ηθελημένα ή αθέλητα…
κι όσο περνούν τα χρόνια
τη βλέπω μ’ ένα κόμπο στο λαιμό
να με κοιτάζει βουβά από τον καθρέφτη…’’
Η καθιερωμένη και μάλλον πληκτικά επαναλαμβανόμενη, όπως άλλωστε όλες οι ‘’Μέρες’’, αυριανή ‘’Μέρα της Μητέρας’’ δεν ήταν παρά το πρόσχημα της μικρής αυτής έρευνας· στόχος μου είναι να επιχειρηθεί ένα αδρομερές σκιαγράφημα των πολλαπλών όψεων με τις οποίες η μητρότητα παρουσιάζεται στην Ποίηση και τον Κινηματογράφο. Επιβεβαιώνοντας ότι το θέμα, ειδικά στον τελευταίο, είναι ίσως το πιο δημοφιλές μετά τον έρωτα, περιορίστηκα, εντελώς αυθαίρετα, χάριν παιγνίου και οικονομίας και χωρίς πρόθεση αξιολόγησης, στις ταινίες που στον τίτλο τους περιέχουν τη λέξη ‘’μητέρα’’ σε κάθε παραλλαγή της και που τυχαίνει να έχω δει.
All about my mother, P. Almodavar, 1999
Κυρίαρχη εικόνα της μητρότητας στην τέχνη είναι εκείνη της αγάπης χωρίς όρια, της αφοσίωσης, της δοτικότητας. Στη συλλογική συνείδηση η μητέρα, ως συνδετικός ιστός και σταθερός πόλος της οικογένειας, θεωρείται φυσικό να υποβαθμίζει τις προσωπικές επιθυμίες και ανάγκες της και να οδηγείται έως την προσωπική θυσία χάριν της οικογενειακής ευτυχίας, όπως η Masako στη ‘’ Mother’’ (1952) του Mikio Naruse. Δοκιμάζεται και κινητοποιείται μέσα από τις δοκιμασίες και επιλογές των παιδιών της, ταυτίζεται μαζί τους και συνειδητοποιείται μέσα από τους αγώνες τους, όπως η Μάνα του Maxim Gorky στη ‘’Mother’’ (1927) του V. Pudovkin και η Kathleen στο ‘’Some Mother’s Son’’(1996) του Terry George. Είναι η συμπαντική Mother του Aronofsky στη ‘’Mother!’’ (2017), το σύμβολο της μάνας- φύσης, που απέναντι στον αρσενικό ορθολογισμό και ναρκισσισμό αντιτάσσει το πανίσχυρο θηλυκό ένστικτο, τη ζωογόνα δύναμη , την αέναη προσφορά. Ο Almodovar, κατεξοχήν υμνητής της μητρότητας σε όλες σχεδόν τις ταινίες του, στην εμβληματική ‘’All About My Mother’’ (1999) αποτυπώνει έξοχα την ικανότητα της μητέρας να παρακάμπτει κάθε ηθική ή κοινωνική σύμβαση και να φτάνει από αγάπη στην υπέρβαση του εαυτού της.
Mommy, X. Dolan, 2014
Εξιδανικευμένη εικόνα της μητρικής φιγούρας, που φτάνει έως την αγιοποίηση και λειτουργεί ως σταθερός άξονας ζωής, παραμυθία και καταφύγιο θλίψεων, συναντούμε σχεδόν πάντοτε στους παλαιότερους έλληνες ποιητές, ειδικά τους άνδρες:
‘’…κι αν ευτυχή κανένας δεν μ’ εκάλει/ χαρά το είχα και το βράδυ στη
φωλιά / αμέριμνο να γέρνω το κεφάλι/ στην αγιασμένη της μανούλας
μου αγκαλιά’’
Γ. Βιζυηνός
‘’εγώ βαρκούλα μοναχή, βαρκούλα αποδαρμένη…./ παλαίβω με τα
κύματα χωρίς πανί, τιμόνι/ κι άλλη δεν έχω άγκυρα πλην την ευχή σου
μόνη’’
Α.Παπαδιαμάντης
‘’Ω μάνα μου, εφταπάρθενη/ βαθιά αγκαλιά/ που ως ουρανός ανοίγει’’
Α. Σικελιανός
