Στό σημαντικότερο τῶν ἀποσπασμάτων τοῦ Ἀναξιμάνδρου κυριαρχεῖ ἡ ἔννοια τῆς Δίκης. Ὁ φιλόσοφος ἀπομακρύνεται ἀπό τόν ὑλιστικό κόσμο τοῦ Θάλητος ( ὕδωρ) καί τοῦ Ἀναξιμένους ( ἀήρ) καί δέχεται ὡς πρώτη ἀρχή ¹ (ὁ ὅρος ἀρχή εἶναι δικός του) τό ἄπειρον. (110. Σιμπλίκιος είς Φυσικά 24,17)…ἑτέραν τινά φύσιν ἄπειρον, ἐξ ἦς ἅπαντας γίνεσθαι τούς οὐρανούς καί τούς ἐν αὐτοῖς  κόσμους. Ἐξ ὦν δέ ἡ γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσι, καί τήν φθορά εἰς ταῦτα γίνεσθαι κατά τό χρεών· διδόναι γάρ αὐτά δίκην καί τίσιν ἁλλήλοις τῆς ἀδικίας κατά τήν τοῦ χρόνου τάξιν.»

Ἡ ἔκφραση κατά τό χρεών, (τό πρέπον νά γίνει—τὀ ὑπό τῆς Μοίρας καθωρισμένον—τό εἶναι ἀναγκαῖον) εἶναι τόσο ἀπρόσωπη καί σκληρή, ὥστε κατά τήν ἑλληνιστική ἐποχή, ἔγινε μία περιφραστική ὀνομασία τοῦ θανάτου. Στήν μετάφραση: ἀλλά κάποια ἄλλη οὐσία (τό ἄπειρον)) ἀπό τήν ὁποία ἔγιναν ὅλοι οἱ οὐρανοί καί οἱ κόσμοι πού ὑπάρχουν σέ αὐτούς.Καί τά ὑλικά στοιχεῖα ἀπό ὅπου γεννήθηκαν τά ὄντα, ἀποσυντίθενται σέ αὐτά τά ἴδια, ὅπως εἶναι ἀναγκαῖον νά γίνει· γιατί τά ὄντα τιμωροῦνται καί ἐπανορθώνουν ἀμοιβαίως γιά τήν ἀδικία (διδόναι γάρ αὐτά δίκην….), σύμφωνα μέ τήν τάξη τοῦ χρόνου.

 Ὁ ὀρφικός ὕμνος τῆς Δίκης ² ἀναφέρει πώς ὁ μύστης ἀνυμνεῖ τόν ὀφθαλμόν τῆς παντεπόπτριας Δίκης, πού κάθεται στόν ἱερό θρόνο τοῦ Διός καί ἐποπτεύει ἀπό τόν οὐρανό τόν βίον τῶν πολύφυλων ἀνθρώπων, καί ἐφορμᾶ στούς ἀδίκους  ὡς δίκαιη τιμωρός. Εἶναι ἐχθρά τῶν ἀδίκων καί εὐμενής μέ τούς δίκαιους. Ἡ ἔκφραση στό ἀπόσπασμα «διδόναι δίκην» σημαίνει τιμωροῦμαι.

Στόν Ἀναξίμανδρο ὑπάρχουν καί οἱ ἀστέρες³, πού ὑμνοῦνται καί στόν Ὀρφικό ὕμνο μέ σημαίνοντα ἐπίθετα ὅπως: φωταυγεῖς, διάπυροι, πυρόδρομοι, «φωτίζοντες ἐσαεί τόν σκοτεινό πέπλο τῆς νύχτας,/ἀστράφτοντες μέ λάμψεις, εὐφρόσυνοι καί νυχτουργοί.» Κατά τόν φιλόσοφο τά ἄστρα ἦταν συμπυκνωμένος ἀέρας, σέ σχῆμα τροχοῦ, ἔμπλεα πυρός , ἐνῶ σέ κάποιο μέρος ἔχουν στόμια, ἐκπνέοντα φλόγας. Ἀναφέρει ἐπίσης  τόν ἥλιο, τροχοειδή καί αὐτόν, πού στέλνει τό φῶς, κυκλόστροφος καί φωτοφόρος κατά τούς ὀρφικούς, καί  τήν σελήνη (ὀρφικός ὕμνος 7) πού αὐξάνει καί λιγοστεύει, «αὐξομένη καί λειπομένη» σχετική μέ τήν ἀναξιμάνδρια ρήση πώς ὑφίσταται ἐκλείψεις.

