Φρανσουά-Ρενέ ντε Σατωμπριάν: Αταλά (απόσπασμα). Μτφρ: Μαρία Τσάτσου

Μικρή εισαγωγή:

Ο Francois-René de Chateaubriand είναι μια μνημειώδης μορφή που εγκιβωτίζει δύο αιώνες σχεδόν πολιτικών διακυμάνσεων και λογοτεχνικών ρευμάτων. Ανάμεσα στο είναι και το μηδέν, άκουσε το κάλεσμα του Νέου Κόσμου.

Γεννήθηκε το 1768 σε παλαιά οικογένεια ευγενών της Βρετάνης, βασιλικών, légitimistes, έναν χρόνο πριν από την γέννηση του Ναπολέοντα. Πέθανε το 1848 όταν κύμα επαναστάσεων απλώνεται στην Ευρώπη, παραιτείται ο Λουδοβίκος-Φίλιππος του Βουρβώνων και αργά αλλά σταθερά η Ευρώπη οδηγείται στο Σεντάν και τα παρεπόμενά του. Παρά ταύτα ο Σατωβριάνδος υπήρξε φιλελεύθερος διαποτισμένος από τον Διαφωτισμό, αλλά και τις αντιφάσεις του και την υπέρβασή του. Αν και αμφιβάλλων συντελεί στην αναβίωση του καθολικισμού με το Lé Genie du Christianism.Περιηγητής, επισκέπτεται την Ελλάδα το 1825, γίνεται φιλέλλην. Αντίθετος με τον αποκεφαλισμό του δούκα του Ανζιέν το 1804, -άλλωστε ο εξάδελφός του και αρκετά μέλη της οικογενείας του πέρασαν από την γκιλοτίνα- είναι οπαδός του τουφεκισμού του στρατάρχη Νε (Ney) επί εσχάτη προδοσία. Παντρεμένος αλλά με πλήθος περιπέτειες. Βαθιά μελαγχολικός, έφηβος αποπειράται να αυτοκτονήσει, αλλά είναι λάτρης της πολυτέλειας και του μεγαλείου. Οπαδός της λογικής, έλκεται από το εξωτικό (είναι άλλωστε της μόδας) και την άγρια φύση. Δεν πιστεύει στον noble savage, αλλά ονειρεύεται την τέλεια αρμονία φύσης και λογικής υπό την αιγίδα του χριστιανισμού. Θα ήθελε να διοικεί, να είναι στρατηγός, να συντρώγει με βασιλείς και πρίγκιπες και το καταφέρνει όταν ως Υπουργός Εξωτερικών επί Λουδοβίκου 18^ου υποστηρίζει την μάχη του Trocadero στα 1823 και εδραιώνει την απολυταρχία στην Ισπανία. Οπαδός της Ιεράς Συμμαχίας συνομιλεί με τον Μέτερνιχ, αυτός ο οπαδός των Επαναστάσεων. Λέγεται ότι προφητεύει τον Mauriac και τον Baudelaire. Το κάλεσμα ασφαλώς δεν ήταν από την Ευρώπη αλλά από την Αμερική: ελευθερία, δικαιοσύνη, έρωτας, λογική, σωτηρία, άρση των αντιφάσεων μέσα στις απέραντες εκτάσεις της. Αυτό μας διηγείται η Αταλά. Πέθανε στην αγκαλιά της Μαντάμ Récamier. Μόνος. Όπως στον πίνακα του Jean-Honoré Fragonard, L’Escarpolette (Η Κούνια) 1767: η σκηνή είναι γοητευτική, γεμάτη χάρη, η κοπέλα μιλάει για έρωτα, αλλά ποια είναι η σκοτεινή φιγούρα στο ημίφως που κρατάει τα σκοινιά;

……………………………………………………………………………………………………………………………………………..

