Στήν ποιήτρια Παυλίνα Παμπούδη

(ποιός ἄραγε καυχιέται πώς βρῆκε τό Ὅλον;)

Ὁ Ἐμπεδοκλῆς μιλοῦσε γιά τά στενά ὅρια τῶν ἀνθρώπων, γιά τίς πολλές στεναχώριες πού στερεύουν τήν σκέψη του, γιά ἔνα τμῆμα μόνον ζωῆς, πού βλέπουν ὅσο ζοῦν, καί μετά ὠκύμοροι χἀνονται σάν ἀτμός, σίγουροι μόνο γι’αὐτό πού συνάντησε ὁ καθένας, καθώς περιπλανῶνται ἐδῶ καί ἐκεῖ. Ποιός ἄραγε καυχιέται πώς βρῆκε τό Ὅλον; Αὐτά δέν δύνανται νά τά δοῦν οἱ ἄνθρωποι, οὔτε νά τά ἀκούσουν, μήτε νά τά διανοηθοῦν. Ἐσύ λοιπόν, ἀφοῦ ἦρθες μέχρι ἐδῶ, θά γνωρίσεις πώς πιό μακριά δέν μπορεῖ νά φτάσει ἡ μῆτις (διάνοια) τοῦ θνητοῦ.

Δέν εἶναι μόνον ὁ Ἐμπεδολκῆς πού ἀπασχολεῖται μέ τό ὅλον. Ὁ Ξενοφάνης ὁ Κολοφώνιος ὀνομάζει τό Ὅλον Θεό, καί δημιουργεῖ μία θεολογία. Εἶναι ἐναντίον τοῦ ἀνθρωπομορφισμοῦ τῶν Θεῶν καί ἐπικρίνει τόν Ὅμηρο καί τόν Ἡσίοδο γιά τά γραφόμενά τους περί θεῶν.

«πάντα θεοῖσ’ἀνέθηκαν Ὅμηρός θ’ Ἡσίοδός τε,

ὅσσα παρ’ἀνθρώποισιν όνείδεα καί ψόγος ἐστίν,

κλέπτειν μοιχεύειν καί ἀλλήλλους ἀπατεύειν.» (11)

( Ὁ Ὅμηρος καί ὁ Ἡσίοδος  κατηγόρησαν τούς θεούς

μέ ὅλα ὅσα  εἶναι στούς ἀνθρώπους ὄνειδος καί ψόγος,

πώς κλέβουν, μοιχεύουν καί ἐξαπατοῦν ἀλλήλους. )

Τό γεγονός ὅτι οἱ ἄνθρωποι δίνουν στούς θεούς τόν δικό τους προσωπικό τόνο, ἐπεξεργάζεται ὁ ραψωδός φιλόσοφος με χαρίεντα τρόπο: ἄν εἶχαν χέρια τά βόδια, οἱ ἵπποι καί οἱ λέοντες θά ζωγράφιζαν τούς θεούς, ὅμοιους μέ τόν ἑαυτό τους. ‘Επίσης οἱ Αἰθίοπες θἀ τούς ἔκαναν μαύρους καί μέ σιμή μύτη, ἐνῶ οἱ Θράκες μέ γαλανούς ὀφθαλμούς καί πυρρά μαλλιά.

Τό πλέον ὅμως θαυμαστόν εἶναι ἡ ρήση του (πώς δέν τά ἔδειξαν ὅλα ἀπό τήν ἀρχή οἱ θεοί στούς θνητούς, ἀλλά αύτοί μέ χρόνια ἀναζήτηση ἐφευρίσκουν τό ἄμεινον.) «Οὔτοι ἀπ’ἀρχῆς πάντα θεοί θνητοῖσ’ ὑπέδειξαν/ἀλλά χρόνω ζητοῦντες ἐφευρίσκουσιν ἄμεινον.»³

Ἐμπόδιο γιά τήν σύλληψη τοῦ Ὅλου εἶναι τό πεπερασμένο τοῦ ἀνθρώπινου ἐγκεφάλου. Πρίν πλησιάσει πρός τό Ὅλον, ἐμποδίζεται ἀπό τό Ὅριον.

