Στη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, κάποιες εκφράσεις διατηρούνται στη Νέα Ελληνική με αυτούσια την αρχική μορφή τους· άλλες όμως έχουν επιβιώσει ώς τις μέρες μας μορφολογικά διαφοροποιημένες.

       Στην τελευταία κατηγορία ανήκει και η φράση «φοβάται και τη σκιά του», την οποία χρησιμοποιούμε για έναν δειλό άνθρωπο, κάποιον που φοβάται πολύ, που έχει φανταστικούς φόβους. Η έκφραση αυτή η οποία στα αρχαία ελληνικά είχε τη μορφή δέδοικεν τὴν αὑτοῦ σκιὰν ήταν παροιμιακή, και την παρουσιάζουμε εδώ όπως απαντά στον Φαίδωνα του Πλάτωνα.

      Και κατά πρώτον το ρήμα δείδω (στον ενεστώτα) και δέδοικα ή δέδια (παρακείμενος με σημασία ενεστώτα)= φοβάμαι. Ομόρριζα: δέος, περιδεής, ψοφοδεής, δειλός, δεινός (αρχικά δήλωνε τον φοβερό, αυτόν που προκαλεί φόβο), δεισι-δαίμων (= ο φοβούμενος τους θεούς· με καλή σημασία, είναι ο ευσεβής, με κακή ο προληπτικός).

     ΄Οσον αφορά στο ουσιαστικό σκιά, εκτός από «ίσκιος» σήμαινε και «σκιά νεκρού, φάντασμα» – όπως κατά τη λαϊκή αντίληψη – και «σκιαγραφία» στη ζωγραφική. Δήλωνε επίσης τον κάτισχνο, σκελετωμένο άνθρωπο, αυτό που λέμε  σήμερα «έγινε σκιά του εαυτού του». Αυτή τη σημασία έχει στον σωζόμενο στίχο από την απολεσθείσα τραγωδία του Ευριπίδη Μελανίππη:

                  τί  δ’ ἄλλο; φωνὴ καὶ σκιὰ γέρων ἀνήρ.

Δηλαδή:

                  Τι άλλο; Φωνή και σκιά είναι ο γέροντας.

Από το σκιὰ παράγονται οι λέξεις: σκιάζω, σκιερός, σκιώδης, σκιάδειον (= αλεξήλιο, ομπρέλα για τον ήλιο ), σκιαμαχῶ (=μάχομαι με σκιά ) κ. ά.

    Το σκιάδειον ήταν ένα κομμάτι ύφασμα στρογγυλό που το κρατούσαν τεντωμένο μερικές βέργες και στερεωνόταν σε μακρύ χερούλι. Το κρατούσε συνήθως μια υπηρέτρια πάνω από την κυρία της που προπορευόταν, για να την προστατεύει από τον ήλιο. Η χρήση του μαρτυρείται και στη γιορτή των Σκιροφορίων που τελούνταν στην αρχαία Αθήνα μία ημέρα του μήνα Σκιροφοριώνα ( 15 Ιουνίου-15 Ιουλίου). Τα Σκίρα ή Σκιροφόρια ήταν γυναικεία εορτή, προς τιμήν κατά μία άποψη των θεαινών Δήμητρας και Περσεφόνης. Την ημέρα αυτή η ιέρεια της Αθηνάς, ο ιερέας του Ποσειδώνα και ο ιερέας του ΄Ηλιου μετέβαιναν εν πομπή από την Ακρόπολη σε μια τοποθεσία στην Ιερά Οδό ονομαζόμενη Σκίρον. Βάδιζαν προστατευμένοι από τον καλοκαιριάτικο ήλιο κάτω από μια μεγάλη λευκή ομπρέλα (σκίρον =σκιάδειον ) που κρατούσαν μέλη ενός ιερού γένους, αυτού των Ετεοβουταδών.