ΑΤΑΛΑ

Ο Σακτάς¹, γιος του Ουταλισσί, του Νατσέ², διηγήθηκε αυτήν την ιστορία στον Ρενέ³ τον Ευρωπαίο. Οι πατέρες την επανέλαβαν στα παιδιά τους, και εγώ, ταξιδευτής σε χώρες μακρινές, μετέφερα με πιστότητα την ιστορία όπως μου την γνώρισαν οι Ινδιάνοι. Είδα στην διήγηση αυτή την εικόνα του λαού κυνηγού και του λαού καλλιεργητή, την θρησκεία, πρώτη δύναμη νομοθετική των ανθρώπων, τους κινδύνους της άγνοιας και του θρησκευτικού ενθουσιασμού σε αντίθεση με την φιλοσοφία του φωτός⁴, με την φιλευσπλαχνία και με το αληθινό πνεύμα του Ευαγγελίου, τις διαμάχες των παθών και της αρετής μέσα σε μια απλή ψυχή, τέλος τον θρίαμβο του χριστιανισμού πάνω στο πιο φλογερό συναίσθημα και τον πιο τρομερό φόβο, τον έρωτα και τον θάνατο.

Όταν ένας Σεμινόλ⁵ μου διηγήθηκε αυτήν την ιστορία, την βρήκα εξαιρετικά διδακτική και τέλεια όμορφη, γιατί έβαλε μέσα το λουλούδι της ερήμου, την χάρη της καλύβας, και μια απλότητα στην εξιστόρηση της οδύνης που δεν μπορώ να υπερηφανευτώ ότι διατήρησα.

(Κοντά στους καταρράκτες του Νιαγάρα -τους οποίους περιγράφει- ο Σατωβριάνδος συναντά μια νεαρή Ινδιάνα η οποία έχει απιθώσει το νεκρό παιδί της πάνω στα κλαδιά ενός σφενταμνιού. Από την φυλή Νατσέζ. εξορισμένη, του λέει τι απέγινε ο Π. Ωμπρύ⁶ και ο Σακτάς. Οι Τσερόκι⁷ αφού κατέστρεψαν την Ιεραποστολή του θεόπνευστου λειτουργού, τον έκαψαν. Ο Σακτάς, θα πάει αργότερα να αναζητήσει το λείψανο του ιερέα και της Αταλά).

«Μερικά χρόνια αργότερα, ο Σακτάς, επιστρέφοντας από την χώρα των λευκών⁸ έχοντας μάθει τις δυστυχίες του αρχηγού της προσευχής, έφυγε για να πάει να περιμαζέψει τις στάχτες εκείνου και της Αταλά. Έφτασε στο σημείο όπου βρισκόταν η Ιεραποστολή^• αλλά μετά βίας μπόρεσε να το αναγνωρίσει. Η λίμνη είχε ξεχειλίσει και η σαβάνα είχε μεταβληθεί σε έλος^• η φυσική γέφυρα καθώς κρημνιζόταν, είχε θάψει κάτω από τα ερείπιά της τον τάφο της Αταλά και το Αλσύλλιο με τα μνήματα. Ο Σακτάς περιπλανήθηκε αρκετά στο μέρος αυτό^• επισκέφθηκε την σπηλιά του Μονήρη Ανθρώπου, που την βρήκε γεμάτη άγρια θάμνα και βατομουριές^. υπήρχε εκεί και μια ελαφίνα που θήλαζε το παιδί της. Κάθισε πάνω στον βράχο της Αγρυπνίας του θανάτου όπου δεν είδε παρά μερικά φτερά που είχε αφήσει πίσω του ένα περαστικό πουλί. Ενώ έκλαιγε, το εξημερωμένο φίδι του ιεραπόστολου, βγήκε από τα κοντινά χαμόκλαδα κι άρχισε να κουλουριάζεται στα πόδια του. Ο Σακτάς ζέστανε στο στήθος του αυτόν τον πιστό φίλο που είχε μείνει μόνος ανάμεσα στα ερείπια. Ο γιος του Ουταλισσί διηγιόταν ότι πολλές φορές, στο πλησίασμα της νύχτας, του είχε φανεί ότι έβλεπε τις σκιές της Αταλά και του πατρός Ωμπρύ να αναδύονται μέσα από τους καπνούς του λυκόφωτος. Αυτές οι οπτασίες τον γέμιζαν με θρησκευτικό φόβο και μια θλιβερή χαρά.

