Ο κορυφαίος γλύπτης της αρχαίας ελληνικής τέχνης, ο Φειδίας , που ήταν ο δημιουργός του χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς στον Παρθενώνα, αλλά και ο άνθρωπος που είχε την επίβλεψη των λαμπρών έργων που εκείνη την εποχή πραγματοποιούνταν επάνω στον ιερό βράχο (« πάντων επίσκοπος » ήταν, λέει ο Πλούταρχος για τον Φειδία στον Βίο του Περικλή), ήταν, επίσης, ο δημιουργός του λατρευτικού αγάλματος του Δία στην Ολυμπία, το οποίο συγκαταλέγεται, όπως είναι γνωστό, ανάμεσα στα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Όταν του αναθέσανε να φιλοτεχνήσει αυτό άγαλμα, το πρώτο πράγμα που ήρθε στη σκέψη του ήταν να βρει ένα πρόσωπο που θα του χρησίμευε ως μοντέλο ή τουλάχιστον κάτι που θα βοηθούσε τη φαντασία του. Αυτό το κάτι το βρήκε τελικά ο μεγάλος αυτός καλλιτέχνης σε τούτους τους ομηρικούς στίχους, που παραθέτω σε μετάφραση Όλγας Κομνηνού- Κακριδή:
Είπε και με τα σκοτεινά του φρύδια ο γιος του Κρόνου
κατάνεψε. Τα θεία μαλλιά του κοσμοκράτορα κυμάτισαν
πάνω απ’ το αθάνατο κεφάλι του, κι έσεισε το μεγάλο Όλυμπο. ( Ιλ. Α. 528-530 )
Οι στίχοι αυτοί έγιναν από τότε πολύ γνωστοί και αρκετοί ποιητές άλλων εποχών τους χρησιμοποίησαν, για να εκφράσουν την απόλυτη δύναμη του Δία, που ενέπνεε φόβο και σεβασμό όχι μόνο στους ανθρώπους, αλλά και στους θεούς του Ολύμπου. Ο πρώτος ποιητής που θυμήθηκε και αναφέρθηκε σε αυτούς τους στίχους ήταν ο Λατίνος ποιητής Βιργίλιος στο επικό του αριστούργημα, την Αινειάδα. Οι τρεις όμως ομηρικοί στίχοι ήταν πολλοί για να τους αναφέρει στην επική του αφήγηση. Αυτό τον ανάγκασε να εκφράσει το νόημα τους με δική του διατύπωση, στην οποία διατηρεί από τους στίχους του Ομήρου ό,τι νομίζει απαραίτητο για να εκφράσει με σαφήνεια το νόημά τους.:
et totum natu tremefecit Olympum.
( Aeneis, 9, 106 )
και με ένα νεύμα τράνταξε όλο τον Όλυμπο.
Κάτι ανάλογο απαντά κανείς για τους ομηρικούς στίχους στον Κάτουλλο, στον Οράτιο και σε άλλους Λατίνους ποιητές.
Τέτοιες νοηματικές συντομεύσεις δεν πρέπει να μας εκπλήσσουν, γιατί πολλοί είναι οι ποιητές που σε παρόμοιες περιπτώσεις καταφεύγουν σε αυτή τη λύση. Ο Σεφέρης, για παράδειγμα, που θέλησε στην Κίχλη ν’ αναφερθεί στα τελευταία λόγια της Απολογίας του Σωκράτη, τα βρήκε κι αυτός, όπως ο Βιργίλιος τους ομηρικούς στίχους, πολλά για να τα ενσωματώσει μέσα στο ποίημα του. Και πράγματι είναι πολλά: «αλλά γαρ ήδη ώρα απιέναι, εμοί μεν αποθανουμένω, υμίν δε βιοσομένοις× οπότεροι δε ημών έρχονται επ’ άμεινον πράγμα, άδηλον παντί πλην ή τω θεώ». Είναι πράγματι πολλά τα λόγια και ο νομπελίστας ποιητής αναγκάστηκε να κάνει ό,τι και ο Βιργίλιος με τους ομηρικούς στίχους. Τα συντόμευσε τόσο, ώστε το νόημα τους να χωρέσει σε δυο μόνο στίχους:
το θάνατο τον προτιμώ
ποιος πάει για το καλύτερο ο θεός το ξέρει.
*
Ο ποιητής, όμως, με του οποίου τη διατύπωση πέρασαν οι στίχοι του Ομήρου στη μνήμη των ανθρώπων και στα ποιήματα ή τα πεζά κείμενα των Ευρωπαίων λογοτεχνών, δεν είναι ο Βιργίλιος ή ο Κάτουλλος, αλλά ο ποιητής των Ωδών, ο Οράτιος. Και τούτο, επειδή ο ποιητής αυτός έχει την εκφραστική δυνατότητα να διατυπώνει τις ιδέες του και τα συναισθήματά του όσο γίνεται πιο λακωνικά. Η επιγραμματική αυτή διατύπωση που συχνά τον χαρακτηρίζει ως ποιητή είχε σαν αποτέλεσμα αρκετοί από τους στίχους του να λειτουργούν σήμερα ως αποφθέγματα. Ένα άλλο χαρακτηριστικό που έχει αυτός ο ποιητής είναι ότι η λακωνική του διατύπωση είναι τόσο προσωπική, ώστε ακόμη και όταν εκφράζει την ιδέα ενός άλλου ποιητή, η ιδέα αυτή φαίνεται τελείως δική του, επειδή στο στίχο του δεν υπάρχει τίποτα που να θυμίζει τον στίχο του άλλου ποιητή. Για παράδειγμα, όταν ο Ευριπίδης λέει: «Δίκη και βραδεί ποδί στοίχουσα μάρψει τους κακούς, όταν τύχη» ( απόσπ.909,εκδ. Nauck ), o Oράτιος με τρεις μόνο λέξεις και χωρίς ν’ αναφέρεται στη Δίκη, την αργοβάδιστη θεά, που, έστω και αργά, τιμωρεί τον αδικητή, ο Οράτιος διατυπώνει την ιδέα του Ευριπίδη με τρεις μόνο λέξεις: pede Poena claudo
Η Τιμωρία βαδίζει κουτσαίνοντας
( Ωδές III, 2, 32 ).
