Το στεφάνωμα, στα δρώμενα συχνά σε συνδυασμό με την ψευδοκηδεία, τον κωμικό τοκετό (έγκυος νύφη) και την παρωδία του γιατρού, είναι ως διαβατήριο έθιμο της αλλαγής του κοινωνικού status δύο προσώπων γεγονός σημαντικό για όλη την κοινότητα και ως τέτοιο, κατά το καρναβάλι και το γενικό αναποδογύρισμα όλων των αξιών, σατιρίζεται.

Δεν είναι τόσο ο Ιερός Γάμος της ίδιας της τεκνοποιίας που μπαίνει στο στόχαστρο της γελοιοποίησης παρά η τελετή και ο θεσμός του γάμου με όλα τα σχετικά έθιμά του. Η νύφη (μεταμφιεσμένος άντρας) ως δυνητική μητέρα στο άνθος της γονιμότητάς της και της ικανότητας για τεκνογονία αποτελεί πάντα το “δυναμιστικό” σημασιολογικό κέντρο όλου του ομίλου των μεταμφιεσμένων και των δρωμένων τους.

Σ’ αυτόν τον πυρήνα προστίθενται άλλα στοιχεία, όπως κοινωνική κριτική, σατιρισμός των συμπεριφορών του ζεύγους, μια λίγο πολύ επεξεργασμένη παρωδία της γαμήλιας τελετουργίας, σεξουαλικά υπονοούμενα έως παντομιμικές σκηνές της ερωτικής ένωσης κτλ. 

Το ψίκι πάνω σε γαϊδάρους με όλους ντυμένους κουρέλια αντιστοιχεί μορφολογικά στη διαπόμπευση στο βυζαντινό ιπποδρόμιο. Η παρωδία της προίκας ρίχνει και ένα χαρακτηριστικό φως στην “εμπορική” πλευρά της τελετής ως ανταλλαγής αγαθών ανάμεσα σε δύο οικογένειες. Υπό το πρίσμα αυτό η αρπαγή της νύφης αποκτά και αμφίρροπη σημασία: γιατί η απώλεια της τιμής απαλλάσσει και από την προικοδότηση· ο ρόλος του γαμπρού είναι να προστατέψει τη νύφη.

Η γαμήλια παρωδία υπάρχει, εκτός από το σύνθετο “δράμα” του Καλόγερου, και ως αυτόνομη αποκριάτικη σκηνή, όπως και άλλες τέτοιες αρχετυπικές σκηνές, χωρίς να μπορέσει να πει κανείς με βεβαιότητα, αν αυτό είναι προϊόν και αποτέλεσμα μιας συρρίκνωσης ή ένα αρχικό στάδιο μιας εξέλιξης προς πιο σύνθετες μορφές.

1538) μπούλες. Α) Περιβόλια Ολυμπίας Ηλείας, Β) καρναβάλι, Γ) ο κόσμος μεταμφιέζεται σε γέρους και γυναίκες, κρεμάει δέσμες από σκόρδα στο κούτελο και τα μηνίγγια και ζώνεται με τροκάνια (κουδούνια). Κρατάει σακούλες με στάχτη στο χέρι και φοράει μάσκες από δέρμα η χαρτόνι. Οι μεταμφιεσμένοι χορεύουν, κάνουν αστείες κινήσεις, δεν μιλούν και συνεννοούνται με νοήματα. Αν πληρώσει κανείς τον αρχηγό, αυτός διατάζει να σκονίσουν τον υποδεικνυούμενο με στάχτη. Αυτός μπορεί να τάξει περισσότερα χρήματα, ώστε ο πρώτος να πάθει τα ίδια.

Ε) ΚΕΕΛ 2418, Α. Κοπανά, Περιβόλια Ολυμπίας Ηλείας 1962,  σ. 112. 

1539) τα κούλουμα. Α) Μεθώνη Πυλίας, Β) Καθαρή Δευτέρα, Γ) χορεύουν έως το βράδυ και μεταμφιέζονται σε γυναίκες, γυρίζουν το πανωφόρι και κρεμούν σκόρδα, μαργαρίτες κι άλλα στο κεφάλι και τρώνε νηστήσιμα. Ένας κάνει τον “νεκρό”· τον ξαπλώνουν σε μια σκάλα, σκεπάζεται με ένα σεντόνι και θρηνείται. Είναι ο “τυροφάγος”, προσωποποίηση της εβδομάδας της Τυρινής. Ένας παπάς κάνει μια ψευδοκηδεία και καίει στο καπνιστήριον αντί λιβανιού κοπριές γαϊδάρων. Άλλοι παίζουν τον “γάμο”· η νύφη έχει θορυβώδη κουδούνια στο λαιμό, τα πεθερικά κάθονται ανάποδα στους γαϊδάρους.

