«Words, words, words», λέει ο Άμλετ. Για τις λέξεις χωρίς νόημα. Και «More matter with less art», λέει η Γερτρούδη στον φλυαρούντα Πολώνιο. Για τη φλυαρία χωρίς ουσία.
Οι σκέψεις, οι ιδέες, οι νοηματικές τέλος πάντων κατασκευές ενός σκεπτόμενου εγκεφάλου δεν μεταδίδονται -ακόμη- με μαγνητικά κύματα. Το όχημα μεταφοράς είναι οι λέξεις. Η λέξη παίρνει τη μορφή του νοήματός της και το πάει στην πόρτα ενός άλλου εγκεφάλου, για να μπορέσει αυτός να καταλάβει το Μοναδικό της Νόημα.
Στο θέατρο, τα νοήματα που μεταφέρονται είναι προϊόντα συναισθημάτων, τα οποία θα πρέπει να συμπεριληφθούν και να εικονιστούν στις λέξεις. Σε αυτή την περίπτωση η λέξη πρέπει να ειπωθεί ξανά και ξανά στην πρόβα, με υπόστρωμα το συναίσθημα της στιγμής, για να μπορέσει να αποκτήσει, εκτός από το νόημα, και το συναισθηματικό της χρώμα. Μετά, μέσω της τελετουργίας του θεάτρου, θα μεταφέρει «έγχρωμο» πια το νόημα στον εγκλωβισμένο θεατή, γιατί μόνο ο εγκλωβισμένος θεατής μπορεί να μεταφράσει εκτός από το νόημα, το συναισθηματικό χρώμα. Τότε η λέξη μεταμορφώνεται σε δόρυ πολεμικής σύγκρουσης και θα τρυπήσει την καρδιά του θεατή, με ξύδι και χολή ή μέλι και γάλα.
Οι λέξεις του θεάτρου, μας λένε τι έγινε κάποτε, καμιά φορά μας λένε και τι μέλλει γενέσθαι, τις περιπέτειες του ταξιδιού και τους φόβους της σιωπής, φορτώνονται ένα παραμύθι και το πάνε βόλτα, σαν μια παρέα μυρμηγκιών που κουβαλούνε ένα μεγάλο ψίχουλο ψωμιού πολύ βαρύτερο από το σύνολο του βάρους τους.
Δεμένες στη σειρά, η μια δίπλα στην άλλη, σαν ένα πολύτιμο βραχιόλι, που στολίζει το χέρι της ανάγκης επικοινωνίας. Μια μόνο λέξη να μην κάνει τη δουλειά της, τότε δεν είναι πια κόσμημα, αλλά σκόρπιες χάντρες.
Οι θεατρικές λέξεις φτιάχνουν θεατρικούς χαρακτήρες. Ο κάθε χαρακτήρας, ο κάθε άνθρωπος, έχει ένα δικό του απόθεμα λέξεων, που είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει. Όλες οι άλλες είναι γι’ αυτόν άνευ νοήματος, άχρηστες κυριολεκτικά. Γι’ αυτό ο συγγραφέας ή ο μεταφραστής πρέπει να ξέρει τις λέξεις κάθε χαρακτήρα, για να μπορέσει μετά ο ηθοποιός να εννοεί αυτές τις λέξεις με τον τρόπο που θα το έκανε ο χαρακτήρας που υποδύεται. Ο συγγραφέας, και ο μεταφραστής -στο θέατρο- δεν γράφει μόνο μια ιστορία ή μια ανθρώπινη περιπέτεια, αλλά γράφει και τα κλειδιά που ξεκλειδώνουν, για τον ηθοποιό, ψυχές.
Οι λέξεις του θεάτρου έχουν εποχές και τόπους. Είναι δηλαδή του τάδε μετά Χριστόν αιώνος, στο τάδε μέρος. Έχουν ακόμη νύχτα και μέρα. Άλλες είναι οι λέξεις του πρωινού της άνοιξης κι άλλες του απογεύματος του χειμώνα. Είναι δηλαδή πολυσύνθετα μηνύματα, σε κάθε θεατρική στιγμή, όπως ένα κοστούμι ή ένα μαντήλι με δαντέλα. Έχουν επίσης και ιριδισμούς ανάλογα με το πρόσωπο στο οποίο απευθύνονται.
Οι λέξεις έχουνε ροή, ρυθμό, ραδιουργία. Κρύβουν ή αποκαλύπτουν. Συμβαίνουν αλλιώς, όταν τοποθετηθούν αλλιώς μέσα στη φράση. Άλλο είναι το βάρος τους, όταν αλλάζουν θέση.
Η ροή του θεατρικού λόγου συνδέεται ακόμη και με την αλληλουχία των φωνηέντων με τα σύμφωνα, με τη σειρά των λέξεων, με τρόπο που ο ήχος του λόγου να έχει αρμονία, μουσική σχεδόν.
