Οι νεκροί άνθη της αύριον.  (Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί)

Τα εμβληματικά γλυπτά του Θεόδωρου Παπαγιάννη, ορθόκορμα και σοβαρά, χωρίς συγκεκριμένα χαρακτηριστικά,  φαινομενικώς ψυχρά, ίσως επιθετικά, απειλητικά, άγρια και δαιμονικά ή απλώς αγγελικά που διήνυσαν μακρύ δρόμο για να φτάσουν ως εμάς. Προήλθαν από ποικίλα υλικά, ακόμα και από αποκαΐδια. Υλικά που άλλαξαν μορφή και χρήση. Έγιναν κάτι που δεν ήσαν και ούτε είχαν υποψιαστεί ότι θα γίνουν, αφομοιώνοντας το παλιό τους σχήμα στο καινούριο,  την παλιά υπόσταση στη νέα.  Εχθρικά και τερατώδη, και συγχρόνως ιερά, απόκοσμα και απόμακρα,  διαμαρτυρόμενα, ίσως, για να επιδείξουν το νέο τους σώμα.

Αναλλοίωτος ο χαρακτήρας του ανθρώπου είπε ο Θουκυδίδης. Ο χαρακτήρας είναι άυλος. Την ύλη μόνο ο χρόνος την  τρώει, η σκέψη επιζεί, η οργή  συχνά, αν όχι πάντα, αποδεικνύεται το ισχυρότερο συναίσθημα, που ως άυλο είναι εκτός φθοράς.

Όμως, και πάλι θα αναρωτηθεί κανείς,  έτσι είναι; Αυτό το συναίσθημα βγάζει η εικόνα τους στον θεατή του μέλλοντός τους ή μήπως είναι η στάση τους η αυστηρή και αλύγιστη με το βλέμμα εκείνο που έχει απορροφήσει τους καιρούς και τις δυστυχίες  και αποδέχεται την όποια αλλαγή; Ότι και να είναι, όσο τα καλοκοιτάζει κανείς, τόσο αισθάνεται πιο οικεία αυτά τα πλάσματα που πλάστηκαν από έναν δημιουργό που ένιωσε γι’ αυτά αγάπη, που θρήνησε την παλιά ζωή τους και του έδωσε μια νέα. Σαν θεός δημιουργός τα ανέστησε. Σαν καλλιτέχνης τους έδωσε μια ακόμα ευκαιρία.

Ο εφευρετικός  νους  βρίσκει τον τρόπο να βγάλει κάτι νέο από το παλιό ή καλύτερα να αναδείξει τον πρόγονο που κοιμάται μέσα στο νέο έργο. Έτσι θα δούμε στις συρμάτινες, ξύλινες, σιδερένιες φιγούρες του Θεόδωρου Παπαγιάννη την ιστορία του ανθρώπινου γένους ή τον αποστεωμένο άσαρκο, σκελετό του προγόνου μας ή την πρόσφατη συμφορά. Τα γλυπτά του στέκονται μπροστά μας σαν μας ρωτούν, σαν να μας επιπλήττουν. Δεν μας γνωρίζετε ε! Εσείς μας κάνατε έτσι. Οστά από ξύλο ή μέταλλο. Το μάτι τα διαπερνά για να δει, αν δει, τι ήταν αυτό που κατέστρεψε την προηγούμενη ζωή τους. Σαν να ισχύει ο πλατωνικός μύθος της μετενσάρκωσης, της μεταοστέωσης, καλύτερα. Ο Παπαγιάννης δεν πήρε αυτά τα υλικά με ψυχρό νου και είπε απλώς ότι είναι χρήσιμα και με αυτά κάτι θα φτιάξει. Η αίσθησή μου είναι ότι σ’ αυτά τα ψυχρά υλικά αλλά και στα αποκαΐδια, είδε ωραία ερείπια, είδε την ψυχή του και πόνεσε γι’ αυτά. Και έτσι ενώ όλα περνούν, συγχρόνως και όλα μένουν,  συνδυάζοντας την αειροϊκότητα με τη σταθερότητα, το άσαρκο σώμα με τα σταθερά οστά του. Το έντονο βλέμμα τους στις άφθαρτες κόγχες των ματιών τους επισκοπεί, επιπλήττει ή διατρανώνει την ιδέα της ζωής.