Ὁ Ξενόφανης φέρεται ὡς ἱδρυτής τῆς ἐλεατικῆς ἀγωγῆς καί σέ ἀντίθεση μέ τούς μιλησίους φιλοσόφους ἔγραψε ἔμμετρα. Μερικά ἀπό τά ποιήματά του ὀνομάζονται σίλλοι, πού σημαίνει ἀλληθωρισμοί ἤ σάτιρες.  Τά ίδιώματα τοῦ Ξενοφάνειου θεοῦ (καί ὄχι θεῶν, γιατί ὑπῆρξε ἀπό τούς πρώτους μονοθεϊστές) εἶναι: «Εἶς θεός, ἔν τε θεοῖσι καί ἀνθρώποισι μέγιστος,/οὔτι δέμας θνητοῖσι ὁμοίιος οὐδέ νόημα.» (Ἕνας θεός, ὁ μέγιστος μεταξύ θεῶν καί ἀνθρώπων, καθόλου ὅμοιος μέ τούς θνητούς στό σῶμα καί στό πνεῦμα.)⁴

Αὐτός ὁ Θεός παραμένει ἀκίνητος στό ἴδιο μέρος. Δέν τοῦ ταιριάζει, λέγει ὁ Ξενοφάνης νά κινεῖται ἀπό τό ἕνα μέρος στό ἀλλο, περιττεύει ἡ κίνηση, διότι αὐτός σείει τά πάντα ἀκόπως μέ τήν σκέψη του. Βλέπει, σκέφτεται κι ἀκούει ὁλόκληρος.

Ὁ φιλόσοφος ραψωδός  κυρίως ἀπήγγελνε τά δικά του ποιήματα περιπλανώμενος στόν κόσμο. Ἔζησε μέχρι τά βαθειά του γεράματα, διότι ὡς λέγει ὁ ἴδιος «εἶναι τώρα ἑξήντα έφτά χρόνια πού  παραδέρνω στά χώματα τῆς Ἑλλάδος ( βληστρίζω, παραδέρνω) καί ἀπό τήν γέννησή μου ἄλλα εἴκοσι πέντε, ἄν ξέρω νά μιλήσω ὀρθῶς γι΄αύτά τά θέματα). Δηλαδή ἔφυγε σχεδόν 98 έτῶν. Ὀ Ξενοφάνης δέν δημιούργησε μόνο θεολογία γιά τόν ἕνα θεό καί τά ίδιώματά του ἀλλά ἀσχολήθηκε καί μέ τά ἀπολιθώματα.⁵

Πίστευε πώς ὅλα τά  πράγματα πού γεννιοῦνται καί μεγαλώνουν εἶναι ἀπό γῆ καί νερό· κι ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι προερχόμασθε ἀπό τά ἴδια στοιχεῖα. Ὅ,τι γίνεται εἶναι μεῖγμα τῆς γῆς μέ τήν θάλασσα, ὅπου μέ τόν χρόνο ἡ γῆ διαλύεται ἀπό τό νερό, καί ἡ γήινη ἐπιφάνεια ξαναγίνεται θάλασσα. 

Ἕνα ἄκρως ποιητικό απόσπασμα⁵ φέρει ἀποδείξεις: στά ὄρη βρίσκει κανείς κοχύλια, στά λατομεῖα τῶν Συρακουσῶν βρέθηκε τό ἀποτύπωμα ἑνός ψαριοῦ καί φυκιῶν, στήν Πάρο βρέθηκε στό βάθος τῆς πέτρας τό ἀποτύπωμα ἐνός φύλλου δάφνης καί στήν Μάλτα πλάκες μέ σύμπαντα τά θαλασσινά. Ὁ φιλόσοφος ραψωδός ἐξηγοῦσε πώς ὅλα αὐτά δημιουργήθηκαν πρίν ἀπό καιρό καί «ἐπηλώθησαν», (σκεπάστηκαν μέ λάσπη)  καί τό ἀποτύπωμα ξεράθηκε στήν λάσπη ( τόν δέ τύπον ἐν τῶ πηλῶ ξηρανθῆναι ). Ὅταν ἡ γῆ μεταφερὀμενη στήν θάλασσα γίνεται πηλός, (λάσπη) οἱ ἄνθρωποι ἐξαφανίζονται. Μετά ξαναρχίζει ἡ γένεση καί αὐτήν τήν μεταβολή ἔχουν ὅλοι οἱ κόσμοι. Τά ἀπολιθώματα εἶναι ἀπόδειξη αὐτῆς τῆς θεωρίας.

