Τραγική ειρωνεία και αναγνώριση

Η «Ιφιγένεια εν Ταύροις» του Ευριπίδη διασώθηκε μέσα στους αιώνες, μεταγράφηκε από τον Γκαίτε και επηρέασε όλους τους θεατράνθρωπους που ήθελαν να χτίσουν μια σκηνική «πλοκή» με μελοδραματικές αποχρώσεις, χάρη στα πολλαπλά επίπεδα τραγικής ειρωνείας που οδηγούν στην πολυπόθητη αναγνώριση των δύο αδελφών που παραλίγο να γίνουν θύτης και θύμα.

Η τραγική ειρωνεία έγκειται στη σωρεία πληροφοριών που έχει στη διάθεσή του ο θεατής σε σχέση με τα δραματικά πρόσωπα, τα οποία τελούν υπό καθεστώς μερικής ή ολικής άγνοιας. Με άλλα λόγια, ο θεατής νιώθει πιο «έξυπνος», ο συγγραφέας του κλείνει το μάτι κι αυτόματα καθίστανται αμφότεροι σαν «θεοί» (από το ρήμα «θεώμαι»), ενώ τα ταλαίπωρα ζωντανά μέσα στην αρένα σκιαμαχούν ως έρμαια της Τύχης και της Ανάγκης. Η Μοίρα είναι κάτι διαφορετικό. Η Νέμεσις. Στην οποία υπακούνε ακόμα και οι Ολύμπιοι θεοί, όπως λέει η από μηχανής θεά Αθηνά που δίνει την λύση στην ευριπίδεια «Ιφιγένεια εν Ταύροις».

Ένα άλλο στοιχείο πέρα από την τραγική ειρωνεία είναι η σταδιακή αποκάλυψη ενός μυστικού. Αυτή η τεχνική, λαμπρό δείγμα της οποίας βρίσκουμε στον «Οιδίποδα Τύραννο» του Σοφοκλή έφτασε μέχρις εμάς με τη μορφή των αστυνομικών μυθιστορημάτων. Μόνο που στο ερώτημα «ποιος είναι ο δολοφόνος;» ο αρχαίος και σύγχρονος θεατής των κλασικών πλέον δραμάτων έχει ήδη την απάντηση σε χρόνο προγενέστερο της επί σκηνής αποκαλύψεως.

Η αναγνώριση κι η επανένωση δύο αγαπημένων είναι δημοφιλές στοιχείο και της τραγωδίας και της κωμωδίας, με άλλες αποχρώσεις και συνυποδηλώσεις κάθε φορά. Από τις πρώιμες μυθιστορίες μέχρι τα σύγχρονα αφηγήματα (έντυπα, κινηματογραφικά και – κυρίως – τηλεοπτικά) χαμένα παιδιά και άγνωστοι γονείς σμίγουν μεταξύ τους λίγο πριν αλληλοσπαραχθούν. Καθαρά «οπερατικό» στοιχείο. Ικανή και αναγκαία συνθήκη για την απόφραξη των δακρυϊκών πόρων θεατών και ηθοποιών.

Όμως οι ηθοποιοί οφείλουν να συγκρατούν τα ακατάσχετα συναισθήματά τους σύμφωνα με το περίφημο «παράδοξο του Diderot». Επομένως, η λελογισμένη συγκράτηση επιβάλλεται προκειμένου να επιτευχθεί η επιθυμητή συγκίνηση στην ψυχοσωματική οντότητα του κάθε θεατή.

