Ο Διονύσης Ν. Μουσμούτης τιμά τα Γράμματα κατ’ αρχάς της πατρίδας του της Ζακύνθου και δεύτερον της Ελλάδας με την όλη προσφορά του στον πολιτισμό και το Θέατρο ειδικά. Και δεν είναι, άλλωστε, η πρώτη φορά που ασχολείται με το Θέατρο αλλά είναι η πιο συστηματικά σχεδιασμένη, ιστορικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά. Ο λόγος για το ογκώδες δίτομο έργο που δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο και πρέπει να πάρει θέση σε όλες τις δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες, θεατρικές σχολές και εργαστήρια καλλιτεχνικά. Μιλώ για Το Θέατρο στη Ζάκυνθο τον 19ο αιώνα, Μουσική ζωή και Λαϊκά θεάματα.
Όπως γράφει στον Πρόλογο του Α΄ τόμου ο αυστριακός καθηγητής πανεπιστημίου Βάλτερ Πούχνερ, μέγας δάσκαλος με πολλά πεδία δράσης και κυρίως την θεατρολογία, «το μικρό νησί του Σολωμού και του Κάλβου αναδεικνύεται ως εφάμιλλος τόπος καλλιέργειας της τέχνης του Διονύσου και της ιταλικής όπερας όχι μόνο με άλλα ελληνικά αστικά κέντρα σαν την Ερμούπολη και την Πάτρα αλλά και με συγκρίσιμες πόλεις της απέναντι Ιταλίας…». Εν ολίγοις το πόνημα είναι κάτι σαν το «κατορθωμένο σώμα», για να μιλήσω με τη γλώσσα ενός άλλου μεγάλου ποιητή των Ιονίων νερών, του Άγγελου Σικελιανού.
Το έργο, όπως είπαμε αποτελείται από δύο τόμους και αναπτύσσει το υλικό του σε επτά μεγάλα κεφάλαια. Τα κατά κεφάλαιο θέματα του πρώτου τόμου είναι: Τα θεατρικά γεγονότα από τις απαρχές μέχρι τον 19ο αιώνα, οι Πρώτες προσπάθειες για θεατρική στέγη, το Theatro dei Filopatrii, το Θέατρο «ADAM» και το Θέατρο «Απόλλων». Στον δεύτερο τόμο τα κεφάλαια είναι: το Θέατρο «Φώσκολος», Η Ζάκυνθος χωρίς μόνιμη θεατρική στέγη και τέλος Επίμετρο σε έντεκα ενότητες, Βιβλιογραφία, Ευρετήριο, Πηγές εικονογράφησης.
Ο καθηγητής Πούχνερ κάνει λόγο για ιταλική επίδραση στο θέατρο καθ’ όλη την διάρκεια του 19 ου αιώνα και παρά την αγγλική κατοχή. Η παρούσα εργασία «δεν εξαντλείται στο παραστασιολόγιο αλλά αναλύει και κομβικά έργα του, τις παραστάσεις του ερασιτεχνικού και θεάματα του λαϊκού θεάτρου, θέτει νέα standars τόσο στην ιστοριογραφία του επτανησιακού θεάτρου όσο και στο ιστορικό της διάδοσης και καλλιέργειας της ιταλικής όπερας στα ελληνικά αστικά κέντρα». Είναι προφανές ότι το έργο είναι πολύ μεγάλο και πολύ πλατύ. Εξαπλώνεται και στα άλλα νησιά του Ιονίου αλλά και στην πόλη της Αθήνας. Με το θέμα αυτό έχουν εκπονηθεί πολλές επιστημονικές εργασίες και διδακτορικές διατριβές. Όπως είναι φυσικό το έργο επεκτείνεται και σε μουσικές εκδηλώσεις, συναυλίες, ρεσιτάλ, Φιλαρμονική και γενικά καλύπτει ένα πολύ μεγάλο κενό πάνω σ’ αυτόν τον τόσο σημαντικό πολιτιστικό τομέα.