Πολύ συχνά ένα παιχνίδι ταύτισης και αντανακλάσεων ανιχνεύεται στους στίχους:
‘’…μα ως και τον ίδιο τον εαυτό μου, Μάνα μου, /τον αγαπώ, γιατί
ήτανε παιδί σου’’
Ν.Λαπαθιώτης
‘’…εμένα
που δέχτηκα ευλογία/ κι έγινα το θαυμάσιο ομοίωμα σου,/
ας με δεχτή σα να ‘μαι αμάρτημα σου/ η μνήμη σου, μαρτυρική και
αγία’’
Μ.Πολυδούρη
The mother, 2003, R. Michel
‘’ένας σκυφτός καθρέφτης π’ αγρυπνεί/ να μη ματώσει η όψη, να μη λερωθεί/ Μην το ματιάξει η θλίψη και χλωμιάσει’’
Γ. Θέμελης
Για την ‘’άγρια μητρότητα της λέαινας’’ γράφει ο Γ. Μαρκόπουλος, αυτή που κάνει την ταπεινή και άσημη μάνα ικανή για κάθε υπέρβαση προκειμένου να προασπιστεί το σπλάχνο της και την αναδεικνύει στα μάτια του σε ηρωίδα:
‘’Στης ιστορίας το διάσελο όρθιος ο γιος πολέμαγε/ κι η μάνα κράταε
τα βουνά, όρθιος να στέκει ο γιος της…’’
Ν. Βρεττάκος
‘’…Τώρα περνάς εσύ με το δειλό περπάτημα,/ το κουρασμένο,/ και
μπαίνει η Ταπεινότη σου στο Ηρώο’’
Β. Θεοδώρου
Mother 2020, T. Ohmori
Όμως αυτή η άνευ ορίων αγάπη καταλήγει πολύ εύκολα στην έντονη παρεμβατικότητα και την υπερπροστασία. Θέλοντας να προσφέρει στο παιδί της μια καλύτερη ζωή και να το προφυλάξει από τη δική της λούμπεν μοίρα, η πληθωρική και ενστικτώδης ‘’ H Mama Roma’’ της ομώνυμης ταινίας του Pasolini (1962) αφήνει να την οδηγήσει το τυφλό μητρικό ένστικτο με καταστροφικές συνέπειες. Η παρορμητική, κυκλοθυμική, εριστική Die στη ‘’Mommy’’ (2014) του X.Dolan, προσπαθώντας να βρει μια ισορροπία με τον παραβατικό αλλά ευαίσθητο γιο της, καταλήγει σε μια ανταγωνιστική και οδυνηρή και για τους δύο σχέση μαζί του. Η τρυφερή αλλά και βίαιη, η δυνατή αλλά και ευάλωτη Μάνα στη ‘’Mother’’ (2009) του Bong Joon Ho μπορεί να φτάσει στα άκρα για να προασπίσει το κέντρο του κόσμου της, τον γιο της. Σε αυτές τις περίπλοκες, συγκρουσιακές, σχεδόν αιμομικτικές σχέσεις ο ομφάλιος λώρος δεν κόβεται ποτέ…
The second mother, 2015, A. Muyaert
Στη νεότερη ποίηση, ιδιαίτερα στη γυναικεία, η σχέση με τη μητέρα παρουσιάζεται εκ βαθέων και γι’ αυτό πιο σύνθετη, με μνήμες φευγαλέες και επίμονες, με ερωτηματικά και αιτιάσεις, με εικόνες οδύνης και λύτρωσης:
(Σε λίγο μια μητέρα μπαίνει από το χολ του μέσα χρόνου. Κάτι αφήνει
κάτι παίρνει. Ταχτοποιεί με σίγουρες μικρές κινήσεις στον αέρα τους
μικρούς εκρηκτικούς μηχανισμούς. Ύστερα ξεσκονίζει. Σύννεφα λήθης
ανεβαίνουν, μόρια από παλιές αποσυντεθειμένες φράσεις:
Μαρίνα… τριαντάφυλλο γλυκό… γιορτή… αρρώστησε… ασήμι…
………………………………………………………………………………)
Π.Παμπούδη
Mia madre, 2015, N. Moretti
” …Τη Μεγάλη Παρασκευή/ η μάνα μου ζωντανή, ζεστή σαν το κερί/
φοράει το τετριμμένο και μαζί το άλλο./ Το νύχι της το προτελευταίο/
παχουλό στις άκρες σαν το δικό μου/ άγνωστη/ όταν
