Ο Ρέμπραντ Χαρμένοζον Φαν Ρέιν ( 1606 -1669 ), είναι, χωρίς αμφιβολία, ο πιο επιφανής καλλιτέχνης του χρυσού αιώνα της ολλανδικής ζωγραφικής. Πρόκειται για έναν καλλιτέχνη που δεν περιορίστηκε μόνο στην έκφραση μιας καθαρά ολλανδικής στιγμής, όπως, για παράδειγμα, ο Χαλς, αλλά προσπάθησε, σ’ όλη του τη ζωή, να συλλάβει το καθ’αυτό ανθρώπινο στοιχείο σε όλο το μεγαλείο και την τραγικότητά του. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι στην ευρωπαϊκή ζωγραφική του 17ου αιώνα ο Ρέμπραντ είναι ο καλλιτέχνης που ολοκλήρωσε τις πιο σημαντικές κατακτήσεις του μπαρόκ, όπως το ηρωικό στοιχείο, την αγάπη για τον πλούτο του χρώματος , το πάθος της κίνησης ή τις σκόπιμες αντιθέσεις, ενώ ταυτόχρονα προχωρεί στην ανατροπή και την υπέρβασή τους. Κάτι ακόμα: στις μορφές του δεν έχουμε την έμφαση στο ηρωικό και το θεατρικό στοιχείο που παρατηρούμε στις μορφές του Τισιανό και ακόμα περισσότερο σ’ εκείνες του Ρούμπενς. Από την πλευρά αυτή, η ζωγραφική του Ρέμπραντ αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη αντιμπαρόκ προσπάθεια στην εποχή του Μπαρόκ. Τελικά στο έργο του Ρέμπραντ δεν έχουμε μόνο τον μεγαλύτερο καλλιτέχνη του χρωστήρα στις Κάτω Χωρές, τον 17ο αιώνα, αλλά και έναν από τους σπουδαιότερους δημιουργούς της Ευρωπαϊκής ζωγραφικής.
Για τον άνθρωπο θα έλεγα συνοπτικά ότι γεννήθηκε στο Λέιντεν στις 16 Ιουλίου του 1606 και ότι οι γονείς του ήταν εύποροι άνθρωποι, πράγμα που είχε σαν αποτέλεσμα να φοιτήσει ο Ρέμπραντ στη φημισμένη Λατινική Σχολή του Λέιντεν και μετά στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Λέιντεν, η οποία απολάμβανε, εκείνη την εποχή, μεγάλο κύρος σε πεδία όπως η θεολογία και οι ανθρωπιστικές σπουδές, και να λάβει μια αξιόλογη μόρφωση, ενώ δεν υπερβάλλω καθόλου, λέγοντας ότι όσο απέραντη ήταν η δόξα του ως ζωγράφου, άλλο τόσο ήταν και η δυστυχία του από τα χτυπήματα της ζωής. Χάνει τρία από τα παιδιά του ενόσω ακόμη είναι βρέφη, τη σύζυγό του μετά από μόλις οκτώ χρόνια γάμου, καταστρέφεται οικονομικά, χάνει και τον δεύτερο μεγάλο έρωτα της ζωής του, για να δεχτεί τη χαριστική βολή με το θάνατο του 27χρονου γιου του.
Το θέμα μου σ’αυτό το κείμενο είναι οι αυτοπροσωπογραφίες του καλλιτέχνη, ενώ δεν έχω υπόψη μου αν υπάρχει άλλος ζωγράφος που φιλοτέχνησε τη μορφή του τόσες φορές και με τόσο διαφορετικές εκφράσεις του προσώπου του όσες ο Ρέμπραντ. Όλες αυτές οι φιγούρες του Ρέμπραντ που μας κοιτάζουν από το μισοσκόταδο μας δίνουν τη δυνατότητα να καταλάβουμε όχι μόνο τον άνθρωπο αλλά και τον καλλιτέχνη, τους βασικούς του, δηλαδή, προσανατολισμούς και τα στάδια της καλλιτεχνικής του πορείας. Θα έλεγα ακόμη ότι οι αυτοπροσωπογραφίες του δείχνουν έναν άνθρωπο που θεωρούσε τον εαυτό του ότι ανήκει στην παγκόσμια ιστορία, ενώ μας δίνουν και τη δυνατότητα να δούμε τον καλλιτέχνη σε νεαρή ηλικία, μέσα στο ατελιέ του, ντυμένο σαν Ανατολίτη ή σαν ζητιάνο, ή ακόμα σαν ευγενή με παράξενα φανταστικά κοστούμια και με καπέλα στολισμένα με πολύχρωμα φτερά, ή με τουρμπάνι μουσουλμάνου.
