Τι Είναι Αποπνευματοποίηση

Παραδοσιακά, η εσωτερική σύγκρουση μεταξύ των αντιθέτων στον άνθρωπο, που είναι απαραίτητο να βρει λύση γιατί αλλιώς προκαλεί ψυχικές διαταραχές, παίρνει τη μορφή μάχης ανάμεσα στο πνεύμα και στην ύλη. Μόλις ο άνθρωπος παραμερίσει το πνεύμα και στρέψει τους πόθους του στην ύλη, τη Μεγάλη Μητέρα-γη, αποπνευματοποιείται. Για τον άνθρωπο, το βασικό μέσο να ικανοποιήσει τους εξημμένους γήινους πόθους του είναι η ωφελιμιστική διάνοια, που άλλοτε υποτάσσεται και άλλοτε επαναστατεί ενάντια στο εξελικτικό πνεύμα. Στη Μυθολογία, το ανθρώπινο γένος δημιουργείται από έναν Τιτάνα, τον Προμηθέα. Σε γενικές γραμμές, οι άνθρωποι -και ειδικότερα οι εκτεθειμένοι στον πειρασμό της αποπνευματοποίησης- είναι κληρονόμοι της σύγκρουσης ανάμεσα στο Πνεύμα/ Δίας και τη Διάνοια/ Τιτάνας. Όμως, η σχέση ανάμεσα στις ψυχικές συγκρούσεις του ανθρώπου και τις συμβολικές μάχες της Μυθολογίας, έχει βαθύτερη έννοια. Η ουσιαστική κατάσταση του συνειδητού όντος μπορεί να αναπτυχθεί με αφετηρία τη Μυθολογία γενικότερα, όχι μονάχα επειδή ο άνθρωπος είναι ‘γιος Τιτάνων’, αλλά επειδή η Μυθολογία χειρίζεται και το μυστήριο της ‘δημιουργίας’. Ο ανθρώπινος νους είναι η πιο λαμπρή εκδήλωση της Μυστηριακής Ουσίας. Η γοητεία της αποπνευματοποίησης, η αποκλειστική προσκόλληση στη Μεγάλη Μητέρα-γη, εμφανίζεται από αυτή τη σκοπιά όχι μονάχα ως εξέγερση της διάνοιας ενάντια στο πνεύμα, αλλά και ως ‘προπατορική πτώση’, ως σφάλμα του ανθρώπινου γένους απέναντι στη Μυστηριακή Ουσία, και το σφάλμα αυτό είναι η άγνοια της βαθύτερης Ουσίας και του βαθύτατου Μυστηρίου της ζωής. Ο μύθος αποκαλεί συμβολικά το ουσιαστικό αυτό σφάλμα ‘θάνατο της ψυχής’. Η ψυχολογική έννοια του συμβολισμού αυτού είναι η αποπνευματοποίηση, η οποία περιλαμβάνει τρία είδη που, ακολουθώντας τη μυθική έκφραση, αποκαλούνται: Συμβατική, Διονυσιακή και Τιτανική αποπνευματοποίηση. Ας τα δούμε με πολύ μεγάλη συντομία:

1. Πρώτο Είδος Αποπνευματοποίησης: Συμβατική

Στην πιο κοινή και διαδομένη μορφή της, αποπνευματοποίηση είναι η έλλειψη κάθε ανάτασης, η συνεχής πτώση, η ποταπότητα, η χαμέρπεια. Σε αντίθεση με την υπερ-ένταση της ματαιόδοξης έξαρσης προς το πνεύμα, είναι μια κατάσταση ψυχικής υπο-έντασης. Το κοινό χαρακτηριστικό της αποπνευματοποίησης και της ματαιόδοξης έξαρσης προς το πνεύμα, δηλαδή η φαντασιωσική έξαρση των πόθων, είναι αιτία κάθε ψυχικής διαστρέβλωσης. Η αποπνευματοποίηση είναι η δραστική έκρηξη της εξημμένης φαντασίας. Πρόκειται για διαστρεμμένη κατάσταση και με τη σεξουαλική και με την κοινωνική της μορφή. Η αποπνευματοποίηση είναι η υποβίβαση του ατομικού επιπέδου, η εγκατάλειψη κάθε εξελικτικής προσπάθειας, η έκπτωση που είναι ανεξάρτητη από τον αρχικό βαθμό ψυχικής έντασης.