κρυφοσκεπτόταν/ και κρυφοαμάρτανε/ μακριά μου/ σαν άρχιζε/ τον
ατέλειωτο θάνατο της’’
Κ. Αγγελάκη-Ρουκ
‘’Σ’ αυτό το μπαλκόνι/σ’ αυτό το χαμόγελο/ τα’ απογεύματα, η μάνα μου/ το δυσανάγνωστό της πρόσωπο/ εκθέτει. / Ο χρόνος το συνέγραψε/ χωρίς έξαρση/ από νύχτα σε νύχτα/ σε γλώσσα πόνου ρέουσα/ γεμίζοντας/ κατεβατά φθοράς/ κι ούτε ένα λάθος γέλιου’’
Κ. Δημουλά
‘’Παιδί, η μάνα μου/ μου φόραγε κατάσαρκα το πατερημών/ και γαλάζια φυλαχτά της Τήνου./ Έπαιρνε ένα μεγάλο κλειδί/ και διπλοκλείδωνε τον ύπνο μου./Το πρωί μέτραγε τα όνειρα/ και τα κατάγραφε σ’ ένα τετράδιο./ Τώρα μου ξορκίζει/ το τραγούδι απ’ τα χείλια/ όταν κοιμάμαι/ και κάθε βράδυ το κρεβάτι μου/ γίνεται ένα κεντημένο κάντρο/ που γράφει ‘’Ελευθερία ή Θάνατος’’
Τζ. Μαστοράκη
Τραύματα ομολογημένα ή ανομολόγητα, χαίνουσες πληγές, κάποιες φορές σε συνάρτηση και με ενοχές έχουν δώσει στίχους πολύ δυνατούς:
‘’Λες και είχε κάνει κρυφή συμφωνία με τον θάνατο/ πέθανε τη μέρα των γενεθλίων σου./ Φρόντισε έστω και καθυστερημένα/ να σου χαρίσει αυτό που πάντα ζητούσες-/ μια νεκρή μητέρα./ Τώρα, ελεύθερη πια,/ είσαι έτοιμη να δεχτείς με ανακούφιση/ το τελευταίο, πολύτιμο δώρο της./ Μπορείς χωρίς ενοχές/ να χύσεις πάνω στον τάφο της/ όλα τα δάκρυα του μίσους σου/ και να αρχίσεις επιτέλους να ζεις…..’’
Χ. Βλαβιανός
‘’δρόμοι που πήραμε με χαμηλωμένα μάτια/ φώτα που πέσαν πάνω μου ανελέητα/ λόγια πιο πρόστυχα κι απ’ τις χειρονομίες/ – μα πιο πολύ η όψη της μητέρας μου/ όταν γυρνώ αργά το βράδυ και τη βρίσκω/ μ’ ένα βιβλίο στο χέρι να προσμένει/ βουβή ξενυχτισμένη και χλωμή’’
Ν. Χριστιανόπουλος
‘’…Μεγάλη περιπέτεια η ανιδιοτελής αγάπη/ Μάνα/ Μάνα μου εσύ/Μάνα/ Μάνα σου κι εγώ/ το ξέρουμε δα/ πως μέχρι την αυγή/ χρέος το ‘χουμε/ να εξορίσουμε τη Μήδεια/ που κρύβεται/ κάτω από το/ μαξιλάρι μας’’
Μ. Παπαμίχου
Πολύ ενδιαφέρουσα είναι επίσης η ποίηση που αναζητά και αναγνωρίζει στο πρόσωπο μιας μητέρας τη γυναικεία φύση της, που το κοινωνικό στερεότυπο απωθεί και αποσιωπά ως ασύμβατη με την μητρική:
‘’…όταν έσκυβε να δέσει το σανδάλι της που άφηνε απέξω τα υπέροχα/ βαμμένα, κυκλαμένια νύχια της ή όταν διόρθωνε/ τα
μαλλιά της στο μεγάλο καθρέφτη με μια κίνηση/ της παλάμης της τόσο χαριτωμένη, νεανική κι ανάλαφρη/ σα να μετακινούσε τέσσερα αστέρια στο μέτωπο του κόσμου…’’
Γ. Ρίτσος
‘’…τα παιδιά ζούνε σ’ ένα δικό τους κόσμο, δε μας ξέρουν/ παρά μονάχα σα μητέρες, δε μπόρεσαν να μας δουν/ ποτέ λίγο κι εμάς σαν ανθρώπους-/ με τις μικρότητες και τις παραφορές τους. / Έτσι ζήσαμε /Αγνοημένες και μονάχες μέσα/ μέσα στο εσωτερικό μας πάθος,/ αγνοημένες και έρημες μέσα στη ιερότητα/ της μητρότητας μας…’’
Τ. Λειβαδίτης.