«Αφού έψαξε μάταια για το μνήμα της αδελφής⁹ του και το μνήμα του ερημίτη, ήταν έτοιμος να εγκαταλείψει τα μέρη εκείνα, όταν η ελαφίνα της σπηλιάς άρχισε να χοροπηδάει μπροστά του. Σταμάτησε στα πόδια του σταυρού της Ιεραποστολής. Αυτός ο σταυρός ήταν τότε κατά το ήμισυ μέσα στο νερό^• το ξύλο του ήταν διαβρωμένο απ’ τα μούσκλια και ο πελεκάνος¹⁰ της ερήμου αρεσκόταν να κάθεται στους σαρακοφαγωμένους του βραχίονες. Ο Σακτάς λογάριασε ότι η ελαφίνα από ευγνωμοσύνη τον οδήγησε στο μνήμα του οικοδεσπότη της. Έσκαψε κάτω από τον βράχο που κάποτε χρησίμευε για αγία τράπεζα και βρήκε τα λείψανα ενός άνδρα και μίας γυναίκας. Δεν είχε καμιά αμφιβολία ότι ήτανε τα λείψανα του ιερέα και της παρθένας, που οι άγγελοι ίσως είχαν θάψει στον τόπο αυτόν^• τα τύλιξε μέσα σε δέρματα από αρκούδες και πήρε πάλι το δρόμο για τη χώρα του, παίρνοντας μαζί του αυτά τα πολύτιμα λείψανα που ηχούσαν πάνω στους ώμους του σαν τη φαρέτρα του θανάτου. Την νύχτα τα έβαζε κάτω από το κεφάλι του και έβλεπε όνειρα αγάπης και αρετής. Ω ξένε! μπορείς να ατενίσεις εδώ με θαυμασμό αυτές τις στάχτες και μαζί τις στάχτες του ίδιου του Σακτάς».

Καθώς η Ινδιάνα έφτανε στο τέλος αυτών των λέξεων, σηκώθηκα^• πλησίασα τις ιερές στάχτες, γονάτισα μπροστά τους σε σιωπή. Μετά απομακρύνθηκα με μεγάλα βήματα και φώναξα: «Έτσι διαβαίνει από τη γη ό,τι υπήρξε καλό, ενάρετο και λογικό! Άνθρωπε, δεν είσαι παρά ένα γοργόφτερο όνειρο, ένα όνειρο οδυνηρό^• δεν υπάρχεις παρά μόνον μέσα από την δυστυχία^• δεν είσαι κάτι παρά μόνον μέσα από την λύπη της ψυχής σου και την αιώνια μελαγχολία της σκέψης σου!».

Αυτές οι σκέψεις με απασχολήσανε όλη τη νύχτα. Την άλλη μέρα, μόλις ξημέρωσε, οι οικοδεσπότες μου φύγανε. Οι νεαροί πολεμιστές άνοιγαν την πομπή και οι γυναίκες τους την έκλειναν^• εκείνοι μετέφεραν τα άγια λείψανα^• εκείνες κρατούσαν τα νεογέννητα βρέφη τους στα χέρια^• οι γέροντες βάδιζαν αργά στη μέση, ανάμεσα στους προγόνους τους και τις μελλοντικές γενιές, ανάμεσα στις αναμνήσεις και την ελπίδα, ανάμεσα στη χαμένη πατρίδα και την πατρίδα του μέλλοντος. Ω! πόσα δάκρυα χύνονται όταν εγκαταλείπει κανείς έτσι τη γη που γεννήθηκε, όταν πάνω από τον λόφο της εξορίας, διακρίνει κανείς για τελευταία φορά τη στέγη κάτω από την οποία δέχθηκε την πρώτη τροφή, και το ποτάμι της καλύβας που συνεχίζει να κυλάει θλιβερά ανάμεσα στους έρημους αγρούς της πατρίδας.

Ινδιάνοι κακότυχοι που σας είδα να πλανιέστε μέσα στις ερήμους του Νέου Κόσμου μαζί με τις στάχτες των προγόνων σας, εσείς που μου προσφέρατε φιλοξενία παρά την αθλιότητα σας, δεν θα μπορούσα να σας ανταποδώσω σήμερα την φιλοξενία σας, γιατί περιπλανιέμαι, όπως κι εσείς, στο έλεος των ανθρώπων^• και, λιγότερο ευτυχής από εσάς, μέσα στην εξορία μου, δεν έχω μαζί μου τα κόκκαλα των προγόνων μου.