Το δυσκολότερο σε αυτή την τραγωδία είναι η ενορχηστρωμένη αρμονική κλιμάκωση των συναισθημάτων. Είναι κάτι σαν το “Bolero” του Ravel. Πρέπει όλα να είναι καλοκουρδισμένα και να μην υπάρξει καμία βιασύνη όσο κι αν το μυαλό αντιπαθεί το κενό και βιάζεται να προσγειωθεί στο «δια ταύτα». Αντίθετα, σκηνοθέτης και ηθοποιοί πρέπει και οφείλουν να μετατρέψουν την φυγόκεντρο σε κεντρομόλο, κάτι που επέτυχαν απόλυτα στην παράσταση του Γιώργου Νανούρη στην Επίδαυρο, παρά τις όποιες ετεροχρονισμένες μεταφραστικές επιλογές του αείμνηστου Γιώργου Ιωάννου. Παραδείγματος χάριν, το «άρπαγμα της Ελένης» παραπέμπει σε τελείως άλλα συμφραζόμενα από την ορθότερη «αρπαγή». Αυτές οι συχνές ηθελημένες υπερδημοτικοφανείς εκφράσεις ξενέρωναν τον θεατή και χάλαγαν το όλον κλίμα. Χάθηκαν οι σύγχρονοι μεταφραστές; Πρέπει το σταρ-σύστεμ να εξαπλωθεί και στον χώρο των κειμένων; Ρητορική η ερώτησις.

Και μια και μιλάμε για σταρ σύστεμ, μέχρι το σημείο που εμφανίζεται ο Νίκος Ψαρράς ως Θόας όλα βαίνουν καλώς και συγκινητικώς. Όμως ξαφνικά το κοινό αρχίζει να γελάει σα να παρακολουθεί κωμωδία του Αριστοφάνη, ή έστω του Μένανδρου (που ήταν λιγότερο γελαστερός). Μπλέξαμε την τραγική ειρωνεία με το επιθεωρησιακό άκκισμα;

Η αποθέωση όμως του λαϊκισμού και της εμπορευματοποίησης μιας ιερής κατά τα άλλα απόπειρας αναβίωσης του αρχαίου δράματος έγινε στην επί σκηνής εμφάνιση μιας αξιαγάπητης τραγουδίστριας σε ρόλο Παξινού. Όχι, τα λαϊκά είδωλα είναι για να στέκουν στο ύψος τους. Μπορούν να περάσουν κι από το τηλεοπτικό «Στην υγειά μας βρε παιδιά», αν θέλουν να τους θυμηθούμε και να τους τιμήσουμε. Δεν έχουν όμως το δικαίωμα να αλώνουν και να αναλώνουν την Επίδαυρο, χωρίς ανάλογη σκηνική παιδεία. Είναι ένας πολύ σκληρός χώρος που «ξερνάει» κάθε τι ξένο και παράταιρο. Καλόν είναι να επαναπαύονται στις δάφνες τους οι λαϊκές αοιδοί. Ακόμα και η Μαρία Κάλλας στην τελευταία αποτυχημένη περιοδεία της στην Ιαπωνία, έκανε την αυτοκριτική της και είπεν ευθαρσώς: «βλέπω και ξαναβλέπω αυτό το βίντεο για να θυμάμαι να μην ξαναγαυγίσω ποτέ μπροστά στο κοινό».

Και φυσικά δεν μπορούμε να ανακράξουμε «Ιεροσυλία» για την παρουσία της αξιαγάπητης και συμπαθέστατης Χαρούλας Αλεξίου στην Επίδαυρο. Είναι ψυχούλα και εγνωσμένης ευαισθησίας. Όμως δεν είχε την κατάλληλη αγωγή λόγου και συναισθημάτων για να ανταπεξέλθει σε έναν τέτοιο παράτολμο εγχείρημα. Άσε που την είχαν φωτίσει σαν την Άννα Βίσση στο μιούζικαλ «Δαίμονες». Ακόμα και το λευκό της ρούχο ήταν αταίριαστο αφού αναδείκνυε τα περιττά κιλάκια της.

Για να επανέλθουμε στο κυρίως δράμα, η εμβληματική ηθοποιός και θεατρολόγος Λένα Παπαληγούρα και ο εύπλαστος Μιχάλης Σαράντης απέδωσαν τα μέγιστα στο δύσκολο έργο τους της κλιμακωτής αναγνώρισης κι αυτό είναι αρκετό για μια λαοφιλή παράσταση.

Εκπληκτικός ο χορός, φωνητική η μουσική που συνέθεσε ο Άγγελος Τριανταφύλλου, αρθρωτός ο λόγος. Όλα καλά και φωτεινά.

Ένα από τα εμπορικότερα θεάματα του φετινού καλοκαιριού. Θα αγαπηθεί από το κοινό. Επαξίως. Οι όποιες κριτικές επιφυλάξεις μου είναι για την τιμήν των όπλων.