    Σε ένα άλλο έργο του Πλάτωνα, την Απολογία, ο Σωκράτης μιλάει στην αρχή του λόγου του για πολλούς κατηγόρους που έχει αποκτήσει στην πόλη, τους οποίους δεν γνωρίζει και συνεπώς δεν μπορεί να φέρει στο δικαστήριο για να ελέγξει τις ψευδολογίες τους, αλλά, όπως λέει,

               ἀνάγκη ἀτεχνῶς ὥσπερ σκιαμαχεῖν  ἀπολογούμενον τε

               καὶ ἐλέγχειν μηδενὸς ἀποκρινομένου,

    είμαι αναγκασμένος και να απολογούμαι και να τους διαψεύδω

   κυριολεκτικά σαν να σκιαμαχώ χωρίς να παίρνω απάντηση από κανέναν.

     Θυμίζουμε ότι τη λέξη σκιὰ την έχουμε συναντήσει και παλαιότερα· τόσο στη φράση «Περί όνου σκιάς»,¹  όσο και στην περίφημη ρήση του Πινδάρου για τον άνθρωπο:

 «Εφήμεροι είμαστε. Τι είναι κάποιος; Τι δεν είναι; σκιᾶς ὄναρ ἄνθρωπος».²

Θυμίζουμε επίσης και τους θαυμάσιους στίχους του Αισχύλου από την τραγωδία Αγαμέμνων:³

             Αχ τα ανθρώπινα πράγματα! Στην ευτυχία του κανείς

             σκιά τις ἂν πρέψειεν· δηλαδή, με μια σκιαγραφία μοιάζει·

             σαν όμως δυστυχήσει, τότε με τα τινάγματά του

             ένα σφουγγάρι υγρό τηνε χαλά τη ζωγραφιά.

    Ας περάσουμε τώρα στον πλατωνικό διάλογο Φαίδων.⁴ Ο Σωκράτης την τελευταία ημέρα της ζωής του συζητά στη φυλακή με μαθητές και φίλους περί ψυχής, επιχειρηματολογώντας για τη μετά θάνατο ζωή. ΄Ενας από τους συνομιλητές του είναι και ο μαθητής του, ο Κέβης, ο οποίος προβάλλει αντιρρήσεις στην παντοτινή επιβίωση της ψυχής. Προς αυτόν απαντώντας ο φιλόσοφος θα θεμελιώσει την απόδειξη της αθανασίας της ψυχής στην πλατωνικής αντίληψης θεωρία των Ιδεών. Ξεκινώντας λοιπόν το κρίσιμο μέρος του διαλόγου, ο Σωκράτης τον καλεί κατ’ αρχήν να συμφωνήσουν στη γενική αρχή της Ιδέας, της ιδανικής και απόλυτης μορφής που αποτελεί την αιτία της γένεσης, της φθοράς και της ύπαρξης, και στο ότι το κάθε πράγμα γίνεται ό, τι γίνεται και φαίνεται ό,τι φαίνεται, ακριβώς επειδή μετέχει στην ιδιαίτερη αυτή ουσία του Απολύτου. Αυτό, του λέει, θα πρέπει να υποστηρίξει ανυποχώρητα σε μια σχετική συζήτηση και συνεχίζει:

                Σὺ δὲ δεδιὼς ἄν, τὸ λεγόμενον, τὴν σαυτοῦ σκιὰν καὶ

                τὴν ἀπειρίαν, ἐχόμενος ἐκείνου τοῦ ἀσφαλοῦς τῆς

                ὑποθέσεως, οὕτως ἀποκρίναιο ἄν.

                                       Σε μετάφραση

               Κι αν εσύ φοβόσουν, όπως λένε, τη σκιά σου και την απειρία σου,

               κρατιόσουν όμως από εκείνη την ασφαλή λογική αρχή,

               αυτή την απάντηση θα έδινες.

1) Βλ. άρθρο μας της 10^ης/12^ου/2018.

2) Βλ. κείμενό μας με θέμα τη λέξη «άνθρωπος» (30/6/2019).

3) Βλ. άρθρο μας με θέμα τη λέξη «σφουγγάρι» (17/4/2018).

4) Για το έργο αυτό έχουμε μιλήσει στο κείμενό μας της 18^ης/2^ου/2019, με αφορμή τη μετάφραση του αποσπάσματος 116c-118.