Δύο στερεότυπες φράσεις κληρονομημένες από την αρχαία γλώσσα και μάλιστα την ομηρική (8ος αι. π. Χ), όπως θα δούμε στα παρακάτω αποσπάσματα από την Ιλιάδα.
Και πρώτα η έκφραση πνέω μένεα, που σήμερα σημαίνει είμαι πολύ οργισμένος εναντίον κάποιου. ΄ Εχει σχηματιστεί από το ρήμα πνέω=φυσώ (ομόρριζα: πνεῦμα, πνεύμων, πνοή, πνευστός κ. ά.) και το ουσιαστικό μένος-εος (τό), που έχει την έννοια της δύναμης, της οργής, της ορμής, ιδίως της πολεμικής τόλμης, της μανίας των ανδρών στη μάχη.
Με την έννοια της οργής συναντούμε τη λέξη μένος στον Ομηρικό ΄Υμνο στη Δήμητρα. Ο Δίας έχει στείλει τον Ερμή στον Κάτω Κόσμο με την εντολή προς τον αδελφό του, τον ΄Αδη, να επιστρέψει την Περσεφόνη την οποία έχει αρπάξει πίσω στη μητέρα της, τη Δήμητρα, που βυθισμένη στον πόνο και τη θλίψη για την απώλεια του κοριτσιού της είναι και οργισμένη με τους θεούς. Ο Άδης πειθαρχεί και προτρέπει τη γυναίκα του να ανεβεί ξανά στο φως του ήλιου με τα πρώτα τούτα λόγια (στ. 360-361):
ἔρχεο Περσεφόνη παρὰ μητέρα κυανόπεπλον
ἤπιον ἐν στήθεσσι μένος καὶ θυμὸν ἔχουσα, […]
Δηλαδή, πήγαινε, Περσεφόνη, στη μητέρα σου που ’χει ντυθεί
τον μαύρο πέπλο, έχοντας μες στα στήθια σου
οργή κατευνασμένη και διάθεση, […]
Στον ΄Ομηρο το μένος του ήρωα έχει θεϊκή καταγωγή, είναι αντρειοσύνη θεϊκής προέλευσης, και ο άνθρωπος σε κατάσταση θεϊκού μένους μπορεί να εκτελέσει το πιο δύσκολο κατόρθωμα, φθάνει στο σημείο να μαίνεται ( μαίνομαι, μανία, είναι και αυτά ομόρριζα του μένους ). Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η λέξη μένος είναι αρχαιότερη του 8ου αι., καθώς μαρτυρείται έμμεσα στα μυκηναϊκά κείμενα ως δεύτερο συνθετικό σε ανθρωπωνύμια, όπως ο-rι-me–ne= Ἀοριμένης (← ἄορ=ξίφος + μένος), όνομα που σημαίνει «αυτός ο οποίος έχει μένος, είναι ανδρείος με το ξίφος». Τέλος, μία άλλη έννοια του εν λόγω ουσιαστικού είναι «φρόνημα, φυσική ή ψυχική διάθεση», εξού εὐ-μενής, δυσ-μενής.
Πνέω μένεα, λοιπόν, σήμαινε ξεφυσώ τόλμη, πνέω μαχητική ορμή με οργή, είμαι αντρειωμένος.
Ας μεταφερθούμε λοιπόν στη ραψωδία Λ της Ιλιάδας, όπου περιγράφονται σκηνές σφοδρότατης μάχης μεταξύ των Αχαιών και των Τρώων. Κάποια στιγμή, μέσα από τον αχό του πολέμου, ο ποιητής μάς δίνει την εικόνα του ΄Εκτορα που πάνω από το άρμα του θέριζε παλικάρια ― η συνέχεια στο πρωτότυπο (στ. 504-509):
οὐδ’ ἄν πω χάζοντο κελεύθου δῖοι Ἀχαιοί,
εἰ μὴ Ἀλέξανδρος, Ἑλένης πόσις ἠϋκόμοιο,
παῦσεν ἀριστεύοντα Μαχάονα, ποιμένα λαῶν,
ἰῷ τριγλώχινι βαλὼν κατὰ δεξιὸν ὦμον.
τῷ ῥα περίδεισαν μένεα πνείοντες Ἀχαιοί,
μη πώς μιν πολέμοιο μετακλινθέντος ἕλοιεν.
Σε μετάφραση
Αλλά ούτε και έτσι οι Αχαιοί οι θεϊκοί πίσω θα κάναν
από το δρόμο που ’χαν πάρει,
αν ο Αλέξανδρος,1 ο άντρας της καλλίκομης Ελένης,
δεν σταματούσε τον Μαχάονα,2 τον αρχηγό πολεμιστών
που πρώτευε στη μάχη, χτυπώντας τον στον δεξιό τον ώμο του
με βέλος που ’χε τρεις ακίδες.
Και τότε φοβηθήκανε οι αντρειωμένοι Αχαιοί
μήπως, εάν γυρίσει η μάχη, (οι Τρώες) τον σκοτώσουν.
Περνάμε στη φράση ἐπὶ ξυροῦ ἀκμῆς· σημαίνει στην κόψη του ξυραφιού, και τη χρησιμοποιούμε για καταστάσεις που βρίσκονται σε κρίσιμο σημείο.