Μπαίνουμε στην ουσία. Στα 1571, η Ζάκυνθος, για να εορτάσει την απελευθέρωσή της από την επίθεση των Οθωμανών, κατά διαταγή του Προβλεπτή Κονταρίνη, ανεβάζει την τραγωδία Πέρσαι του Αισχύλου. Έχουμε λοιπόν μία από τις πρώτες παραστάσεις αρχαίου δράματος στους νεότερους χρόνους. Την πληροφορία καταθέτει Ο Σπυρίδων Δε Βιάζης, αλλά και πολλοί άλλοι Έλληνες και ξένοι ιστορικοί. Η παράσταση αυτή αποτελεί ορόσημο στην ιστορία του Ζακυνθινού θεάτρου. Στα 1646 ο Θεόδωρος Μοντσελέζε εκδίδει στη Βενετία σε επτανησιακή διάλεκτο αλλά με κρητική επίδραση το έργο Ευγένα, Tragicomedeia ή Tragicomedeia pastorale, ενώ πριν εννέα χρόνια είχε κυκλοφορήσει η Ερωφίλη και ένα χρόνο πριν ο Βασιλιάς Ροδολίνος. Ανάμεσα, λοιπόν, σε δύο μεγάλα έργα της κρητικής παραγωγής εμφανίζεται το ζακυνθινό, οριοθετώντας όμως, μια άλλη θεατρική περιοχή. Δώδεκα χρόνια μετά, το 1658, ο Σαμουήλ Σουμάκης μεταφράζει το ποιμενικό δράμα Pastor Fido του Gianbatista Guarini και το αφιερώνει στον Ζακυνθινό ευγενή Νικόλαο Κομούτο που μάλλον το χρηματοδότησε. Στα 1666 δίνεται παράσταση Ομιλίας στην πλατεία του Αγίου Μάρκου, στη Ζάκυνθο όπως καταθέτει ο Γερμανός περιηγητής Franz Ferdinand von Troili. Η επίδραση του κρητικού θεάτρου είναι εμφανής, όπως δείχνει το ιδιότυπο είδος των Ομιλιών που συνδέει τη Ζάκυνθο με την Κρήτη και που πρέπει να οφείλεται στην Commedia dell arte. Η επίδραση γίνεται εμφανέστερη τον 18ο αι., έχει εθιμική καταγωγή και αντιδιαστέλλεται από την παντομίμα και τις καρναβαλικές εκδηλώσεις και σχολιάζεται η σχέση των Ομιλιών με την παντομίμα του καρναβαλιού της βενετοκρατίας.
Στα 1671, η Ζάκυνθος, για να εορτάσει την απαλλαγή της από την πανώλη, δίνει παράσταση στο σπίτι του Προβλεπτή με κωμωδία γραμμένη σε ενετική διάλεκτο. Στα 1683 παίζεται ο Ζήνων. Ο Ζήνων θεωρείται έργο της κρητικής λογοτεχνίας, όμως τώρα πλέον την κρητική καταγωγή αμφισβήτησε ο Σπύρος Ευαγγελάτος, υποστηρίζοντας πως γράφτηκε από Κεφαλονίτη ποιητή. Το υλικό τεκμηρίωσης της άποψης που παραθέτει ο Μουσμούτης είναι πλουσιότατο. Ακολουθεί αναφορά στους ερασιτέχνες καλλιτέχνες Τζανέτο Αβούρη και Μινώτο σε μια κωμωδία «ιταλικής κατασκευής», γίνεται λόγος για την παράσταση της Ερωφίλης του 1728, δίνονται πληροφορίες για το «θεατρικό κτίριο», το Ξύλινο θέατρο, το Ινντερμέδιο της Κυρά-Λιας και για τον αγωνιστή ηθοποιό Γεώργιο Αβραμιώτη (1793).
Οι προσπάθειες για θεατρική στέγη στη Ζάκυνθο αρχίζουν το 1805. Το 1813 υπάρχει θέατρο υπό κατασκευήν, του οποίου όμως οι εργασίες καθυστερούν και η αιτία οφείλεται στη δυστροπία του πληθυσμού που ανησυχεί για τα ήθη του τόπου· ωστόσο το θέατρο αποπερατώνεται, βρίσκεται στην Πλατεία Ρούγα, μοιάζει όμως πιο πολύ με αποθήκη. Βρετανός περιηγητής της εποχής αναφέρει ότι οι Μούσες έχουν εγκαταλείψει τον τόπο και δεν δείχνουν διατεθειμένες να επιστρέψουν. Παρόλα αυτά, το 1814 υπάρχει ορχήστρα πνευστών και την ίδια εποχή εμφανίζεται η σοπράνο Teresa Moreschi, ενώ η Teresa Chiocchia ανακοινώνει και εκείνη παράσταση χριστουγεννιάτικη. Την ίδια χρονιά η katerina Plomer δίνει ρεσιτάλ πιάνου, ενώ ο περιηγητής Johann Bramsen μας ενημερώνει για την ύπαρξη μελοδραματικού θιάσου. Το 1816 ιδρύεται ο Φιλαρμονικός Σύλλογος Ζακύνθου, το 1817 ιδρύεται ο Φιλοδραματικός σύλλογος Ζακύνθου, το 1821 αναφέρεται η ύπαρξη μελοδραματικού θιάσου. Στα 1824, 500 εθελοντές φεύγουν για να πάρουν μέρος στον Αγώνα των Ελλήνων, ενώ το μεγάλο γεγονός έχει συνέπεια στο θέατρο, με πολλά μέλη της φιλικής Εταιρείας να συμμετέχουν στις πατριωτικές παραστάσεις. Ο Κωνσταντίνος Δραγώνας μαζί με τον Διονύσιο Ρώμα και τον Παναγιώτη Στεφάνου συναποτελούν μια τριανδρία που θα προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες στον Αγώνα.