—————————————

Η μετάφραση αυτού του αποσπάσματος του ποιητικού-μυθιστορήματος του François-René de Chateaubriand, Αταλά ή οι Έρωτες δύο αγρίων μέσα στην έρημο, 1801, έγινε από τις εκδόσεις Classiques Larousse, Paris (VI^e), 1936, Ιούνιος 2022

Σημειώσεις

Ινδιάνος Νατσέζ στην Λουϊζιάνα. Επισκέφθηκε την Γαλλία, συνάντησε και τον Λουδοβίκο ΙΔ’ και μετά από πολλές περιπέτειες γύρισε στη φυλή του. Στα γεράματά του γίνεται sachem, σοφός. Είναι τυφλός.
Νατσέ, μέλος των Νατσέζ, που συγκρούστηκαν με τους Muscogulges και έχασαν. Ο Σακτάς, 17 χρονών, για να ξεφύγει, καταφεύγει στην Φλώριντα κι από κει αρχίζουν οι περιπέτειές του.
Ρενέ ο Ευρωπαίος που αυτοεξορίζεται στην Λουϊζιάνα και γνωρίζει τον γέρο πια Σακτάς. Δια μέσου του Ρενέ αυτοβιογραφείται ο Σατωβριάνδος.
Η «Αταλά», μέρος ενός λυρικού-επικού συνόλου, μαζί με τον «Ρενέ» και τους «Νατσέζ» είναι η επιτομή των ιδεών του Διαφωτισμού. Εγκιβωτίζει όλα τα διλήμματα, τις αντιφάσεις και τα αδιέξοδα που περιέχει και φθάνει ως τις μέρες μας που επανισχύει ο θρησκευτικός δεσποτισμός.
Εθνότητα αυτοχθόνων Ινδιάνων στην Φλώριντα. Ανάμεσά τους η ιστορία του Σακτάς γίνεται θρύλος. Αλλά θρύλος γίνεται και η «Αταλά» στην Ευρώπη και πυροδοτεί ατελείωτους διαξιφισμούς.
Πατήρ Ωμπρύ, καθολικός ιεραπόστολος. Ενσαρκώνει «την ωραιότητα του Καθολικισμού» για τον Σατωβριάνδο ο οποίος ονειρευόταν μια ζωή χωρίς διακρίσεις, με πολιτισμό, κοντά στη φύση και κοντά στον θεό των Χριστιανών. Η επική-ρωμαντική τριλογία Αταλά-Ρενέ-Νατσέζ, εκδόθηκε και ως μέρος του «Πνεύματος του Χριστιανισμού» (Le Génie du Christianisme, 1802).
Εθνότητα αυτοχθόνων Ινδιάνων, η οποία υπήρχε στις Νοτιοανατολικές Δασώδεις (Woodlands) περιοχές της Αμερικής, αλλά μετατοπίστηκαν με τις μετοικεσίες.
Από τη Γαλλία. Οι περιπέτειες του Σακτάς εν μέρει τουλάχιστον είναι αληθινές. Κάποιος Ινδιάνος από τα κάτεργα της γαλέρας, ελευθερώθηκε, παρουσιάστηκε σε διαφόρους ως αξιοπερίεργο ον, κ.λπ. Ο Σατωβριάνδος, λάτρης του πολιτισμού και της λογικής τάξεως των πραγμάτων την οποίαν ταυτίζει με τον χριστιανισμό, δεν είναι οπαδός της θεωρίας του «noble savage», αλλά του «ουμανισμός, πολιτισμός, χριστιανισμός για όλους».
Η Αταλά κόρη Ινδιάνας, υιοθετείται από τον ίδιο Ισπανό που έσωσε τον Σακτάς, ίσως να είναι και αληθινή του κόρη. Έτσι ο Σακτάς και η Αταλά είναι σαν αδέλφια. Άλλος ένας λόγος που ο γάμος τους είναι ανέφικτος. Ο κύριος λόγος είναι ότι η Αταλά, είναι Χριστιανή και αφιερωμένη στην Παναγία. Ίσως έτσι εξηγείται και η αυτοκτονία της Αταλά. Ποθεί τον Σακτάς αλλά δεν μπορεί να του δοθεί.
Πρόκειται μάλλον για τον Λευκό Πελεκάνο της Αμερικής. Οι πελεκάνοι υπάρχουν εδώ και 100.000.000 χρόνια, είναι εξαιρετικής ευφυΐας, χρησιμοποιούν rites de passage και ορισμένα είδη όπως ο καφέ πελεκάνος της Φλώριντας κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Άραγε τι θα έλεγε ο μεγάλος Σατωβριάνδος αν μάθαινε τι κάνει ο «πολιτισμός» στην flora και την fauna που με τόση επιμέλεια περιέγραψε;