Ε) ΚΕΕΛ 1378 Β΄, Γ. Ταρσούλης, Μεθώνη Πυλίας 1939, σσ. 113, 132. 

1544) Α) Οθωνοί Κέρκυρας, Β) Κυριακές της Κρεατινής και της Τυρινής, Γ) τα κορίτσια φορούν τις παλιές στολές. Οι μεταμφιεσμένοι παρουσιάζουν το γαμήλιο ζεύγος, έναν γιατρό που εξετάζει αρρώστους. Δεν μιλάει, για να μην αναγνωριστεί, και συνεννοείται μόνο με νοήματα. Η νύφη είναι έγκυος· φέρουν τη μαμμή και γεννάει ένα παιδί που είναι μια κούκλα που σφυρίζει όταν την πιέζει κανείς στην κοιλιά. Μεταμφιεσμένοι στο άλλο φύλο πηγαίνουν σε γνωστά σπίτια και εύχονται τύχη, χωρίς να αναγνωρίζονται. Ένας νέος θέλει να απαγάγει την κόρη· εκείνη φωνάζει για βοήθεια τη μητέρα της· η μητέρα της όμως, αντί να την προστατεύσει, την παραδίδει στον απαγωγέα.

Ε) ΚΕΕΛ 2344, Δ. Λουκάτος, Οθωνοί Κέρκυρας 1960, σσ. 403 εξ. 

1549) μπαρμπούτες, μπούλες. Α) Μηλέα Ηλείας, Β) Κυριακές της Κρεατινής και της Τυρινής, Γ) τέσσερα παλικάρια μεταμφιέζονται ως γέρος και γριά, γαμπρός και νύφη. Ο γέρος έχει ως προσωπίδα ένα δέρμα από λαγό και κατσίκα, φοράει μια παλιά κάπα και ένα κουρελιασμένο παντελόνι. Στη μέση του κρέμονται πολλά κουδούνια. Στον ώμο κρατάει ένα μπαστούνι, που στην άκρη του κρέμεται έαν σακούλι με στάχτη για την άμυνά του. Μαζί του πηγαίνει η γριά, με φαρδιά φούστα και ρόκα στο χέρι. Στο πρόσωπο έχει μια μάσκα από χαρτόνι, ώστε να μην αναγνωρίζεται.. Ο γαμπρός είναι η πιο θεαματική μάσκα του ομίλου: με προσωπίδα από χαρτόνι, παλιό φέσι με φούντα, μια φουστανέλα με ζώνη για τα όπλα και ένα πιστόλι, γιλέκο, άσπρες κάλτσες, τσαρούχια με φούντες.

Η νύφη φορά επίσης μάσκα, κεφαλομάντηλο και ένα όμορφο ρούχο· το πρόσωπο της βαμμένο όπως και τα μάτια· κρατά το καλάθι για τα δώρα. Το πρωί μεταμφιέζονται και έως το μεσημέρι πηγαίνουν με τραγούδι και χορό, αστεία και πειράγματα από σπίτι σε σπίτι. Στο αλώνι του χωριού (στην περίπτωση αυτή η κεντρική πλατεία) σέρνει το γαμήλιο ζεύγος το χορό. Η νύφη κλέβεται, ο γαμπρός την αναζητεί και κυνηγάει τον κόσμο. Η γριά κατά το χορό πέφτει κάτω· είναι άρρωστη· ο γέρος τη θεραπεύει και πάλι σηκώνεται.

Ε) ΛΣ 1465, Δ. Τζαννέτος, Μηλέα Ηλείας  1971, σσ. 88 εξ.