Και η Χάρις Αλεξίου γράφει και τραγουδά ‘’τι δε μου ‘χεις πει/ τι μου έχεις κρύψει/ ποιον αγάπησες, μητέρα/ ποιος σου έχει λείψει…’’
Η ασυμβατότητα της σεξουαλικότητας με τη μητρική ιδιότητα έχει απασχολήσει πολύ και κινηματογραφιστές, που τολμούν να βυθιστούν στα άδυτα της γυναικείας φύσης, σε φόβους και ανάγκες της, που πρώτα τα ίδια τα παιδιά της καταδικάζουν. Η May της ‘’The Mother’’ (2003) του R. Michell, σε σενάριο του Hanif Kureishi, στην αρχή της τρίτης ηλικίας, αναζητά ένα καινούριο ρόλο για τον εαυτό της, διεκδικεί τον έρωτα εντελώς ανορθόδοξα και τολμά μια δύσκολη πορεία απελευθέρωσης, που τη φέρνει αντιμέτωπη με τα παιδιά της. Ενώ στη ‘’My Mother’’ (2004) ο Ch. Ohmori, σε σενάριο G. Bataille, προσεγγίζει μάλλον αποτυχημένα, παρά την παρουσία της Huppert, την ακραία νοσηρή σχέση μιας μητέρας με το γιο της.
Πολλές ταινίες, και μάλιστα Μεγάλων Δημιουργών του παρελθόντος, ασχολήθηκαν με το προφίλ της εγωκεντρικής, κακοποιητικής, τοξικής μητέρας. Η Akiko της πρόσφατης ‘’Mother’’(2020) του Tatsushi Chmori είναι μια ανώριμη, σκληρή , χειριστική μάνα, που θεωρεί το παιδί της ιδιοκτησία της και το επιβαρύνει εντελώς ανεύθυνα με τον ρόλο του ενήλικα προστάτη, που βέβαια συνθλίβει τον ψυχισμό του. Τελικά, μάνα δε γεννιέσαι, γίνεσαι. Από την ομηρική Ευρύκλεια και τις τροφούς της τραγωδίας μέχρι τη Φροσύνη του Ερωτόκριτου (…ευρίσκετο, ταχιά κι αργά, πάντα στη συντροφιά τση,/ κείνη οπού την εβύζασε, Φροσύνη τ’ όνομα τση./ Ετούτη χρόνους και καιρούς ήτονε στο Παλάτι/ τη Ρηγοπούλα εβύζασε/ κι ως Μάνα την εκράτει’’) η ελληνική ποίηση αναγνώρισε το μητρικό αίσθημα ανεξάρτητο από βιολογικούς δεσμούς. Στον κινηματογράφο, η βραζιλιάνα Val της ταινίας ‘’The Second Mother’’ (2015) της Anna Muylaert και η Ταϊλανδέζα Pomm της ‘’Mother’’ (2019) του K. Bilsen, αποχωρίζονται από ανάγκη τα παιδιά τους και αφοσιώνονται η πρώτη στο παιδί μιας μεγαλοαστικής οικογένειας ως εσώκλειστη νταντά και η δεύτερη στην περιποίηση πλούσιων ηλικιωμένων ευρωπαίων με Αλσχάιμερ. Με ανιδιοτέλεια, γενναιοδωρία και υπομονή προσφέρουν τη συσσωρευμένη αξόδευτη μητρική αγάπη τους στα άτομα που ανέλαβαν και εκείνα δένονται άρρηκτα μαζί τους…
Η ‘’απορφανισμένη’’ μάνα, αυτή που γνώρισε τη μέγιστη οδύνη, έχει εμπνεύσει τα εμβληματικά ποιήματα των Δ. Σολωμού (Η Τρελλή Μάνα ή Το Κοιμητήριο), Κ. Καβάφη (27 Ιουνίου 1906, 2μμ), Κ. Βάρναλη (Η Μάνα του Χριστού), Ν. Γκάτσου (Ο Ευαίσθητος Ληστής), που αποδίδουν σπαρακτικά την αλλοφροσύνη, την εκμηδένιση μιας μάνας από τη απώλεια του παιδιού της. Στον κινηματογράφο επίσης αρκετοί σκηνοθέτες έχουν δεχτεί την πρόκληση του δύσκολου αυτού θέματος. Τελευταία, η ευαίσθητη ταινία του R. Sorogoyen ‘’Madre’’ (2019), μεταφέροντας τον θεατή χρόνους πολλούς μετά την απώλεια, ψηλαφεί τα ίχνη και τα ανεπούλωτα τραύματα που άφησε, τη θλίψη που ενστάλαξε, τις απρόσμενες προβολές που υπέβαλε στη μητέρα.
