Σκέψεις και προβληματισμοί με αφορμή την επιστολική νουβέλα «Άρης» εκδ. Κίχλη, 2021 του Μιχάλη Μακρόπουλου και της Ελένης Κοφτερού
Ο Άρης, γνωστός και ως Κόκκινος Πλανήτης από την κοκκινωπή σκουριά που περιέχουν τα επιφανειακά του πετρώματα, μόλις που φτάνει σε μέγεθος το μισό της Γης. Κι όμως, παρά το μικρό του μέγεθος, διαθέτει ίσως τα πιο εντυπωσιακά γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά από οποιονδήποτε άλλον πλανήτη στο Ηλιακό μας σύστημα. Σε κανέναν άλλον πλανήτη δεν έχουμε αποστείλει περισσότερες διαστημικές αποστολές απ’ όσες στον Άρη και παρόλο που τουλάχιστον οι μισές απέτυχαν, εκείνες που υλοποιήθηκαν με επιτυχία έχουν διευρύνει κατά πολύ τις γνώσεις μας γι αυτόν.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Αμερικανός αστρονόμος Percival Lowell αφιερώθηκε στην μελέτη του Άρη, προσπαθώντας να επιλύσει το μυστήριο της μεταβαλλόμενης όψης του. Ήταν βέβαιος ότι είχε ανακαλύψει «μη φυσικά χαρακτηριστικά», που υποδήλωναν την ύπαρξη εξωγήινων!
Από τότε κιόλας, οι Αρειανοί έγιναν αγαπημένο θέμα στην λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας. Η λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας γνώρισε μεγάλη άνθηση και πέρασε από τα κόμικς την τηλεόραση και τον κινηματογράφο και εξακολουθεί να προσελκύει χιλιάδες αναγνώστες.
Μέχρι τη δεκαετία του 1960, λοιπόν, είμαστε σχεδόν πεπεισμένοι ότι στον Άρη υπάρχει ζωή. Χρειάστηκε να φτάσει η αποστολή του Μάρινερ 4 της NASA, το 1965 για να καταλάβουμε πως είναι «νεκρός», χωρίς ίχνος ζωής, με ηφαιστειογενές έδαφος. Ακολούθησε η αποστολή που διεύρυνε σημαντικά τις γνώσεις μας για τον Άρη το 1971, όταν το Mariner 9 μας έδωσε τις πρώτες ενδείξεις για την ύπαρξη νερού κατά το αρχέγονο παρελθόν του.
Όμως, με την πρόοδο των επιστημών και της τεχνολογίας, ο κόκκινος πλανήτης άρχισε σιγά-σιγά να μας αποκαλύπτει τα μυστικά του. Αρχέγονα ηφαίστεια, γιγάντιες ρωγμές και αμμοθύελλες, τόσο ισχυρές κάποιες φορές, που καλύπτουν ολόκληρο τον πλανήτη κάτω από το σκονισμένο πέπλο τους, προσδίδουν στον Άρη όχι μόνο τη βεβαιότητα πως δεν υπάρχει ζωή, μα και το μυστήριο και την αμφισβήτηση που αναλογεί σ’ αυτή την βεβαιότητα. Σήμερα, ο Άρης μοιάζει πιο κρύος από την Αρκτική και πιο άνυδρος από την Σαχάρα.
Κι είναι ίσως αυτή η χαμένη ζωή που κεντρίζει τη φαντασία των συγγραφέων, τη θέρμη των επιστημόνων και τη δημιουργικότητα των καλλιτεχνών. Τι είναι αυτό που μας γοητεύει και μας ωθεί να θέλουμε να μάθουμε τα πάντα για τον «Κόκκινο Πλανήτη»;
Λογοτεχνία και κινηματογράφος, με έργα όπως «Ο Πόλεμος των Κόσμων» «Εισβολείς από τον Άρη» και «Οι Αρειανοί Επιτίθενται!» (Mars Attacks!), παρουσιάζουν τον Άρη ως τον πλανήτη στον οποίο υπάρχει ζωή, με τη διαφορά ότι εν τέλει είναι εχθρικός προς τον άνθρωπο και θέλει την καταστροφή του.
Υπάρχουν όμως και αναφορές σε κάποια βιβλία όπως «The Gods of Mars», του συγγραφέα Εντγκαρ Ράις Μπάροουζ για έναν πλανήτη γεμάτο νερό. Παραθέτω ένα μικρό απόσπασμα: «Στ′ αριστερά μου η θάλασσα απλωνόταν μέχρι εκεί που μπορούσα να δω διακρίνοντας αμυδρά την ακτογραμμή. Στα δεξιά μου ένα ποτάμι, επιβλητικό, ήρεμο και μαγευτικό που τα νερά του κατέληγαν ενώπιον μου στην ήρεμη θάλασσα».