Τήν Δίκη ἐπίσης μνημονεύει ὁ Παρμενίδης στό θαυμάσιο ποίημά του Περί φύσεως,⁴ ὅπου οἱ θηλυκοί ἵπποι τόν φέρνουν, ὅπου ποθεῖ ἡ ψυχή του.Οἱ θυγατέρες τοῦ Ἥλιου βιάζονταν νά τόν ὁδηγήσουν πρός τό φῶς. Στίς πύλες τῶν ὁδῶν Νύχτας καί Ἡμέρας ὑψώνονται τεράστιες θύρες, τῶν ὁποίων τά διπλᾶ κλειδιά κρατεῖ ἡ τιμωρός Δίκη. (ἡ πολύποινος Δίκη στό πρωτότυπο κείμενον τοῦ Παρμενίδου.) Ἐδῶ βρίσκονται καί οἱ ἔννοιες τοῦ Νοεῖν καί Ὄντος. Τό Ὄν εἶναι ἀγέννητον καί ἀνώλεθρον, (ὅπως τό ἄπειρον τοῦ Ἀναξιμάνδρου) ἅπαν, μονοειδές, καί τέλειον.  Δέν θά βρεῖς τό νοεῖν χωρίς τό ὄν, ἀναφέρει στό ποίημα του, γιατί δέν ὑπάρχει τίποτε ἄλλο ἐκτός ἀπό τό ὄν, πού τό ἀνάγκασε ἡ Μοίρα νά εἶναι ὁλόκληρον κι ἀκίνητον. Ἡ Μοίρα, ἄλλη μιά δύναμη ἐκτός τῶν προσωκρατικῶν συγραμμάτων, ὑπάρχει καί στόν ὀρφικό ὕμνο τῶν Μοιρῶν.  (59. ὀρφικός ὕμνος τῶν Μοιρῶν) Ἦταν τά προσφιλῆ τέκνα τῆς μελαίνης Νυκτός, πού  κατοικοῦσαν στήν οὐράνια λίμνη, ὅπου τό διαυγές νερό συντρίβεται στόν σκιερό λεῖον μυχό τοῦ καλολιθόκλτιστου ἄντρου καί φοροῦν πορφυρᾶ λινά ἐνδύματα. Μόνον ἡ Μοῖρα προνοεῖ στόν βίο καί κανείς ἀπό τούς ἀθανάτους στόν χιονοσκέπαστο Ὄλυμπο, ἐκτός καί ἀπό τόν τέλειο νοῦ τοῦ Διός. Τά ἐπίθετα τοῦ ὀρφικοῦ ὕμνου γι’ αὐτές εἶναι χαρακτηριστικά: εἶναι ἀέρινες, ἀφανεῖς ἀμετάτραπτες, ἄκαμπτες, παντοδότειρες καί ἁρπακτικές.

Ἄλλη μία δύναμη στό ποίημα τοῦ Παρμενίδη εἶναι ἡ Ἀνάγκη, πού κρατεῖ τό ὄν στἠν ἴδια θέση μέσα στά δεσμά τῶν ὁρίων του. Ἡ ἴδια δύναμη, ἡ Ἀνάγκη πρωτοστατεῖ καί στούς Καθαρμούς τοῦ Ἐμπεδοκλέους. Αὐτή ὅμως ἡ ἔννοια (ἀνάγκη) δέν ὑπάρχει στούς ὀρφικοὐς ὕμνους.

Βαρυσήμαντη εἶναι ἡ ἔννοια τῆς Μοίρας στήν προσωκρατική σκέψη, σέ ἀντίθεση μέ τό εὐμετἀβολο τῆς Τύχης, στήν ὁποία δυσπιστοῦσαν οἱ Στωικοί.  Ὁ στωικισμός δἐν ἔδινε σημασία στήν Τύχη, διότι ἦταν ἀλλοπρόσαλλη. Στόν πίνακα τοῦ Κέβητος ⁵ άπεικονίζεται ν’ἀ στἐκεται πάνω σέ ἕνα στρογγυλό λιθάρι, πού δηλώνει τήν ἀσταθή  φύση της:  τό δῶρο πού δίνει, τό ξαναπαίρνει.

Καί ὁ  Ἡράκλειτος πιστεύει ὅτι ὅλα τά ὄντα γίνονται σύμφωνα μέ τήν εἱμαρμένη, τήν ὁποία ταυτίζει μέ τήν ἀνάγκη.