Ἡ θαυμάσια ὅμως ρήση πώς δέν τά ἔδειξαν ὅλα ἀπό τήν ἀρχή στούς θνητούς τοῦ Ξενοφάνους, βρίσκει τήν ἀντιστοιχία της στά λόγια τοῦ Ἰησοῦ στό «Κατά Ίωάννην Εύαγγέλιον.»⁶ «Ἔτι πολλά ἔχω λέγειν ὑμῖν, ἀλλ’ούδ΄ δὐνασθε βαστάζειν ἄρτι…. ) Τό ἐπίρρημα ἄρτι (τώρα) κάνει τήν διαφορά:  ἡ ρήση τοῦ Ξενοφάνους εἶναι ρητή, ἀφοριστική, τελεσίδικη, ἐνῶ τοῦ Ἰησοῦ ἀφήνει ἕνα ὀπαῖο θαυμαστοῦ μέλλοντος, μέ τήν συμπλήρωση τῆς πρότασης… «ὅταν δέ ἔλθη ἐκεῖνος, τό Πνεῦμα τῆς ἀληθείας ὁδηγήσει ὑμᾶς εἰς πᾶσαν τήν ἀλήθειαν.»  Ἐπίσης στήν χριστιανική (καί ὀρφική) θεολογία ἡ Ἀνάστασις καί ἡ Θέωσις εἶναι ἡ ἐλπίδα γιά τήν σύλληψη τοῦ Ὅλου. Καί ἡ σπουδαία ρήση τοῦ ἀποστόλου Παύλου γιά τό ὅλον καί τό μέρος  συμφωνεῖ μέ τήν χριστιανική θεολογία. «Βλέπομεν γάρ ἄρτι δι’ἐσόπτρου ἐν αἰνίγμασι,(ἀσαφῶς, σκοτεινῶς) τότε δέ πρόσωπον πρός πρόσωπον· ἄρτι γινώσκω έκ μέρους, τότε δέ ἐπιγνώσομαι καθώς καί ἐπεγνώσθην.»⁷  

«Ἄρτι» πού δηλοῖ τό μερικόν καί τόν ἐνεστῶτα χρόνον καί «τότε» πού φανερώνει τόν μέλλοντα καί τό ὅλον.Ὅμως πῶς μποροῦμε νά βροῦμε τώρα γεύσεις τοῦ ὅλου;

Πἐρα ἀπό τήν φιλοσοφία καί τήν θεολογία, ἡ ποίηση ὀρθώνει τό ἀνάστημά της μέ τόν ποιητή Δ.Π. Παπαδίτσα πού ἀναφέρει τό : «Ἐλάχιστο μέ φωνές Ὅλου».⁸

« Καθετί πού μ’ἀγγίζει εἶναι κι ἕνα πουλί

πουλί περιεχόμενο ἄλλοτε λογικῆς κι’ἄλλοτε ὀνειρολογικῆς

περιεχόμενο διαδικασίας φωτιᾶς

Ἐλἀχιστο  μέ φωνές Ὅλου…»

Ἑλένη Λαδιᾶ Φεβρουάριος  τοῦ 2022.

Σημειώσεις

1.G.S. Kirk—J.E. Raven—M. Schofield , Οἱ Προσωκρατικοί,ἔκ. ΜΙΕΤ . 342 Ἀπόσπασμα 2 Σέξτος Πρός μαθηματικούς V11,123

2. Αὐτόθι Ξενοφάνης

3. Ξενοφάνης ἀπ. 18 Στοβαῖος Ἀνθολόγιον Ι.8.

4.Ξενοφάνης ἀπ. 23 Κλήμης Στρωματεῖς, V, 109,1

5. Ξενοφάνης ἀπ. 184 Ἱππόλυτος Ἔλ. 1, 14,5

6, Καινή Διαθήκη Τό κατά Ἰωάννην Εύαγγέλιον 16,12

7. Καινή Διαθήκη, Ἀποστόλου Παύλου Πρός Κορινθίους Α, 13,12

8. Δ.Π. Παπαδίτσας Ἅπαντα , Ἐναντιοδρομία 1977 ἐκ. Μέγας Ἀστρολάβος Εὐθύνη 1997