Το γήρας της μάνας, οι ανασφάλειες, οι ανάγκες και οι φόβοι που βιώνει, όπως και το βάρος ή οι ενοχές που επιφορτίζονται τα παιδιά, έχει υπαγορεύσει δυνατή ποίηση:
‘’ Μου είπες ‘’αύριο θα ‘ρθω να σε δω/ τι προτιμάς μεσημεράκι ή απόγευμα;’’/ Όποτε θέλεις, σου απάντησα/ εμένα μου αρκεί ένα περίπου πότε./ Κι αν στο ζητώ/ είναι για να γλιτώνω καύσιμο/ χρόνο-δυσεύρετη πλέον πανάκριβη/ αυτή η κινητήρια δύναμη-τη σπαταλώ/γιατί περιμένοντας σε από το χάραμα/ κρατάω ώρες αναμμένη τη μηχανή/ να ξεκινήσω αμέσως μόλις ακουστεί/ από μακριά ο ερχομός σου ώστε/ στιγμή να μην καθυστερήσω να χαρώ.
Κ. Δημουλά
‘’Ούτε σκοτούρες πια για ψώνια και γιατρούς/ άλλωστε θα περνάμε, αν όχι κάθε Κυριακή/ πάντως συχνότατα/ – ο διευθυντής δεν έχει αντίρρηση – /μαζί μας θα σε παίρνουμε με το αυτοκίνητο/ για βόλτα και για φαγητό/ – Έλα, όχι, μη φοβάσαι, ποίημα ήταν,/ μη φοβάσαι’’
Γ. Βαρβέρης
Η αδυναμία αποδοχής της απώλειας και απουσίας της μητέρας, η δυσκολία διαχείρισης του πένθους, η ανάγκη παράτασης της θαλπωρής και της επικοινωνίας, το απαρηγόρητο του μητρικού θανάτου συναντώνται συχνότατα στη σχετική ποιητική και κινηματογραφική θεματολογία. Η Margherita, στη ‘’Mia Madre’’ (2015) του Nanni Moretti βυθίζεται στη θλίψη και το άγχος ανήμπορη να αντιμετωπίσει τον σκληρό αντίκτυπο του αργού τέλους της μητέρας της. Στην ποίηση, δεν υπάρχει σχεδόν ποιητής, κυρίως άνδρας, που να μην έχει γράψει σπαρακτικούς στίχους για τη μητρική απώλεια (Πορφύρας, Μυρτιώτισσα, Ρίτσος, Βρεττάκος, Αλεξάνδρου, Γκανάς) :
‘’…Και τότε φάνηκε η άρρωστη μητέρα./ Ποτέ δεν ήταν τόσο καλά, γεμάτη ενέργεια και δύναμη,/ με πήρε απ’ το χέρι και βρεθήκαμε σ’ ένα συμπαθητικό δωμάτιο, το σπίτι μας/ Εγώ έκλαιγα, έκλαιγα γοερά /Κι αυτή: μη κλαις, ο καθένας με τη σειρά του.
Μ. Σαχτούρης
‘’…Σε βλέπω και με πιάνει πανικός/ να, ότι ζεις/ κι απ’ ώρα σ’ ώρα/ ότι ραγίζεις/ και σου το λέω σαν να έφταιξες εσύ/ και μου απαντάς/ διώχνε τις μαύρες σκέψεις όλοι κάποια μέρα/ άντε συνεμαδάκι να ξεσκάσεις/ κοίταξε το μέλλον σου…’’
Γ. Βαρβέρης
‘’Μητέρα’’, της λέω, ‘’ μη μου ετοιμάζεις πια το γάλα – δε μπορείς να καταλάβεις ότι είσαι πια πεθαμένη;’’ Περίμενα να δω τι θα πει. Ήταν Ιούνιος βράδυ, με μια φανταστική πανσέληνο στον ουρανό./ Και μη μου πείτε πως αυτό δεν ήταν μια απάντηση’’
Τ. Λειβαδίτης
Τελειώνοντας, ας δώσουμε το λόγο στη αδικοχαμένη, σχεδόν άγνωστη, Μυρτώ Τάσιου, που συνοψίζει με τον πιο απλό και άμεσο τρόπο αυτό το μικρό αφιέρωμα:
‘’Η αγάπη είναι παντού, πολύχρωμη
Γόρδιος δεσμός ο ομφάλιος λώρος, αρχή και τέλος’’