Ο ρυθμός εξαρτάται από τη σειρά και την απόσταση των τόνων. Ας μην ξεχνάμε και την τονικότητα των λέξεων ανάλογα με τον θεατρικό χαρακτήρα που τις αρθρώνει και την αντίστοιχη συναισθηματική του κατάσταση.
Με αλλά λόγια, οι λέξεις του θεατρικού λόγου είναι στοιχεία ποιητικά. Δηλαδή λένε πολλές φορές άλλα από το νόημα τους, ή εννοούνται διαφορετικά από διαφορετικούς θεατές. Ο θεατής, έτσι και αλλιώς, αναδομεί το νόημα των λέξεων που ακούει, ανάλογα με την πνευματική, συναισθηματική ή ψυχική του κατάσταση. Ανάλογα με την ικανότητα ή την ποιότητα της πρόσληψης του εγκεφάλου του και της ψυχής του.
Οι καλοί θεατρικοί συγγραφείς και οι μεταφραστές τα ξέρουν όλα αυτά, ή εξ ενστίκτου τα περιλαμβάνουν στα κείμενα τους. Οι μεγάλοι εξ αυτών παιδεύονται πολύ με τις λέξεις. Διορθώνουν και ξαναδιορθώνουν, επεξεργάζονται πολλές φορές το ολοκληρωμένο κείμενο τους.
Υπάρχουν και εξαιρέσεις, σαν τον Στρίντμπεργκ, που γράφει τη Δεσποινίδα Τζούλια, ή τον Πατέρα, σε δέκα μέρες.
Ο ηθοποιός ή ο σκηνοθέτης οφείλουν να σέβονται αυτόν τον μόχθο και να μην επεμβαίνουν στη σειρά των λέξεων, ή να διατυπώνουν με διαφορετικές λέξεις το ίδιο, κατά τη γνώμη τους, νόημα.
Ο ηθοποιός πρέπει να αρθρώνει σωστά και καθαρά τις λέξεις. Να τις εμπιστεύεται και να τις αναδεικνύει. Να βρίσκει τον ήχο τους ανάλογα με τον χώρο.
Οι λέξεις έχουν έκταση και βάρος, που αντιστοιχεί στο θέατρο που φιλοξενούνται.
Οι λέξεις στο θέατρο αρθρώνονται ζωντανά και με αμεσότητα στο κοινό. Χωρίς τεχνική διαμεσολάβηση, για να μπορεί ο θεατής να εντοπίσει την πηγή τους, χωρίς μικρόφωνα και μεγάφωνα, για να έρχονται από το στόμα που τις εκφέρει. Τα τεχνικά μέσα μπορούν να δημιουργήσουν ηχητικά εφέ, (όταν χρειάζεται να δώσουν μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα) ή να βελτιώσουν την ακουστότητα ενός ανεπαρκούς, ως προς αυτό, ηθοποιού, αλλά σε αυτή την περίπτωση προκαλούν στον θεατή ηχητική σύγχυση.
Τέλος οι λέξεις είναι υπεραιωνόβιες, περιέχουν την ανθρώπινη ιστορία των νοημάτων τους, επομένως είναι πανίσχυρες, σαν φυσικά φαινόμενα σχεδόν. Υπερβαίνουν μια ανθρώπινη χρονική διάρκεια, ενώ συνεχώς μεταλλάσσονται και ανανεώνονται, διαφοροποιείται ή εμπλουτίζεται το νόημα τους στην καθημερινή τους χρήση.
Στο θέατρο αυτές οι ιδιότητες των λέξεων πρέπει να αναδεικνύονται και να προφέρονται με μεγάλη υπευθυνότητα από τον ηθοποιό, να περιβάλλονται με την ιερότητα της θεατρικής τελετής, να τραγουδούν τα συναισθήματα του ρόλου, να παίρνουν το σχήμα της ψυχής του προσώπου που τις λέει, να μεταφέρουν ακόμη το προσωπικό συναίσθημα του ηθοποιού, που προκαλείται από την αντανάκλασή τους στο κοινό.
Λέξεις, λέξεις, λέξεις, με περισσότερη ουσία και λιγότερη επίδειξη, που από πολλούς εκλαμβάνεται ως τέχνη.
Ζούμε σε μια εποχή, που οι λέξεις διαστρεβλώνονται, όχι για να προσδωθεί ποιητικότητα, αλλά για να κρύψουν την αλήθεια. Επομένως το θέατρο οφείλει να αποκαταστήσει την ποίηση και την αλήθεια, με τις λέξεις του.
Υ. Γ.
Όπως τα χρώματα στη ζωγραφική είναι οι λέξεις του θεάτρου.
[Στις φωτογραφίες από το αρχείο μου: «ΤΡΩΑΔΙΤΙΣΣΕΣ» του Ευριπίδη, σε πρόβα στο Θέατρο Τέχνης, το 1993. Ηθοποιοί με το κείμενό τους. Ρένη Πιττακή και Τζένη Γαϊτανοπούλου.]