Επαγγελματίες, σωστοί και λειτουργικοί όλοι οι συντελεστές:

Μετάφραση: Γιώργος Ιωάννου. Σκηνοθεσία: Γιώργος Νανούρης. Μουσική: Άγγελος Τριανταφύλλου. Φωτισμοί: Αλέκος Γιάνναρος. Σκηνικά: Μαίρη Τσαγκάρη. Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη. Βοηθός Σκηνοθέτη: Γιώργος Παπαδάκης. Βοηθός Σκηνογράφου: Σιώσιου Κατερίνα. Τρισδιάστατος σχεδιασμός σκηνικού: Γιώργος Κατσούγκρης. Κατασκευή γυναικείων κοστουμιών: by Moutaki.  

ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΟΥΝ: Λένα Παπαληγούρα | Ιφιγένεια, Μιχάλης Σαράντης | Ορέστης,

Νίκος Ψαρράς | Θόας, Πυγμαλίων Δαδακαρίδης | Αγγελιοφόρος, Προμηθέας Αλειφερόπουλος | Πυλάδης, Κίττυ Παϊταζόγλου | Κορυφαία Χορού, και η Χάρις Αλεξίου στον ρόλο της Αθηνάς. Χορός: Νικόλ Κουνενιδάκη, Μαρία Κωνσταντά, Άννα Κωνσταντίνου, Δανάη Πολίτη, Βιβή Συκιώτη, Αρετή Τίλη.

Το αρχαίο δράμα είναι μια δύσκολη υπόθεση, μεγάλο το στοίχημα. Η Επίδαυρος έχει καταστεί κάτι σαν λαϊκό προσκύνημα. Θαύματα συντελούνται από την πίστη του κοινού. Μέχρις ενός σημείου βεβαίως. Ουχί και το αδύνατον! Οι βωβοί δεν θα ομιλήσουν και οι παραλυτικοί δεν θα περπατήσουν και οι νεκροί δεν θα αναστηθούν. Παρ’ όλα αυτά, αξίζει η προσπάθεια. Συγγνωστά πάντα τα ανθρώπινα. Ας είμεθα επιεικείς. Η τραγική κατά-στροφή (η αλλαγή της μοίρας) μας αφορά όλους ανεξαιρέτως και αγγίζει απόκρυφες χορδές του ατομικού και συλλογικού Ασυνείδητου. Ας είμαστε όμως συνειδητοί. Κι ας ρωτάμε τους οικείους μας πριν προβούμε σε απονενοημένα καλλιτεχνικά διαβήματα.

Δείτε αυτή την παράσταση. Αξίζει, για πολλούς και διαφόρους λόγους.

Ο Δρ Κωνσταντίνος Μπούρας  γεννήθηκε το 1962 στην Καλαμάτα κι από το 1977 ζει στην Αθήνα. Είναι συγγραφέας 40 εκδοθέντων βιβλίων, κριτικός θεάτρου και βιβλιοκριτικός. Αριστούχος διδάκτωρ τού Τμήματος Μετάφρασης και Διερμηνείας τού Ιονίου Πανεπιστημίου (2019). Είναι επίσης διπλωματούχος μηχανολόγος μηχανικός τού Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (1985), αριστούχος τού Τμήματος Θεατρικών Σπουδών τού Πανεπιστημίου Αθηνών (1994) και κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος θεατρολογίας τού γαλλικού Πανεπιστημίου Paris III – La nouvelle Sorbonne (D.E.A. Etudes Théâtrales). Μεταδιδακτορικός ερευνητής στο ΕΚΠΑ και στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, διδάσκει θεατρική κριτική στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών και πολιτιστική διαχείριση, καθώς και διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού στη Σχολή Δημόσιας Διοίκησης. Αρθρογραφεί σε εφημερίδες και σε πάμπολλα λογοτεχνικά περιοδικά. Θεατρικά του έργα με αρχαιοελληνικά θέματα και για την Κρίση έχουν παρασταθεί σε θέατρα τής Ελλάδας και του εξωτερικού.

E-mail: kbouras8@gmail.com

Web-site: www.konstantinosbouras.gr