1557) Πιτσιλιά Κύπρου, Β) Κυριακή της Τυρινής, Γ) μια ομάδα μεταμφιεσμένων φορά βράκες και ψεύτικα γένια και παριστάνει το γαμήλιο ζεύγος με τους συμπεθέρους. Το δρώμενο συνοδεύεται από βιολί και λύρα. Ε) Φ. Παναγιώτου, “Σήκωσες στην Πιτσιλιά”, Μαθητική Εστία Ε΄ (1952), αρ. 5, σ. 81.

1560) σκυλαραίοι. Α) Περίστα Ναυπακτίας, Β) Κυριακή της Τυρινής μετά την εκκλησία, Γ) περίπου 15 μεταμφιεσμένοι πηγαίνουν με κάθε καιρό από σπίτι σε σπίτι, τρομάζουν τα παιδιά, παίζουν με τα σκυλιά και φιλεύονται με χρήματα. Οι τύποι της μεταμφίεσης είναι ο γιατρός, ο παπάς, ο αστυνόμος, το γαμήλιο ζεύγος, ο γέρος με τη γριά, ο αράπης, η αρκούδα. Το απόγευμα χορεύουν στο ντέφι παντομιμικούς χορούς και παρουσιάζουν “σκηνές”. Ο γιατρός καταβάλλει προσπάθειες να σηκώσει την άρρωστη γριά, για να της δώσει μερικές σταγόνες χρωματισμένου νερού. Η γριά, σε άλλη φάση του δρωμένου, κρατά στην αγκαλιά τον “έγγονό” της, μια πρωτόγονη και άσχημη κούκλα, χορεύει μαζί του και τον φιλάει, για να δείξει την αγάπη της, τον ρίχνει ψηλά στον αέρα· κάποιος κάθεται όμως στον πλάτανο στο κέντρο του χωριού και τον πιάνει, ώστε ο “εγγονός” να μην επιστρέψει πια από τον ουρανό. Ο αστυνομικός χτυπά δήθεν τα μικρά παιδιά με τα γκέμια, γιατί έχουν κλέψει όλα τα σταφύλια από το αμπέλι, ώστε δεν έμεινε τίποτε πια γι’ αυτόν. Ο γαμπρός θέλει να διαλύσει το γάμο, γιατί λείπουν 75 λεπτά από την προίκα. Η νύφη προσποιείται πως δεν μπορεί να φάει, για να μην νομίσει ο άντρας της πως είναι λαίμαργη· κρυφά όμως καταβροχθίζει ολόκληρο αυγό και πνίγεται. Ο παπάς θυμώνει και απειλεί πως θα βγάλει όλον τον κόσμο έξω από την εκκλησία (η παράσταση γίνεται στο ύπαιθρο). Όταν μετά από πολλά εμπόδια τα στεφανώματα έχουν ολοκληρωθεί, αρχίζει το γλέντι με χορό και συνοδεία της γκάϊντας και του ντεφιού. Ο γέρος, ο οποίος ώς τώρα δεν συμμετείχε σε καμιά “υπόθεση” σέρνει το χορό και κάνει κόρτε στη νύφη.

Ε) Β. Γ. Βαλαώρας, Περίστα Ναυπακτίας, Αθήναι 1939 (Λαογραφία, παράρτημα Α΄), σσ. 25 εξ. 1565) Α) Ληξούρι Κεφαλονιάς, Β) καρναβάλι, Γ) ο “χωριάτικος γάμος” περνάει από την πόλη: μπροστά δέκα γαϊδούρια με την προίκα, ύστερα το γαμήλιο ζεύγος και ο νοδάρος, μετά οι συμπέθεροι, συγγενείς και καλεσμένοι. Αυτή η πομπή σταματάει πού και πού, ο νοδάρος ανοίγει ένα μεγάλο βιβλίο (φοράει μεγάλη ρεντιγκότα, παλαιό ψηλό καπέλο και τεράστια γυαλιά) και διαβάζει το σατιρικό προικοσύμφωνο· ύστερα παίρνει το ρόλο του πατέρα της νύφης και διαβάζει λεπτομερειακά την “προίκα” της.