Η Μεγάλη πορεία, Άρτος στο Βυζαντινό Μουσείο, έργο του 2012, μας δείχνει, αυτό που ήδη είπαμε και ο καλλιτέχνης διατείνεται∙  τη μακρά γενιά του ανθρώπου, ηρώων και ιερέων, στον άπειρο δρόμο από όπου ξεκίνησαν να έρχονται, αποδεικνύοντας αυτό που γράφει στο εισαγωγικό του σημείωμα ο Άγγελος Δεληβορριάς «ο χρόνος της μνήμης μας είναι ο χρόνος της ύπαρξής μας». Και επειδή, όπως είπε και ο Γιώργος Σεφέρης, «η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί», η μνήμη του Παπαγιάννη,  πονώντας επί 18 χρόνια από το κάψιμο του Πολυτεχνείου, ζητούσε δικαίωση. Έτσι ο καλλιτέχνης, έσκυψε με σεβασμό και περιμάζεψε τα καμένα ξύλα, τα πεταμένα υλικά, τα «φορτισμένα με μνήμες και ιστορία», και τους έδωσε υπόσταση και ζωή νέα.

Δεξιοτέχνης και πρωτοστάτης της ανακύκλωσης, όπως προέκυψε στη συνέχεια, άνθρωπος σοφός που είδε πως αφού η φύση όλα τα χωνεύει σε μια διαρκή αναζωογόνηση, έτσι κι εκείνος, φύση ο ίδιος,  δεν μπορεί  να πετάξει τίποτα, γιατί το κάθε τίποτα, αφού επέζησε από μια καταστροφή,  είναι σαν να επιμένει πως θέλει να ζήσει και θα ζήσει.  Όλα έχουν μερίδα ψυχής κι ας έχασαν την πρώτη χρήση τους. Ο Παπαγιάννης δεν μου φαίνεται άνθρωπος που σκέφτηκε τη ανακύκλωση μηχανιστικά, ωφελιμιστικά. Ο Παπαγιάννης είδε στα συντρίμμια ή στα άχρηστα πράγματα το καλό που κρύβουν μέσα τους. Ο Μιχαήλ Άγγελος λένε ότι καταλάβαινε αν  ένα κομμάτι μάρμαρο έκρυβε μια μορφή. Το ίδιο μπορούμε να πούμε ότι ισχύει και για μια πέτρα ή ένα δέντρο. Όλα ανάλογα με το σε τίνος χέρια θα πέσουν.

«Τέχνη θα πει να ψιθυρίσουμε την προσωπική μας ιστορία στο αφτί της αιωνιότητας». «Το έργο τέχνης, ειδικά εκείνο της γλυπτικής, είναι δημόσιο αγαθό» γράφει ο Μάνος Στεφανίδης στο πλούσιο και καλά τεκμηριωμένο κείμενό του. Γι’ αυτό και ο Παπαγιάννης εκθέτει τα έργα του στο ύπαιθρο.   

Ω ναι, μια σκέψη για να ’ναι πραγματικά υγιής… πρέπει ν’ αντέχει στο ύπαιθρο, λέει ο Οδυσσέας Ελύτης και οι σκέψεις του Παπαγιάννη έγιναν έργα και αντέχουν. Οι δρομείς, από ανοξείδωτο χάλυβα, έργο του 2011, φτάνουν στο αεροδρόμιο του O’Hare στο Σικάγο, σαν ξεκίνησαν από τον Μαραθώνα  να φέρνουν το μήνυμα στον νέο κόσμο. Τα έργα από σίδερο και πολυεστέρα, αντρικές και γυναικείες φιγούρες μοιάζουν σαν βγαίνουν η μια από το πλευρό της άλλης,  όπως η Εύα από το πλευρό του Αδάμ,  σαν να είναι συγγενείς του  Γκούσταφ Κλιμτ. Συγχρόνως παλιό και νέο, πρωτόγονο και μοντέρνο.

Μετά, με τα αποκαΐδια, η Δήμητρα μητέρα τοτέμ, με μια πινακωτή στην καρδιά της κι ένα χρυσό στάχυ στην καρδιά της καρδιάς της. Ο βασιλιάς της Ασίνης με μια τεράστια καρδιά για σώμα και άγγελου φτερά. Ο πολιός Νέστωρας με τη μακριά γενειάδα. Οι τραγικές Φοίνισσες, Ο βοσκός του Μετσόβου με το μαχαίρι στο ζωνάρι και την κάπα του, η Πρωθιέρεια της Δωδώνης, βαριά και επιβλητική.