2. Δεύτερο Είδος Αποπνευματοποίησης: Διονυσιακή

Ο Διόνυσος είναι καταχθόνια θεότητα με σχέσεις με τις άλλες θεότητες του Κάτω Κόσμου, δηλαδή του ασυνειδήτου, και χαρακτηριστικά γνωρίσματα που τον καθιστούν νέο σύμβολο αποπνευματοποίησης. Δεν πρόκειται πια για την κοινότοπη/ συμβατική  αποπνευματοποίηση, αλλά για αυτήν που αίτιό της είναι η απληστία. Οι διάφορες σημασίες του Διόνυσου, συγκεντρωμένες γύρω από το θεμελιακό χαρακτηριστικό της απληστίας και της ασωτίας, δεν στερούνται από κάποια απατηλή υψηλοφροσύνη, που οφείλεται στην αδιαφιλονίκητη αναζήτηση της εντατικής ζωής, αλλά μας αποτρέπει από τον ουσιαστικό πόθο και οδηγεί στην ικανοποίηση μόνο των γήινων πόθων. Ο Διόνυσος συμβολίζει την οργιαστική μέθη, όπου μπορεί να βυθιστεί η ανθρώπινη ζωή, και βρίσκεται επικεφαλής μιας συνοδείας, του Θιάσου, αποτελούμενης από πλήθος συμβολικά πρόσωπα, που συχνότατα είναι μισά ζώα μισά άνθρωποι, και εικονίζουν όλα τους είτε τον πρωτογονισμό του απειθάρχητου πόθου, είτε την υπερβολή του πόθου που φτάνει στην  αλλοφροσύνη. Οι πιο σημαντικές μορφές του Θιάσου είναι οι Μαινάδες του Διόνυσου, σύμβολο της αχαλίνωτης παραφοράς των πολλαπλών πόθων.

3. Τρίτο Είδος Αποπνευματοποίησης: Τιτανική

Αν η σεξουαλική ακολασία έχει κυρίαρχη σημασία τόσο για τη συμβατική όσο και για τη διονυσιακή αποπνευματοποίηση, η διαστροφή της κοινωνικότητας, αλλά όχι πια με την κοινότοπη μορφή της, χαρακτηρίζει τη νέα μορφή αποπνευμα­τοποίησης, την ‘τιτανική’, που αντιστοιχεί άμεσα στη συμβολική εξέγερση των ‘Τιτάνων’ ενάντια στο ‘Πνεύμα’: η τάση για επιβολή και κυριαρχία. Κάθε μορφή αποπνευματοποίησης είναι μια κατάσταση ψυχικής υπο-έντασης, που εδώ αφορά, όπως άλλωστε και στη διονυσιακή μορφή, μονάχα τον ουσιαστικό πόθο, την εξελικτική ορμή. Στην αποκαλούμενη τιτανική αποπνευματοποίηση, η ενέργεια είναι διασκορπισμένη σε πλήθος από υλικούς πόθους και έγνοιες που αμοιβαία πολλαπλασιάζονται, και που έχουν την τάση να ανασυγκροτούνται γύρω από την έμμονη φιλοδοξία της βελτίωσης του κόσμου. Γίνεται έτσι το κέντρο μιας υπέρμετρης και καταστροφικής αναταραχής. Η ‘τιτανική’ μορφή αποπνευματοποίησης πρέπει λοιπόν και αυτή να καταλογιστεί στην ανεπάρκεια της ικανότητας να αντισταθεί κάποιος στους υλικούς και γήινους πόθους, στην έλλειψη πνευματικού ελέγχου. Όπως ο Τιτάνας εχθρεύεται τον Δία, έτσι και η ανθρώπινη διάνοια, η τιτανικά επαναστατημένη, αδιαφορεί για την αλήθεια, για το κρυφό νόημα της νομιμότητας, για το ζωτικό πνεύμα. Μυθικός στόχος των Τιτάνων δεν είναι η έξαρση και η ανύψωση προς το πνεύμα, η επιθυμία να εξισωθεί με το πνεύμα. Η τιτανική εξέγερση προσπαθεί να αφανίσει το πνεύμα, ‘να σκοτώσει το πνεύμα’, ‘να ερημώσει τον Όλυμπο’, για να εκμηδενίσει έτσι τον ύψιστο θεϊκό καταναγκασμό: αν δεν υπάρχει Θεός τότε όλα επιτρέπονται. Κάποτε μάλιστα θεωρεί ότι το πέτυχε και διαλαλεί πως ‘ο Θεός πέθανε’.