Οι εκφράσεις αλλάζουν ανάλογα με τη διάθεσή του την ώρα της δημιουργίας: κατηφής, σοβαρός, απόμακρος ή κάνοντας διάφορες γκριμάτσες. Στις αυτοπροσωπογραφίες του Λονδίνου και του Μονάχου, για παράδειγμα, με τη στάση του προσώπου στα τρία τέταρτα και την περίτεχνα χρησιμοποίηση του φωτός και της σκιάς, επιδιώκει ο καλλιτέχνης να εκφράσει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο τον χαρακτήρα του. Η πρώτη αυτοπροσωπογραφία του φιλοτεχνήθηκε το 1628 και σήμερα βρίσκεται στο Κρατικό Μουσείο του Άμστερνταμ. Ο καλλιτέχνης είναι σε νεαρή ηλικία και τα χαρακτηριστικά του προσώπου του μόλις που διακρίνονται, καθώς το φως, που έρχεται από το βάθος του πίνακα, πέφτει μόνο στο μάγουλο, το λαιμό και τον γιακά του ρούχου του.
Το έργο αυτό στάθηκε για τον Ρέμπραντ και εργαλείο. Πράγματι, σε θρησκευτικές σκηνές, που χρειάστηκε να ζωγραφίσει νεανικές μορφές, οι μορφές αυτές έχουν τα χαρακτηριστικά του. Η αυτοπροσωπογραφία αυτή, πρέπει να προσθέσουμε, μας είναι γνωστή και από ένα αντίγραφό της που φιλοτέχνησε μαθητής του Ρέμπραντ. Ανάμεσα στις αυτοπροσωπογραφίες του υπάρχουν και εκείνες όπου είναι μαζί με τη γυναίκα του τη Σάσκια.
Το 1633 ο Ρέμπραντ σχεδίασε την προσωπογραφία μιας κοπέλας με στρογγυλό πρόσωπο και γλυκιά έκφραση. Η νεαρή κοπέλα έχει τα μαλλιά της στολισμένα με λουλούδια και ακουμπάει σκεπτική σε ένα τραπέζι. Στο περιθώριο του σχεδίου ο καλλιτέχνης σημειώνει ότι πρόκειται για την προσωπογραφία της συζύγου του σε ηλικία 21 ετών. Την επόμενη χρονιά το νεαρό ζευγάρι παντρεύτηκε. Ο Ρέμπραντ απεικόνισε τη Σάσκια τόσο σε ζωγραφικούς πίνακες όσο και σε χαρακτικά. Στην πλειοψηφία των έργων του, όπου μπορούν ν’ αναγνωριστούν τα χαρακτηριστικά της, η Σάσκια φοράει ακριβά και κομψά φορέματα, ενώ σε δυο πίνακες – ο ένας σήμερα στην Αγία Πετρούπολη και ο άλλος στο Λονδίνο – εμφανίζεται ως Φλώρα.