«Άρης» επιστολική νουβέλα 2021. Όταν η Ελένη Κοφτερού μου μίλησε για το νέο συγγραφικό της εγχείρημα σε συνεργασία με τον Μιχάλη Μακρόπουλο με θέμα τον Άρη και μοναδική συνθήκη την τεράστια απόσταση δυο ανθρώπων, η αλήθεια είναι ότι αντιμετώπισα με δισταγμό αυτό το ιδιαίτερο εγχείρημα. Πώς γίνεται να γραφτεί λογοτεχνία που δεν είναι επιστημονικής φαντασίας με θέμα τον Άρη; Σύντομα όμως κατάλαβα ότι βρισκόμουν μπροστά στη δημιουργία ενός ξεχωριστού βιβλίου. Η όλη διαδικασία συγγραφής όπως είχε μεταξύ τους προσδιοριστεί ήταν για εμένα συναρπαστική. Δεν είχε προσυμφωνηθεί ούτε η πλοκή ούτε η εξέλιξη του βιβλίου αλλά προχωρούσε και υφαινόταν μέσω των μηνυμάτων που αντάλλασσαν οι συγγραφείς. Έζησα από κοντά τον δημιουργικό ενθουσιασμό της Ελένης Κοφτερού και την αδήριτη ανάγκη της ν’ απαντά σύντομα στις επιστολές του Μιχάλη Μακρόπουλου, σαν να βρισκόταν εκείνος στον Άρη και εκείνη μόνη της πίσω στη Γη. Δυστυχώς προς μεγάλη μου απογοήτευση το περιεχόμενο των επιστολών τους, έπρεπε να παραμένει μυστικό. Συχνά τη ρωτούσα αλλά απέφευγε επιμελώς να μου αποκαλύψει οτιδήποτε. Μου μιλούσε μόνο για την ομορφιά και την ιδιαιτερότητα της παράλληλης συγγραφής. Καταλαβαίνετε λοιπόν με πόση λαχτάρα περίμενα να πάρω στα χέρια μου το βιβλίο και να το διαβάσω.
Και ομολογουμένως αυτή η προσμονή άξιζε! Με εξέπληξε ο τρόπος που ο συγγραφέας Μιχάλης Μακρόπουλος κατοικεί τον έρημο πλανήτη με τις λέξεις του, αντιστέκεται στην ερημιά με την επικοινωνία που στηρίζεται αποκλειστικά σε γραπτά μηνύματα και στη διαφύλαξη της ακριβής μνήμης της γλώσσας. Εκατομμύρια χιλιόμετρα μακριά στη γη, η σύντροφός του προσπαθεί ν΄ απαλύνει την οδύνη περιγράφοντας του ό,τι βλέπει, ό,τι ζει, ό,τι αγγίζει, καθώς ξέρουν καλά και οι δυο πως η απουσία θα παραμορφώσει κάθε προηγούμενο συναίσθημα.
Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο ήρωας στρέφεται στην αγαπημένη του προκειμένου να διατηρήσει τη συνοχή του, την προσωπικότητα του, την υπόστασή του. Μέσα από την αγάπη του για την Ελένη στηριζόμενος στις δικές της αισθήσεις διατηρεί την επαφή του με τη γη και κατ’ επέκταση με τη ζωή. Με τη γραφή του αποκαλύπτει την τεράστια δυναμική που έχει η αγάπη του για τη φύση.
Ο Άρης λοιπόν, αντιπροσωπεύει την ερημιά, την αποσύνθεση και εντέλει τον Θάνατο. Στη Γη η ζωή συνεχίζεται μα η αρμονία της διαταράσσεται. Η Ελένη παλεύει ανάμεσα στη δική της ερημιά και στην ανάγκη της επικοινωνίας μαζί του.
Αυτό που εξέλαβα, σε διάφορα αποσπάσματα του βιβλίου ήταν ο σαφής υπαινιγμός για τη μετά θάνατο ζωή ως μετάβαση σε μια άλλη κατάσταση, στην οποία ο χρόνος πλέον δεν υφίσταται, χάνει κάθε ουσία. Στον Άρη ο αναγνώστης διακρίνει την αδιαφορία για τον θάνατο έτσι όπως τον γνωρίζουμε καθώς οι συγγραφείς τονίζουν ο καθένας από τη δική του πλευρά ότι ο θάνατος μπορεί να είναι μια άλλη κατάσταση όπως ο θάνατος της μνήμης, της γλώσσας, της αγάπης. Χαρακτηριστικά αναφέρω τη φράση της ηρωίδας: «Η γη είναι πια ένας πλανήτης που εκτελεί την τροχιά της απουσίας σου» όπου ξεκάθαρα εντοπίζουμε την αδιαφορία για τον χρόνο.
