τοῦ δὲ λόγου τοῦδ᾽ ἐόντος ἀεὶ ἀσύνετοι γίνονται ἄνθρωποι καὶ πρόσθεν ἢ ἀκοῦσαι καὶ ἀκούσαντες τὸ πρῶτον.  Ηράκλειτος

1. Στην Πολιτική

Οι ψυχολογικές προβολές που προσελκύουν οι πολιτικοί, δηλαδή η μεταφορά υποκειμενικών περιεχομένων των απλών ανθρώπων στο πρόσωπό τους, όπως ελπίδες για καλύτερο μέλλον, επίλυση προβλημάτων κτλ., είναι καταστροφικές, για τον απλούστατο λόγο ότι αυτοί δεν είναι έτοιμοι και δεν μπορούν να ανταποκριθούν σε τέτοιες απαιτήσεις, άλλωστε δεν έχουν καν τέτοιες προθέσεις. Από τη στιγμή που η πιο βασική ψυχολογική μας δομή μορφοποιείται από γενικά συλλογικά μοντέλα συμπεριφοράς, τείνουμε να αντιδρούμε με τον ίδιο τρόπο σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Για παράδειγμα, ας υποθέσουμε ότι ένας λαός βρίσκεται σε δύσκολη κατάσταση και δεν μπορεί να ξεμπλέξει με τα συγκεκριμένα μέσα που διαθέτει ή με κοινή λογική -δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Αυτό που είναι πολύ πιθανό να ενεργοποιηθεί ασυνείδητα είναι το αρχέτυπο του ήρωα ή του σωτήρα, επειδή τώρα χρειάζεται μια ασυνήθιστα ηρωική ψυχολογική προσπάθεια και η ενεργοποίηση ασυνήθιστων υπεράνθρωπων ‘δυνατοτήτων της ψυχής’ για να ξεπεραστεί η δυσκολία. Ένα άτομο ή και μέρος του συνόλου μπορεί, για παράδειγμα, να ονειρευτεί ηρωικές πράξεις ή μέρη ενός ηρωικού μύθου σε τέτοιες στιγμές -όταν γενικά συμβαίνει αυτό, η εικόνα του ήρωα κάπου προβάλλεται.

Σύγχρονο ιστορικό παράδειγμα είναι αυτό που συνέβη όταν οι γερμανοί πρόβαλαν την εικόνα του ήρωα-σωτήρα στον Χίτλερ. Αυτό έγινε σε περίοδο μεγάλης κρίσης από κάθε άποψη, ψυχολογικής και οικονομικής. Ήρθε εκείνα τα φοβερά χρόνια που προηγήθηκαν του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, όταν υπήρχε ανεργία και πληθωρισμός και πλήρης νοητικός και θρησκευτικός αποπροσανατολισμός. Κατά κάποιο τρόπο, ήταν αλήθεια ότι ο μόνος δρόμος να βγουν από τη δυσκολία ήταν με μια τεράστια αλλαγή στη στάση και αυτό ενεργοποίησε στο ασυνείδητο την ιδέα ενός ηγέτη ήρωα ή ενός σωτήρα -αλλά προβλήθηκε σε έναν ψυχοπαθή δολοφόνο και αυτό κατέστρεψε όλη την κατάσταση. Πράγματι, γράφτηκαν ποιήματα και λογοτεχνικό υλικό και οι Γερμανοί είχαν όνειρα, τα οποία δείχνουν πώς σε τέτοιες ασυνήθιστα δύσκολες καταστάσεις το αρχέτυπο του σωτήρα-ήρωα ξεκινά να ενεργοποιείται στο ασυνείδητο. Αν η προβολή είχε πέσει πάνω σε μια ήρεμη, χαρισματική και ηθική προσωπικότητα μπορεί να είχε βγάλει τον λαό από το αδιέξοδο, αλλά έπεσε πάνω σε ένα ψυχοπαθή με όλες τις συνέπειες αυτού του γεγονότος. Αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα που δείχνει ότι υπάρχει η ψυχολογική πιθανότητα στο αρχετυπικό επίπεδο της ψυχής και η πιθανή πρόβλεψη αυτού που έρχεται.

Σήμερα βρισκόμαστε σε ανάλογες καταστάσεις πολλαπλής κρίσης, με όσα αυτή συνεπάγεται, αλλά κυρίως ψυχολογικής και ηθικής κρίσης, δηλαδή τελικά κοινωνικοπολιτικής κρίσης μεγάλης έκτασης. Είναι πιθανό να ενεργοποιηθεί το μοντέλο του ήρωα-σωτήρα, αλλά το κρίσιμο ερώτημα είναι σε ποιον μπορεί να προβληθεί. Υπάρχει η ‘ήρεμη, χαρισματική και ηθική προσωπικότητα’ που μπορεί να βγάλει τον λαό από το αδιέξοδο; Λίγο-πολύ ξέρουμε, αν οι Έλληνες έχουν συνειδητοποιήσει το πρόβλημα, με τις επιλογές που κάνουνε.