Η Ελισάβετ Μουτζάν- Μαρτινέγου, ένα πολύ μεγάλο κεφάλαιο στα Γράμματα (βλ. Πρακτικά, Ι΄ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο, Κέρκυρα 2014, Ανθούλα Δανιήλ, Κόρη ευγενούς οικογενείας στα Επτάνησα του 19ου αιώνα ή αλλιώς, στον Αστερισμό της Ελισάβετ Μουτζάν- Μαρτινέγκου) γράφει τον Φιλάργυρο, ένα έργο που «κινείται στον ρεαλισμό του καθημερινού βίου με εμφανές αυτοβιογραφικό υπόβαθρο».
Το 1826 αποφασίστηκε η ίδρυση θεάτρου, προς τιμήν του Αρμοστή Adam. Στα 1830 έχουμε τον Όμιλο των «Φιλοκάλων». Ο Αντώνιος Μάτεσις, φίλος του Σολωμού, εξάδελφος του Γεωργίου Τερτσέτη, γράφει τον Βασιλικό γεμάτο από τις ιδέες του Διαφωτισμού. Είναι «ο πρώτος και καλύτερος εκφραστής της πολιτικής και ιστορικής σκέψης στο νεοελληνικό θέατρο», καταθέτει ο συγγραφέας. Ο Όμιλος συνέχισε τη δραστηριότητά του. Εν τω μεταξύ, το 1832, η συρροή του γυναικείου κοινού είναι τόση ώστε να γίνει είδηση στην εφημερίδα:
«‘‘Η συρροή των θεατών και μάλιστα των Κυράδων … ήτον η καλλίστη απόδειξις της επιτυχίας και των του λαού αισθημάτων” έγραφε η Εφημερίς των Ενωμένων Επαρχιών των Ιωνικών (sic) Νήσων, Κορφοί, 15 Ιουλίου 1833». Στις 11 Οκτωβριου 1833 επισκέπτεται τη Ζάκυνθο ο βασιλεύς Όθων. Τον υποδέχεται ο Αρμοστής George Nugent–Grenville, ο οποίος του παρέθεσε γεύμα στην έπαυλη του Σολωμού. Πιθανολογείται ότι οι διασκεδάσεις του Όθωνα περιελάμβαναν και θεατρική παράσταση. Το 1835 ιδρύθηκε το ξύλινο, μακροβιότερο και πιο οργανωμένο θέατρο, το θέατρο Απόλλων, στην πλατεία Γεωργίου Α΄, με ιδιοκτήτη και ιμπρεσάριο τον επιχειρηματία ποικίλων θεαμάτων Gaetano Mele, στο οποίο παίχτηκε και η Νόρμα του Μπελίνι. Ακολουθούν κατάλογοι με μουσικά όργανα, έργα που παίχτηκαν σε κάθε καλλιτεχνική περίοδο, καλλιτέχνες που διακρίθηκαν, επιστολές που ανταλλάχτηκαν και κάθε τι που αφορά τη λειτουργία του θεάτρου Απόλλων, μια μακρά και πολύ σπουδαία ιστορία για την οποία ο συγγραφέας Διονύσιος Μουσμούτης καταθέτει πλήθος πληροφοριών.
Ακολουθεί η ιστορία του Θεάτρου Φώσκολος. Το θέατρο χτίστηκε πάνω στα στα σχέδια του Έρνστ Τσίλερ, στα 1872. Δίνονται κατασκευαστικές λεπτομέρειες, ονόματα καλλιτεχνών που μετακλήθηκαν από την Γερμανία, αντιζηλίες καλλιτεχνών, πληροφορίες για ιδιάζοντα χαρακτηριστικά τους όπως, Ο «κωμικός μπάσος Enrico Cherubini», o «βαρύκοος ταχυδακτυλουργός», «Οι μουσικοί λιποτακτήσαντες», αλλά και τα «Ωδικά καφενεία», η «Compagnia drammatica», «Ο ερασιτεχνικός ‘‘ελληνικός θίασος’’», η «καλλιτεχνική Εσπερίδα με έργα Καρρέρ», και πάλι μετακλήσεις καλλιτεχνών, ρεσιτάλ. Το βιβλίο κοσμείται από πληθώρα εικαστικού υλικού, γκραβούρες, πορτρέτα. Ωστόσο, και το θέατρο αυτό έπεσε θύμα των σεισμών. Κι έτσι, ενώ κοντεύει να τελειώσει ο 19ος αιώνας, η στέγη παραμένει πρόβλημα.
Το έργο ολοκληρώνεται με το «Επίμετρο», επιμερισμένο σε πολλές ενότητες, στις οποίες παρατίθενται, πέραν του άλλου εντυπωσιακού υλικού, βιογραφικές πληροφορίες για κάθε καλλιτέχνη και, φυσικά, εκτενέστατη βιβλιογραφία.
Εντέλει, το εντυπωσιακό και πάρα πολύ σπουδαίο δίτομο αυτό έργο του Διονύση Ν. Μουσμούτη είναι ένας θησαυρός και πολύτιμο εργαλείο για κάθε μελετητή του Ζακυνθινού Θεάτρου. Ένας συγγραφικός άθλος.