Ανάμεσα στις επιστολές των ηρώων ανακαλύπτουμε διαρκώς την πεποίθησή τους ότι ο χρόνος δεν έχει νόημα όταν δεν υπάρχει ζωή, όταν δεν τον μοιράζεσαι, όταν δεν θυμάσαι. Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα: «Στον Άρη ο χρόνος απλώνεται στο χώρο και πλέκεται στην υφή του και ο χώρος κλείνει απολιθωμένο το χρόνο μέσα του. Ο έρημος πλανήτης είναι όλος μια στιγμή που απολιθώθηκε. Δεν θα ξαφνιαζόμουν αν, βγαίνοντας από το θόλο για να συλλέξω δείγματα αντίκριζα τον εαυτό μου μικρό στο βάθος με τα γυμνά βουνά πίσω του. Ούτε ξαφνιάστηκα όταν κάποια στιγμή που βγήκα είδα πατημασιές να ξεκινούν έξω ακριβώς από το θόλο. Τις ακολούθησα σα να ακολουθούσα τα βήματα μου».
Είναι εντυπωσιακή η πυκνότητα του λόγου και η λιτότητα της γραφής σε αυτό το απόσπασμα όπου ο συγγραφέας μας μεταφέρει τη σχετικότητα του χρόνου, που υπάρχει μόνο αν υπάρχει η μετρήσιμη ζωή.
Αντίστοιχη διαταραχή της αντίληψης του χρόνου διακρίνουμε και στην ηρωίδα: «Ο χρόνος έχει χάσει τη ροή, την περιοδικότητα του και οι μοναδικές σταθερές του, η χαραυγή και το σούρουπο συγχέονται απελπιστικά. Προσπαθώ αλλά δεν μπορώ να προσανατολιστώ κι έτσι δεν είμαι σίγουρη αν το φως που αγγίζει τα βλέφαρά μου έρχεται από την ανατολή ή είναι η τελευταία αναλαμπή καθώς ξεψυχά η μέρα».
Αναμφισβήτητα, το βιβλίο αυτό επιδέχεται πολλές και ποικίλες αναγνώσεις. Σ’ ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης περιέχει ακόμη ένα πολύ επίκαιρο και ουσιαστικό μήνυμα. Τι χρησιμεύει άραγε για τον κάτοικο της σημερινής γης ο εποικισμός στον Άρη; Μήπως πρέπει να γίνουν περαιτέρω βήματα από τα κέντρα εξουσίας για τη δίκαιη διανομή των πόρων της γης και τη βιώσιμη διαχείρισή τους; Στην πραγματικότητα που βιώνουμε σήμερα, όλοι γνωρίζουμε πως οι πόλεμοι συνεχίζονται με θύματα αμάχους, η πείνα στις υποανάπτυκτες χώρες δεν έχει ακόμη εκλείψει και η πρόσφατη εμπειρία της πανδημίας μας έδειξε πόσο ευάλωτος είναι ο πολιτισμός μας. Προκαλεί προβληματισμό: είναι άραγε θεμιτό να αναζητούνται τρόποι προς την κατεύθυνση εποικισμού ενός έρημου πλανήτη; Δεν είναι τυχαίο πως πληθαίνουν τα δημοσιεύματα για πώληση οικοπέδων στον Άρη.
Διαβάζοντας ξανά και ξανά τον Άρη κατέληξα στο συμπέρασμα πως ίσως η απελπισμένη κραυγή των ηρώων θέλει να μας επιστήσει την προσοχή να μην εγκαταλείψουμε την προσπάθεια διάσωσης του δικού μας πλανήτη. Οφείλουμε να το σκεφτόμαστε αυτό σε κάθε ενέργειά μας. Από την πιο μικρή έως την πιο σημαντική. Από το πλαστικό που δεν πρέπει να πετάμε στη θάλασσα μέχρι τον σχεδιασμό των σπιτιών μας. Θα μπορούσα να σταθώ σε πολλά σημεία του βιβλίου μα επιλέγω να τελειώσω με την προτροπή να διαφυλάξουμε πρώτα απ’ όλα την αγάπη προς τον εαυτό μας τον πλησίον και κυρίως τη Γη, που είναι η μάνα όλων μας, άλλωστε ο αόρατος ιστός που διατηρεί τη συνοχή της ζωής είναι η ΑΓΑΠΗ.
Κλείνω με μια απλοϊκή αλλά ταυτόχρονα για εμένα συγκλονιστική σκέψη που αποτελεί την απόλυτη απόδειξη της σοφίας της φύσης: έχουμε αναλογιστεί ποτέ ότι τα γήινα σώματά μας δεν είναι τίποτε άλλο από χημικά στοιχεία της Γης, άτομα που ανακυκλώνονται εδώ και εκατομμύρια χρόνια, περνώντας από όλες τις δυνατές καταστάσεις της ύλης με οργανική ή ανόργανη υπόσταση;
Η Κοκκωνία Γιαννοπούλου είναι Χημικός Μηχανικός. Ζει και εργάζεται στην Καλαμάτα.