Τό πιό τρομερό ὅμως εἶναι ἡ ρήση τοῦ Ἡρακλείτου πού λέγει γιά τόν ἥλιο καί τίς Ἐριννύες. Μόνο στόν Ἡράκλειτο ὑπάρχει τό θέμα τῶν Ἐριννύων καί ἐπίσης στόν ὀρφικό ὕμνο (69 τῶν Ἐρινύων.) Παραθέτω ὁλὀκληρο τόν ὀρφικό ὕμνο ἐξαιτίας τῆς μοναδικῆς του ἔμπνευσης.⁶

«Ἀκούσατε, παντίμητες θεές, θορυβώδεις, βακχεύτριες,/καί Τισιφόνη καί Ἀληκτώ καί θεία Μέγαιρα·/νυχτερινές, ἐνδόμυχες πού ἔχετε κατοικία στά βάθη /στό σκοτεινό ἄντρο κοντά στό ἱερό τῆς Στυγός ὕδωρ,/πού πάντοτε εἶστε ὀργισμένες μέ τίς ἀνόσιες βουλές τῶν ἀνθρώπων,/λυσσαλέες, ἀγέρωχες, πού ἐνθουσιάζεστε μέ τά βάσανα,/δερματοσκέπαστες, τιμωροί, μεγαλοδύναμες, βαρυαλγεῖς,/γήινες τοῦ Ἅδη, φοβερές κόρες, ποικιλόμορφες,/ἀἐρινες, ἀφανεῖς, ταχυκίνητες ὅπως ὁ νοῦς·/γιατί οὔτε τοῦ ἥλιου οἱ γοργές φλόγες, οὔτε τῆς σελήνης/καί τῆς σοφίας καί τῆς ἀρετῆς καί τῆς δραστήριας τόλμης /οὔτε τό θέλγητρο τῆς ζωηρῆς ὡραίας ἥβης τοῦ βίου/χωρίς ἐσᾶς δέν ξυπνάει τίς εύφροσύνες τῆς ζωῆς·/ἀλλ’ὅλων τῶν θνητῶν τά ἀπειράριθμα πάντοτε γένη/ὡς ὀφθαλμός τῆς Δίκης ἐπιβλέπετε, ὄντας δικάστριες πάντα./ἀλλά θεές Μοῖρες, φιδοπλόκαμες, πολύμορφες,/ἀποδεχτεῖτε τήν μαλακόκαρδη , εὐνοϊκή γνώμη τοῦ βίου.»

Οἱ ὀρφικές Ἐρινύες πού συγγενεύουν μέ τήν Δίκη καί τίς Μοῖρες, στὀν Ἡράκλειτο γίνονται καί τό κοσμογονικό ὅριο. Ὁ ἥλιος δέν θά ὑπερβεῖ τά μέτρα του, τά ὅριά του, διότι διαφορετικά οἱ Ἐρινύες , οἱ ἐπίκουροι τῆς Δίκης, θά τόν βροῦν. Θαυμάσια κοσμογονική είκόνα ἀλλά καί ἰδέα! ὁλόκληρος ἥλιος σφηνωμένος στά ὅρια του · ἕνα του βῆμα, μία κίνηση θά γίνει ἀντιληπτή ἀπό τίς Ἐρινύες, πού θά τόν ἀνακαλύψουν. «Ἥλιος οὐχ ὑπερβήσεται μέτρα· εἰ δέ μή, Ἐρινύες μιν Δίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν.»⁷

Τό θέμα τῶν ὁρίων διέπει ὁλόκληρον τόν προσωκρατικό στοχασμό.Ἔτσι ὅμως διατηροῦνται καί οἱ σοφές ἀποστάσεις τῶν ὄντων.

12.4.2022

Σημειώσεις

1. βλέπε Ἑλένης Λαδιᾶ Τά ἄλογα τῶν συγγραφέων. κεφ. οἱ ὀνομασίες τῆς ἀρχῆς ἔκδ. Βιβλιοπωλεῖον τῆς Ἑστίας 2016. Ἒπίσης στό ἴδιο βιβλίο κεφ. Μία δύναμη ἔξω ἀπό τά προσωκρατικά συστήματα.

• Ὀρφικός ὕμνος μτφρ Δ,Π. Παπαδίτσας-Ἑλένη Λαδιᾶ ἔκ. Βιβλιοπωλεῖον τῆς Ἑστίας

• H.Diels –W. Kranz Οἱ Προσωκρατικοί, ἀπόδοση Βασ. Α, Κύρκος  α’τόμος σ.458-9 Παρμενίδης Περί Φύσεως ἐκ. Δημ. Ν. Παπαδήμα1990.

• Αύτόθι Παρμενίδης σ. 464-467

5.Ἑλένης Λαδιᾶ Δαιμονολογία, κεφ. Πίναξ τοῦ Κέβητος ἔκδ. Βιβλιοπωλεῖον τῆς  Ἑστίας 2012

6. Ὀρφικός ὕμνος τῶν Ἐρινύων μτφρ. Δ. Π. Παπαδίτσας-Ελ. Λαδιἆ

7.Kirk-Raven- Schofield  Οἱ Προσωκρατικοί 226 ἀπόσπ. 94 Πλούταρχος Περί φυγῆς  11,604.  μτφρ. Δ. Κούρτοβικ ἔκδ. ΜΙΕΤ 1990