Θα σταθώ στον πίνακα που σήμερα επιγράφεται Ο Άσωτος Υιός και που άλλοτε θεωρήθηκε ως μια διπλή προσωπογραφία του Ρέμπραντ και της Σάσκιας. Ο πίνακας, όταν περιλαμβανόταν στις αυτοπροσωπογραφίες, είχε τίτλο Το ευτυχισμένο ζευγάρι. Ωστόσο, μια προσεκτική μελέτη των στοιχείων του πίνακα απέδειξε ότι πρόκειται για την ευαγγελική παραβολή του Άσωτου υιού. Ο καλλιτέχνης είναι καθισμένος και έχει στα γόνατά του τη Σάσκια, που εδώ εμφανίζεται ως γυναίκα ελευθερίων ηθών. Με αριστοκρατική αμφίεση και ζωσμένος το ξίφος του, έχει το αριστερό του χέρι στη μέση της γυναίκας και με το δεξί — που κρατάει ένα ποτήρι με κρασί και είναι υψωμένο – κάνει πρόποση προς τιμή κάποιου άλλου χαροκόπου, που δεν φαίνεται στον πίνακα. Και έτσι πρέπει να έχουν τα πράγματα, αν λάβουμε υπόψιν ότι αναλύσεις με ακτίνες Χ έδειξαν πως έχει αφαιρεθεί ένα μέρος του πίνακα στην αριστερή πλευρά, την κατεύθυνση προς την οποία ο Άσωτος υιός της παραβολής έχει στραφεί για να κάνει την πρόποσή του. Προφανώς αφαιρέθηκε η αριστερή πλευρά από τον ίδιο τον καλλιτέχνη, για να θεωρηθεί ο πίνακας ως διπλή προσωπογραφία του Ρέμπραντ και της γυναίκας του και να πάρει τον τίτλο Το ευτυχισμένο ζευγάρι. Στις αυτοπροσωπογραφίες του Λίβερπουλ και της Χάγης, η μετωπική απόδοση του προσώπου, η ήρεμη στάση, το διεισδυτικό βλέμμα και η περήφανη έκφραση, καθώς και μια έμφαση σε κάποια ωραιοπάθεια, αποκαλύπτουν τον νέο και σίγουρο για τον εαυτό του καλλιτέχνη. Από την άλλη πλευρά, θα έλεγα ότι κανείς δεν μπορεί να δει αυτά τα έργα και να μη σκεφτεί ότι πρόκειται για μια διαδικασία συνεχούς, ειλικρινούς και αδυσώπητου διαλόγου ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το γήρας που άφηνε, στο πέρασμα του χρόνου, ανεξίτηλα τα ίχνη του στη μορφή του. Στις προσωπογραφίες του – είτε τον εαυτό του ζωγράφιζε είτε άλλους – ο Ρέμπραντ δεν επαναλαμβάνεται ποτέ και μπορεί να δει κανείς σε αυτές όλη την εξελικτική πορεία του έργου του. Πάντως, αυτό που τραβάει αμέσως την προσοχή τού θεατή στις αυτοπροσωπογραφίες του είναι κυρίως το περίεργο βλέμμα του, «αυτά τα μάτια που θυμίζουν ελέφαντα», όπως έλεγε συχνά ένας άλλος μεγάλος δημιουργός του χρωστήρα, ο Πικάσο. Ύστερα προσέχει τα σγουρά μαλλιά του και την περίεργα στρογγυλεμένη μύτη του. Μετά, το βλέμμα του θεατή περνάει στις εντυπωσιακές ενδυμασίες, που αποβλέπουν μαζί με τα καπέλα σε μια προσπάθεια να τονιστεί η μεγαλοπρέπεια της εικονιζόμενης μορφής του.
*
Στη ζωγραφική δημιουργία του Ρέμπραντ – προσθέτω κλείνοντας αυτό το κείμενο για τον μεγάλο Ολλανδό ζωγράφο — αναμφίβολα, οι αυτοπροσωπογραφίες του, που συνολικά ( ζωγραφικές, χαρακτικές και σχέδια ) ξεπερνούν τις εκατό και μπορούν να θεωρηθούν μια ξεχωριστή κατηγορία στο έργο του, αποτελούν την πιο σημαντική και πιο ολοκληρωμένη αυτοανάλυση και αυτοερμηνεία, την οποία μας έχει δώσει ποτέ καλλιτέχνης.
