοικοκυρά του Ρασκόλνικοφ και ο ίδιος φοβάται την σύλληψη του, ωστόσο δεν κάνει τίποτα ώστε να την αποφύγει. Τρόμος, αλλά και πάλη με τις εγκληματικές σκέψεις του.
Το όνειρο με το γέλιο της γριάς
Ο ήρωας φθάνει στον τόπο του εγκλήματος. Το θύμα κοιμάται, αλλά έξαφνα ξυπνάει και αρχίζει να γελάει. Καμιά προσπάθεια του Ρασκόλνικοφ δεν μπορεί να σταματήσει αυτό το τρομερό γέλιο. Φεύγει τρέχοντας, με το γέλιο της Αλιόνας Ιβάνοβνας να τον ακολουθεί, ενώ γύρω του πλήθος κόσμου τον κυνηγάει με το βλέμμα του. Εκείνος προσπαθεί να ξεφύγει, αλλά δεν έχει δυνάμεις να κάνει βήμα. Ντροπή και δημόσια έκθεση.
Το όνειρο για τέλος του κόσμου (το τελευταίο όνειρο)
Όλος ο κόσμος είναι καταδικασμένος να πεθάνει από μια τρομερή επιδημία. Θα επιζήσουν ελάχιστοι ξεχωριστοί άνθρωποι. Αυτό είναι η ώρα της κρίσης για την ανθρωπότητα.
«…κάποιοι καινούργιοι μικροσκοπικοί βάκιλοι προσβάλλανε το σώμα του ανθρώπου. Οι βάκιλοι όμως αυτοί ήταν πνεύματα και είχαν λογικό και θέληση. Οι άνθρωποι που προσβάλλονταν απ’ αυτά τα μικρόβια, γίνονταν αμέσως δαιμονισμένοι και τρελοί. Ποτέ όμως ποτέ, οι άνθρωποι δεν πίστευαν τόσο μυαλωμένο τον εαυτό τους, ποτέ δεν είχαν πιστέψει τόσο σταθερά ότι είχαν βρει την αλήθεια, όσο αυτοί οι προσβλημένοι απ’ την αρρώστια. Ποτέ δεν είχαν νομίσει πιο ατράνταχτα τα συμπεράσματά τους, τις επιστημονικές τους θεωρίες, τις ηθικές τους θεωρίες. Ολόκληροι συνοικισμοί, ολόκληρες πολιτείες και λαοί μολύνονταν και τρελαίνονταν. Όλοι βρίσκονταν σε ταραχή και δεν καταλάβαιναν ο ένας τον άλλο, ο καθένας τους νόμιζε ότι μονάχα αυτός κατέχει την αλήθεια και υπόφερε κοιτάζοντας τους άλλους, χτυπούσε το στήθος του, έκλαιγε και σύστρεφε τα χέρια του. Δεν ξέρανε πώς και ποιον έπρεπε να κρίνουν, δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν τι έπρεπε να θεωρούν καλό και τι κακό. Δεν ξέρανε ποιον να κατηγορήσουν και ποιον να αθωώσουν…
(Απόσπασμα από το όνειρο σε μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου).
Πέρα από τα όνειρα, όλο το μυθιστόρημα είναι γεμάτο με ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες , που, εκ πρώτης όψεως μοιάζουν ασήμαντες. Μέσα απ’ όλα αυτά τα σημάδια όμως, περνάει όλο το νόημα του έργου.
Επίσης υπάρχουν σημαδιακοί αριθμοί και ημερομηνίες. Για παράδειγμα τα 30 καπίκια, τελευταία χρήματα της Σόνιας, που δίνει στον μεθυσμένο πατέρα της, τον κάνουν να αισθάνεται σαν τον Ιούδα. Άλλοι αριθμοί είναι το 3, από την Αγία τριάδα, (ο Ντοστογιέφσκι ήταν θεοσεβούμενος), και το 4, από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα-σύμβολο της τάξης του κόσμου. Ο αριθμός 7,περνάει συνεχώς από τα κεφάλαια.
Πέρα από το έγκλημα αυτό καθ’ εαυτό και την θεατρικότητά του, πέρα από τις δύο αντίθετες ψυχικές καταστάσεις του ήρωα,(το βασανιστήριό του), η μεγάλη αντιδιαστολή σε αυτό το ψυχολογικό αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, είναι κατά την γνώμη μου η τεράστια απόσταση ανάμεσα στην θεωρία και την πραγματική ζωή. Μια ιδέα μπορεί να αδράξει έναν άνθρωπο, να τον κάνει υποχείριό της, και να τον οδηγήσει στην καταστροφή. Μπορεί ακόμα και να γίνει η βάση για οποιαδήποτε απάνθρωπη κοινωνία. Το έχουμε δει αυτό στην ιστορία της ανθρωπότητας, με τα κάθε μορφής, απολυταρχικά καθεστώτα…