2. Στον Έρωτα

Το πρόσωπο, που πάνω του πέφτει η προβολή, δεν είναι πια ένα πλάσμα με σάρκα και οστά, αλλά ένα θείο ον, μια μαγεία. Από αυτό ο ερωτευμένος περιμένει τα πάντα, γιατί αυτό γνωρίζει το μεγάλο μυστικό και κρατάει το κλειδί της ζωής. Η σκέψη χωρισμού από αυτό είναι αφόρητη. Η ύπαρξη δεν έχει νόημα χωρίς αυτό. Έχουν συναντηθεί σε κάποια προηγούμενη ζωή, προορίζονταν ο ένας για τον άλλο σε όλους τους αιώνες. Ένα ιδιαίτερο φως διαχέεται παντού φωτίζοντας ειδικά το πρόσωπο που έχει γίνει αντικείμενο της προβολής. Άνθρωποι χωρίς κανένα ταλέντο γράφουν ξαφνικά ποιήματα γι’ αυτό. Όσο κρατάει η προβολή, ο άνθρωπος είναι δεμένος με το πρόσωπο αυτό με παράλογα δεσμά. Οι σκέψεις και οι πράξεις του οδηγούν σταθερά σε αυτό, πράγμα αναπόφευκτο, αφού έχει προβάλει πάνω του ένα ουσιαστικό κομμάτι του ενδόμυχου εαυτού του. Καιρό αργότερα, που μπορεί να είναι από μέρες μέχρι χρόνια, η προβολή φεύγει σιγά-σιγά ή απότομα. Αυτός που ήταν θεός, γίνεται ένας συνηθισμένος άνθρωπος. Αντιλαμβανόμαστε μόλις τώρα ότι το αντικείμενο της προσκόλλησής μας ήταν ολότελα διαφορετικό από ό,τι φανταζόμασταν τότε, ακόμα και στα σταθερά σωματικά χαρακτηριστικά.

 Τέτοιες προβολές γίνονται κάτω από πολλές και διάφορες συνθήκες. Στην εφηβεία είναι ένα φυσιολογικό και αναγκαίο πρώτο βήμα προς μια μελλοντική σχέση με το άλλο φύλο. Αλλά μερικοί περνούν ολόκληρη τη ζωή τους προβάλλοντας πότε στον ένα και πότε στον άλλο. Άλλοι προβάλλουν κάτω από ειδικές συνθήκες. Μια από τις συχνότερες είναι, όταν περνάμε από μια επικίνδυνη κατάσταση μαζί, οπότε είναι σχεδόν βέβαιο πως γίνεται έστω και μια μερική προβολή. Επίσης, αν ένας άντρας αναλάβει κάποιο μεγάλο έργο, αυτόματα προβάλλει σε μια γυναίκα, λες και χρειάζεται τη συμπαράστασή της για να τα βγάλει πέρα. Υπάρχουν επίσης οι φευγαλέες προβολές: Οι περισσότεροι άντρες, όταν βρεθούμε ξαφνικά μπροστά σε μια καλλονή, παθαίνουμε ένα διχασμό. Αυτές οι προβολές δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία, αλλά σε τέτοιες ακριβώς στιγμές μπορεί να διακρίνει καθαρά κάποιος την προβολή, που εξαφανίζεται στο δάσος της ψυχής, μόλις ο άντρας συνέλθει.

Όσο κάτι μέσα μας προβάλλεται, είναι θαυμάσιο. Μπορεί όμως να εισβάλει στον άνθρωπο, και εδώ το σκηνικό αλλάζει, γιατί αδράχνει την κατώτερη μη-συνειδητή πλευρά της προσωπικότητας και εμφανίζει την άλλη της όψη. Η εισβολή παίρνει κατά κανόνα τη μορφή οξύθυμης διάθεσης, αίσθησης ματαιότητας, απρεπούς συμπεριφοράς, ρηχότητας, μνησικακίας, αίσθησης ενός εαυτού χωρίς υπόσταση, αυτο-οίκτου. Και, μολονότι μπορεί να γνωρίζει πολύ καλά την κατάστασή του, δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτή με τη θέληση όσο και αν προσπαθεί, ακριβώς γιατί δεν υπόκειται στη βούλησή του.

Η προβολή δεν είναι πάντα και μόνον η θεά. Μπορεί να προβληθεί επίσης και στην αρνητική της μορφή. Αλλά, είτε θετική είτε αρνητική, όταν κάτι προβάλλεται έχει ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Πάντα υπάρχει κάτι το μαγικό γύρω του και ταυτόχρονα, χωρίς να μπορεί να το καθορίσει κάποιος, είναι διφορούμενο. Μπορεί να υποβάλει πολύ ορθά πράγματα γεμάτα από ένα είδος πρωτόγονης φυσικής σοφίας που την εκφράζει με λέξεις ανεξίτηλες. Μπορεί επίσης να πει τις πιο μεγάλες ανοησίες.

Οι περισσότεροι άνθρωποι διδάσκονται από την προβολή μόνο με αρνητικό τρόπο: προβάλλουν αδιάκοπα και κάθε νέα προβολή είναι πιο κούφια από την προηγούμενη. Ελάχιστοι τρόποι είναι πιο κατάλληλοι για να σπαταλήσει κάποιος τη ζωή του. Αντίθετα, όσοι είναι σε θέση να έρθουν σε επαφή μαζί της, ανακαλύπτουν ότι είναι ένα ανεκτίμητο συμπλήρωμα του συνειδητού. Μια τέτοια σχέση απαιτεί να ακολουθήσει ο άνθρωπος μια δύσκολη και επικίνδυνη πορεία.