Είδαμε πιο πάνω ότι ο Βιργίλιος, ο πρώτος ποιητής που αναφέρθηκε σε έργο του στους τρεις ομηρικούς στίχους, τους απέδωσε με έναν μόνο στίχο, διατηρώντας μόνο ό,τι χρειαζόταν για ν’ αποδοθεί το νόημά τους. Ο Οράτιος κάνει, βέβαια, και αυτός το ίδιο, αλλά θέλει ο δικός του στίχος όχι μόνο να είναι διαφορετικός από εκείνον του Βιργίλιου, αλλά και ακόμη πιο λακωνικός. Έτσι αντί για τις λέξεις «νεύμα» και « Όλυμπος » που χρησιμοποίησε από το πρωτότυπο ο Βιργίλιος, αυτός επιλέγει « φρύδι » και « σύμπαν », μια δηλαδή από το πρωτότυπο και μια δική του. Επιπλέον καταφέρνει να σμιλεύσει ακόμη πιο πολύ τον στίχο του και ν’ αποδώσει το νόημα των ομηρικών στίχων με τρεις λέξεις αντί για πέντε που χρησιμοποίησε ο Βιργίλιος. Η λακωνική αυτή διατύπωση του Όράτιου θυμίζει, θα ‘λεγε κανείς, εκείνο το νικητήριο μήνυμα που έστειλε ο Καίσαρ προς τη σύγκλητο ύστερα από τη σύγκρουσή του με τον Φαρνάκη: « Veni, Vidi, Vici ». Και λέγοντας αυτό δεν μειώνω καθόλου τον Οράτιο, αν λάβει κανείς υπόψη του, πόσο βαθιά γνώριζε τη μητρική του γλώσσα ο Καίσαρ. Να λοιπόν πόσο διαφορετικός είναι ο στίχος του Οράτιου από εκείνον του Βιργίλιου, μολονότι και οι δυο στίχοι αποδίδουν το ίδιο νόημα.
Cuncta supercilio moventis.
Το σύμπαν με το φρύδι του συνταράζει.
( Ωδές, III, I, 8 )
*
Η λακωνική διατύπωση – όλοι το ξέρουν – είναι προσφιλής στη μνήμη. Αυτός είναι και ο λόγος που οι ομηρικοί στίχοι θα συνεχίσουν το ταξίδι τους μέσα στον χώρο και τον χρόνο του πνεύματος με τον στίχο του Οράτιου και όχι του Βιργίλιου. Ο Βίκτωρ Ουγκώ, για παράδειγμα, σε μια ομιλία του για τον Μιραμπώ, θέλοντας να συσχετίσει αυτόν τον ρήτορα της Γαλλικής Επανάστασης με τον Δία, παραθέτει και μεταφράζει συγχρόνως τον στίχο του Οράτιου :
Το φρύδι του ανακινούσε τα πάντα όπως αυτό του Δία.
Son sourcil remuait tout comme celui de Jupiter.
Και στη συνέχεια παραθέτει στα λατινικά τον στίχο του Οράτιου:
Cuncta supercilio moventis.
Ένας άλλος επίσης Γάλλος ποιητής, ο Λαφονταίν, που θεωρείται ο Αίσωπος των γαλλικών γραμμάτων και που με τους ωραίους μύθους του γαλούχησε και γαλουχεί ακόμα τα παιδιά της χώρας του, στο αριστούργημά του Philémon et Baucis αναφέρεται στους ομηρικούς στίχους, ακολουθώντας τη διατύπωση του Οράτιου:
Ο Δίας τους παρουσιάστηκε με τα μαύρα φρύδια του
Που κάνουν τους στηριγμένους στους πόλους τους ουρανούς να τρέμουν.
Jupiter leur parut avec ses noirs sourcils
Qui font trembler les cieux sur leurs pȏles assis.
*
Ύστερα από όσα ειπώθηκαν εδώ, καταλαβαίνει, νομίζω, κανείς πόσο κερδισμένος βγαίνει ο ποιητής που μπορεί, όπως ο Όράτιος , να εκφράζεται αποφθεγματικά. Από την άλλη πλευρά όμως, αν επιστρέψουμε εκεί που αρχίσαμε, στον Φειδία, τον άνθρωπο που πρώτος πρόσεξε και αξιοποίησε με τη δική του τέχνη τους ομηρικούς αυτούς στίχους, οι στίχοι του Οράτιου και του Βιργίλιου δεν θα μπορούσαν να τον βοηθήσουν τόσο όσο οι στίχοι του Ομήρου.
—————————