Ακολουθεί το αφιέρωμα στο ψωμί, ευρύ και εντυπωσιακό, βαθιά συναισθηματικό. «Η αρχή του σύμπαντος είναι το ψωμί», Το ψωμί και το κρασί κάνουν τον άνθρωπο πολιτισμένο, «θα διαβάσουμε στον Γκιλγαμές» και μεταβάλλονται σε Θεία Κοινωνία στη χριστιανική λατρεία. Και ο νους τρέχει στην πείνα που γνώρισε η Ελλάδα και στους πεινασμένους της γης ακόμα σήμερα. Τσουβάλια με αλεύρι, φραντζόλες στις πινακωτές,  καρβέλια στην πιατέλα, ψωμάκια, φραντζολάκια, πρόσφορα, όλα ιερά. Να προσθέσουμε τον πατέρα που σταύρωνε το ψωμί τρεις φορές με το μαχαίρι πριν το κόψει σε κομμάτια. Εικόνες που έχουμε ξεχάσει.

Ο ηπειρώτικος χορός, εφτά άντρες και οχτώ γυναίκες καταντικρύ μας και πίσω τους ο μέγας χορευτής και ποιητής με τη λύρα. Στη μνήμη μας τρέχει ο Σκαλκώτας που εμπλούτισε το  μουσικό μας θησαυροφυλάκιο, βάζοντας σε μια άκρη της ψυχής του και των  μοντέρνων μουσικών αναζητήσεών του, τους 36 ελληνικούς χορούς μας. Ο καλλιτέχννης τον τιμά με το έργο του.

Δεν θα έπρεπε να κλείσουμε αυτό το κείμενο χωρίς μια αναφορά στον σκεπτόμενο σιδερένιο, όλο σύρματα και καλώδια, διακλαδωμένο άνθρωπο με το βιβλίο στο χέρι, τον δάσκαλο και τα παιδιά στην τάξη και τους άγιους μάρτυρες της Ιστορίας μας, και  με τις φουστανέλες τους ζωσμένοι τ’ άρματά τους.

Ο Γιάννης Κολοκοτρώνης, Καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Θράκης  λέει για τον Παπαγιάννη και το έργο του: Ακούραστος δημιουργός αξιοποίησε πολλές από τις δυνατότητες και τα μέσα της παραδοσιακής γλυπτικής. Έμεινε πιστός στην μορφική εκδοχή του πολιτισμού, απέφυγε την εννοιολογία και τις ακραίες αφαιρέσεις. Συχνά διακοσμητικός και πολύ αφηγηματικός, προτίμησε τα μνημειακά μεγέθη. Στις μορφές του υπάρχουν πολυπολιτισμικές αναφορές: στα προϊστορικά τοτέμ, τη μεσοποταμιακή βαριά αυστηρότητα της συμπαγούς και άκαμπτης φόρμας, την αιγυπτική μνημειακή υπερβολή των Φαραώ, τα κυκλαδικά Φίσχημα και Ψίσχημα ειδώλια στα οποία έδωσε γιγάντιες αναλογίες, τις ρωμαϊκές ρεαλιστικές μάσκες, τη συνδυαστική μεταλλοτεχνία των μεταπολεμικών χρόνων. Δημιούργησε μικρές ευέλικτες ομάδες από γλύπτες και οργανώνοντας συμπόσια γλυπτικής δημιουργούργησαν in situ έργα γλυπτικής σε δημόσιους χώρους ανά την Ελλάδα. Θα έλεγα ότι η γλυπτική του έχει διδακτικό χαρακτήρα με αφηγηματικά χαρακτηριστικά έπους. Είναι μια τέχνη που βλέπει την παράδοση κυρίως, χωρίς ακραίους πειραματισμούς και ενοράσεις.

Το βιβλίο άλμπουμ διανθίζεται με κείμενα επιφανών καλλιτεχνών και πανεπιστημιακών δασκάλων. Ένα βιβλίο κόσμημα των Εκδόσεων Νίκας,   ιαματικό για την ψυχή μας και για την ψυχή όλων των κατατρεγμένων.