Ε) Καλογηράς, Η σάτιρα στην Κεφαλλονιά, ό. π., τόμ. Β΄, σσ. 247 εξ. 1566) Σαρακατσάνοι, Β) νύχτα της Κυριακής της Τυρινής προς την Καθαρή Δευτέρα, Γ) μια μεγάλη φωτιά ανάβεται και πάαίουν τον ψεύτικο γάμο: άντρες ντύνονται ως γαμπρό, νύφη, παπά, πεθερά και βλάμηδες. Μέτα την παρωδία των στεφανωμάτων ακολουθεί ο πρώτος χορός του ζεύγους. Η νύφη φορά χτυπητό κόκκινο πέπλο, ο γαμπρός μια μάσκα από δέρμα προβάτου, έχει μακριά μαλλιά και τεράστιο μουστάκι. Ο χορός αποτελεταί από λεκτικές και παντομιμικές αισχρότητες. Ύστερα πηγαίνουν σ’ ένα άδειο κονάκι, όπου ακολουθούν οι εξής σκηνές: η νύφη διώχνει τον γαμπρό· και άλλοι έχουν την ίδια τύχη· κανένας δεν της κάνει. Οι διωγμένοι πηγαίνουν στη φωτιά και επιδίδονται σε σεξουαλικές παντομίμες. Η νύφη επιτέλους αποφασίζει ποιον θέλει· μέσα στο κονάκι παριστάνεται μια παρωδία ερωτικής συνεύρεσης. Μπροστά από αυτό χορεύουν τον παντομιμικό χοτό του πιπεριού (χορεύεται και τη δεύτερη ημέρα του γάμου). Ακολουθεί η παρωδία της βάπτισης. Μεταμφιεσμένοι ως ζητιάνοι και τσιγγάνοι χτυπιούνται με σακούλια γεμάτα στάχτη στο κεφάλι. Και πάλι ακολουθούν χοροί. Προς το πρωί παίζουν την ψευδοκηδεία: ο σκοπός του δρωμένου είναι να μην πεθάνει κανείς πριν την ηλικία του. Κάνουν έναν λάκκο και τοποθετούν πέτρες γύρω γύρω. Όλοι δένουν μαύρα μαντήλια στο κεφάλι και τα κατεβάζουν έως το στόμα. Στο λάκκο ξαπλώνουν έναν βοσκό με το κεφάλι προς την ανατολή. Κάνουν το σταυρό τους και του δένουν τα χέρια σταυρωτά με ένα σεντόνι (σάβανο). Στολίζεται και σκεπάζεται με πετραδάκια, ξύλα ή κλαδιά έως το λαιμό, όχι με λουλούδια και χορτάρια. Ανάβουν κεριά, κάθονται τριγύρω και αρχίζουν το κλάψιμο. Κατά την χαραυγή (ποτέ τη νύχτα) τραγουδούν τα μοιρολόγια, τραβούν τα μαλλιά τους, σκίζουν τα μάγουλά τους, χτυπούν το στήθος τους και κλαίνε. Δεν το κάνουν συνήθως οι άντρες, παρά μόνο οι γυναίκες. Μέτα από μισή ώρα σηκώνονται για να θάψουν τον νεκρό. Τον σηκώνουν από το κεφάλι και τα πόδια, αλλά τότε εκείνος ξυπνά. Ακολουθεί ένας κυκλικός χορός από άντρες και γυναίκες, τον οποίο σέρνει ο “νεκρός”. Το έθιμο τελείται, “για να μη πέσει ξερασιά”.

Ε) Χατζημιχάλη, Σαρακατσάνοι, ό. π, σσ. ρνη΄εξ., εν συντομία και στον Fermore, Roumeli, ό. π., σσ. 42 εξ.[1].

(από το βιβλίο Τα δρώμενα της Ελλάδας και της Βαλκανικής. Από το μαγικοθρησκευτικό έθιμο στη λαϊκή διασκέδαση, Αθήνα, Αρμός 2016)

Σημειώσεις:

[1] Άλλες περιπτώσεις: 1540) γύφτικος γάμος Αγία Άννα Ευβοίας (ΚΕΕΛ 1479 Γ΄, Μ. Ιωαννίδου, Αγία Άννα Ευβοίας 1942, σσ. 227 εξ., 1541) Βόρεια Ήπειρος (ΚΕΕΛ 1665 Β΄, Δ. Οικονομίδης, Βόρεια Ήπειρος 1951, σ. 13), 1542) μπούλες Ξηροχώρι Πατρών (ΚΕΕΛ 1968, Γ. Παπαδημάκης, Ξηροχώρι Πατρών 1953, σ. 39), 1543) Αμούρι Ελασσόνος (ΚΕΕΛ 1974, Δ. Παπαδούλης, Αμούρι Ελασσόνος 1953, σ. 60),  1545) νομός Καρδίτσας (ΚΕΕΛ 2301, Δ. Λουκάτος, νομός Καρδίτσας 1959, σσ. 456 εξ.), 1546) Γαλάτεια Κοζάνης (ΚΕΕΛ 2737, Π. Ανανιάδης, Γαλάτεια Κοζάνης 1960, σ. 27), 1547) Λεβίδι Μαντινείας (ΛΣ 1302, Β. Κουμαρέλα, Λεβίδι Μαντινείας 1971, σ. 150), 1548) καμουζέλdες Όθως Καρπάθου (ΛΣ 1333, Ε. Σταυράκη, Όθως Καρπάθου 1971, σ. 128), 1550) Κόκκινος Δωρίδος (ΛΣ 1486, Γ. Δ. Ανέστης, Κόκκινος Δωρίδος 1971, σ. 203), 1551) Βοχαϊκόν Κορινθίας (ΛΣ 1542, Θ. Παναγιώτης, Βοχαϊκόν Κορινθίας 1972, σσ. 21 εξ.), 1552) μπουμπουχέρια Λάκκα Αχαΐας (ΛΣ 1545, Π. Μακαρίτη, Λάκκα Αχαΐας 1972, σσ. 124 εξ.), 1553) Βόβωδα Αχαΐας (ΛΣ 1771, Γ. Σμυρνή, Βόβωδα Αχαΐας 1973, σ. 100), 1554) Ποταμιά Λακωνίας (ΛΣ 1780, Β. Παπαδάκου, Ποταμιά Λακωνίας 1973, σ. 81), 1555) μπούλες Λεχαινά Ηλείας (ΛΣ 1282, Ε. Αργυριάδου, Λεχαινά Ηλείας 1971, σ. 91), 1556) Φιλιατρά Μεσσηνίας (Χ. Παπαχριστόπουλος, “Η τυρινή αποκριά και η Σαρακοστή στα Φιλιατρά”, Φιλιατρά 6, 1961/62, τεύχ. 21-22, σσ. 12-14), 1558) Κυδωνίες Μικρασίας (Μπιμπέλας, “Λαογραφικά Κυδωνιών”, ό. π., σσ. 28  εξ.), 1559) του Κουτρούλη ο γάμος Σαμμακόβι Ανατ. Θράκης (Κ. Γ. Βουτσόπουλος, “Η Μασκαροδευτέρα ή Πιτεροδευτέρα στο Σαμμακόβι Θράκης και οι Πιτεραδες (του Κουτρούλη ο γάμος)”, Αρχείον του Θρακικού Γλωσσικού και Λαογραφικού Θησαυρού 25, 1960, σσ. 312 εξ.), 1561) Ιωάννινα (Σαλαμάγκας, Γιαννιώτικες απόκριες, ό. π.,  σσ. 234 εξ., του ίδιου, “Το γιαννιώτικο στιχοπλάκι”, ό. π., σσ. 58 εξ.), 1562) Κάρπαθος (Μ. Γ. Μιχαηλίδης-Νουάρος, Λαογραφικά σύμμεικτα Καρπάθου, τόμ. Α΄-Β΄, Αθήναι 1932-34, τόμ. Α΄, σσ. 19 εξ.), 1563) Ιωάννινα (Κρυστάλλης, Άπαντα, ό. π., σσ. 163 εξ.),  1564) Κύπρος (Α. Εξαδακτύλου, “Οι ‘Σήκωσες’ στην περιοχή της Κυρηνείας”, Μόρφωσις ΚΣΤ΄, 1971, τεύχ. 310, σσ. 9 εξ.), 1567) ο γάμος του Καραγκιόζη Γονούσα Κορινθίας (Β. Καλφάντης, “Ο γάμος του Καραγκιόζη”, Λαογραφία 17, 1957/58, σσ. 634 εξ.), 1568) Μικρό Χωριό Ευρυτανείας (Κ. Σ. Κουτσούκης, Το Μικρό Χωριό Ευρυτανείας, Αθήναι 1969, σ. 162), 1569) Καλάβρυτα (Π. Παπαρρηγόπουλος, Λαογραφικά Καλαβρύτων, Αθήναι 1970, σ. 176).