Το ουσιαστικό ξυρὸν (τό) (← ξύω3 = ξύνω) δηλώνει το ξυράφι. Η αρχική σημασία της λέξης ἀκμὴ4 είναι το οξύ σημείο, το κοφτερό τμήμα του μαχαιριού και κατ’ επέκταση το ύψιστο, το σπουδαιότερο μέρος κάθε πράγματος και επίσης ο καιρός, η κατάλληλη στιγμή για κάποια ενέργεια.
Ραψωδία Κ της Ιλιάδας: είναι βράδυ στο ελληνικό στρατόπεδο. Ο Αγαμέμνονας και ο Μενέλαος απογοητευμένοι και προβληματισμένοι από τις ήττες που υπέστησαν οι Αχαιοί την προηγούμενη ημέρα, με αποτέλεσμα οι Τρώες να έχουν αναθαρρήσει και να περνούν το βράδυ έξω από τα τείχη της πόλης τους, δεν μπορούν να κοιμηθούν. Ανήσυχοι ξυπνούν τους άλλους στρατηγούς, και ο Νέστορας τον Διομήδη λέγοντάς του μεταξύ των άλλων (στ. 172-174):
[…] ἀλλὰ μάλα μεγάλη χρειὼ βεβίηκεν Ἀχαιούς.
νῦν γὰρ δὴ πάντεσσιν ἐπὶ ξυροῦ ἵσταται ἀκμῆς
ἢ μάλα λυγρὸς ὄλεθρος Ἀχαιοῖς ἠὲ βιῶναι. […]
Σε μετάφραση
[…] ΄Όμως μεγάλη ανάγκη έχει τους Αχαιούς πιέσει.
Γιατί την ώρα αυτή, πραγματικά,
πάνω στου ξυραφιού την κόψη στέκεται
για όλους, ναι, τους Αχαιούς
ή ο πολύ πικρός χαμός ή της ζωής η σωτηρία. […]
Και ο Σιμωνίδης ο Κείος έγραψε για το μνημείο-κενοτάφιο των Κορινθίων που έπεσαν στη Σαλαμίνα:
Ἀκμᾶς ἑστακυῖαν ἐπὶ ξυροῦ Ἑλλάδα πᾶσαν
ταῖς αὑτῶν ψυχαῖς κείμεθα ῥυσάμενοι.
Σε μετάφραση
Εδώ κείμεθα, έχοντας σώσει την Ελλάδα ολόκληρη με τη ζωή μας,
όταν στου ξυραφιού στεκότανε την κόψη.
Στο Μουσείο του Τορίνο στην Ιταλία βρίσκεται ένα ανάγλυφο που θεωρείται ότι είναι αντίγραφο της προσωποποίησης του Καιροῦ, δηλαδή της ευκαιρίας, το οποίο φιλοτέχνησε ο Λύσιππος (βλ. την παραπάνω εικόνα). Ο Καιρός εικονίζεται ως ένας νέος και φτερωτός άνδρας − τα φτερά συμβολίζουν την ευκαιρία που χάνεται, πετάει· είναι φαλακρός στο πίσω μέρος της κεφαλής, γιατί την ευκαιρία πρέπει να την αρπάζει κανείς από τα μαλλιά που βρίσκονται μπροστά του· και κρατάει μια ζυγαριά η οποία ισορροπεί πάνω σε ένα μηνοειδές ξυράφι, συμβολίζοντας την ευκαιρία που πρέπει η εκμετάλλευσή της να γίνεται ἐπὶ ξυροῦ ἀκμῆς, στην κόψη του ξυραφιού, πριν χαθεί αστραπιαία, πριν η ζυγαριά γείρει προς τη μια ή την άλλη πλευρά.
1) Αλέξανδρος ήταν το δεύτερο όνομα του Πάρη. Πριν τον φέρει στον κόσμο η μητέρα του, η Εκάβη, είδε όνειρο ότι γέννησε δαυλό που έκαψε την Τροία. Μόλις το έμαθε ο πατέρας του, ο Πρίαμος, με την ερμηνεία πως το παιδί που θα γεννιόταν θα κατέστρεφε την Τροία, διέταξε έναν βοσκό του να εγκαταλείψει το νεογέννητο στο βουνό ΄Ιδη. Ο βοσκός όμως το πήρε στο σπίτι του, το ονόμασε Πάρη και το ανάθρεψε με τα δικά του παιδιά. Μεγαλώνοντας, επειδή ως βοσκός έδιωχνε τους ληστές προστατεύοντας τα κοπάδια, ονομάστηκε Αλέξανδρος (← ἀλέξω= αποτρέπω, υπερασπίζω + ἀνήρ. Ομόρριζα του ἀλέξω: ἔπ-αλξις, προμαχώνας από τον οποίο απομακρύνει κανείς τον εχθρό· ἀλεξί-κακος, αυτός που απομακρύνει το κακό· αλεξί-πτωτο· αλεξι-κέραυνο· αλεξί-σφαιρο· κ. ά).
2) Ο Μαχάων ήταν γιατρός, γιος του Ασκληπιού. ΄Εφυγε από τη Θεσσαλία με τριάντα πλοία για να λάβει μέρος στον τρωικό πόλεμο, όπου διακρίθηκε κυρίως ως χειρουργός.
3) Παράγωγά του είναι και οι λέξεις: ξύ-στρα, ξύ-σμα, ξυ-στός κ. ά.
4) Ομόρριζα της λέξης ἀκμή: ἀκ-μάζω, ἄκ-ανθα, ἄκ-ρος, ἀκ-όνη, ἀκ-όντιον κ. ά.