4. Έξοδος

Οι νόμοι που διέπουν τις αιτίες και τα αποτελέσματα της αποπνευματοποίησης είναι άλλη μια έκφραση του υπέρτατου νόμου που κυβερνά τα κρυφά κίνητρα των ανθρώπων. Παρ’ όλη τη φαινομενική αυτή ταυτότητα, υπάρχει κάποια αντίφαση εγγενής στον μοναδικό αυτό νόμο. Η ελληνική μυθολογία εκφράζει την παραπάνω αντίφαση με την αναπαράσταση που αντιθέτει τον Δία στους δυο του αδελφούς: τον Άδη και τον Ποσειδώνα. Αποπλανητές, είναι και εχθροί του Δία, τιμωροί -είναι αδελφοί του, όμοιοι του. Να σημειώσουμε ότι τα τέρατα που συμβολίζουν την έξαρση προς το πνεύμα δεν απειλούν παρά μονάχα τον ίδιο τον ένοχο, ενώ τα θαλάσσια τέρατα, σταλμένα από τον Ποσειδώνα, σύμβολα της αποπνευματοποιημένης ραδιουργίας, έχουν κατά προτίμηση ως στόχο τους αθώους ανθρώπους, θύματα της ραδιουργίας. Η μοίρα του Λαοκόωντα, για παράδειγμα, εικονίζει τη σημαντική αυτή διαφορά. Επειδή ο Λαοκόων και οι γιοί του προσπάθησαν να εμποδίσουν τους Τρώες να διαπράξουν την απερισκεψία που αποβαίνει μοιραία αιτία του αφανισμού τους, περισφίγγονται και στραγγαλίζονται από φίδια βγαλμένα από τη θάλασσα, σύμβολα της εχθρικής και θανατερής μηχανορραφίας που έχει στηθεί ενάντια στον Λαοκόωντα, γιατί η οξυδέρκειά του διαταράσσει την αλόγιστη χαρά των Τρώων, το φαντασιακό τους συναίσθημα ότι έχουν γλυτώσει από κάθε κίνδυνο.

Μήπως παγκόσμια, αλλά και στον τόπο μας πλέον, ζούμε μια εποχή αποπνευματοποίησης, ζούμε, με τούτα και τα άλλα, τον θάνατο της ψυχής;

Πηγές Πληροφορίας

• Diel, P. (1966). Le Symbolisme dans la Mythologie Grecque: Etude Psychanalytique. Payot, Paris.

• Jung, C. G. & Kerenyi, C. (1969). Essays on a Science of Mythology: The Myth of the Divine Child and the Mysteries of Eleusis. Princeton University Press, Princeton, NJ.

• Segal, R. A. (1998 ). Jung on Mythology. Princeton University Press, Princeton, NJ.