Καρναβάλι έχουμε, κάποιοι κρατούν το έθιμο και φοράνε μάσκες σε μια ξεθυμασμένη απόπειρα για διονυσιακές αταξίες, ενώ κάποιοι άλλοι πάλι αρκούνται στις διαρκείς παρεκτροπές παντός είδους μιας καθημερινότητας που μας επιβάλλει την ιατρική μάσκα που, έχοντας πια μπει στη ζωή μας, μάς επιτρέπει παραληρηματικά κι όμως απαρατήρητα ξεσπάσματα καθώς μπορούμε να ουρλιάζουμε βουβά πίσω απ’ αυτήν. Είναι και αυτό κάποιο είδος παγανιστικού διονυσιασμού και μάλιστα σε καθημερινή βάση και εντελώς δημοσίως, σκεφτείτε το!
Με αυτή όμως την αφορμή, ας ρίξουμε μια ματιά στη μάσκα, τη μορφή, τον συμβολισμό, τη λειτουργία και τη χρησιμότητά της ανά τους αιώνες.
children wearing masks. photo Yannick Cormier, contemporary
Μάσκες καθημερινές, μάσκες μιας χρήσης και επαναχρησιμοποιούμενες, μάσκες αρχαιότατες, μάσκες ιερές, μάσκες παιχνιδιού, επιβίωσης, θεάτρου, μάσκες θανάτου, αποκριάτικες, απόκρυψης, αποκάλυψης, μάσκες φιλοσοφικές, πολεμικές, τελετουργικές.
Denis Hopper with oxygen mask in David Lynch film Blue Velvet
Μάσκες ομορφιάς, μάσκες τρόμου και περίσκεψης, μάσκες νεκρικές και πρακτικές, διακοσμητικές και προστατευτικές. Θεραπευτικές, προστατευτικές, μάσκες ιατρικές: οξυγόνου, αναισθητικές, χειρουργικές. Μάσκες με ράμφος παραγεμισμένο με απολυμαντικά και θεραπευτικά βότανα, τις οποίες φορούσαν οι γιατροί στον Μεσαίωνα κατά τη διάρκεια της πανώλης, του Μαύρου Θανάτου που εξαπλωνόταν σε όλη την Ευρώπη.
Medical mask. Paul Fürst, Doktor Schnabel in Rom (Doctor Beak in Rome), ca 1656.
Μάσκες που φορούσαν σε τελετές μετάνοιας οι πιστοί για να κρύψουν την πραγματική τους ταυτότητα. Μάσκες τιμωρίας και ταπείνωσης.
medieval mask of shame
Μάσκα είναι το κωνικό καπέλο – capirote – που φορούν απ’ άκρη ως άκρη στην Ισπανία στις λιτανείες των καθολικών. Τα άσπρα κωνικά καπέλα-μάσκες της Κου-κλουξ-κλαν που φορούν για να κρύψουν την ταυτότητά τους και να προβάλλουν μια ισχυρή και απειλητική εικόνα. Μετά την ταινία V for Ventetta οι μάσκες της ομάδας των Ανωνύμων ακτιβιστών είναι πολύ διαδεδομένες.
Η μάσκα αποτελεί ένα θέμα εξαιρετικά πλούσιο, ευρύ και ποικιλόμορφο. Ας μιλήσουμε, ας συλλογιστούμε για μάσκες λοιπόν και μέσω των εικόνων.
Μás que la cara έλεγαν οι Ισπανοί, που κατά λέξη σημαίνει «κάτι περισσότερο από το πρόσωπο», ένα «επιπρόσθετο πρόσωπο”. Μά-σκα-ρα στα καταλάνικα: μαυρίζω το πρόσωπο. Στα μεσαιωνικά λατινικά μάσκα είναι φάντασμα, όραμα, σκέψη, σκιά, εφιάλτης. Στα εβραϊκά masecha, στα αραβικά maskhara مَسْخَرَ διακωμωδώ, μεταμορφώνω.
Neolithic Shell Mask. Korea 5000-4000 B.C.
Οι μάσκες προβληματίζουν τους ανθρωπολόγους στην έρευνά τους για την προέλευση του ανθρώπινου πολιτισμού και των δραστηριοτήτων του. Πηγαίνοντας πολλές χιλιετίες πίσω θα βρούμε τον πρωτόγονο άνθρωπο που φοράει τη μάσκα να κατέχει αδιαμφισβήτητη εξουσία, μια θέση επιβολής στην κοινωνία.
Η προέλευση της μάσκας, η χρήση της παίζει κομβικό ρόλο στην κατανόηση του «τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος». Και αυτό διότι η μάσκα επιτρέπει το φαντασιακό βίωμα του «πώς είναι να είσαι» να μετατραπεί σε μια άλλη ταυτότητα ή να σταθεροποιήσει μια κοινωνική και πνευματική ταυτότητα.
ο Ιανός με το διπλό πρόσωπό του μας προσφέρει ακόμα μια πλευρά των μορφών του ατόμου
Οι αρχαιότερες μάσκες που ανακαλύφθηκαν είναι 9.000 ετών και εκτίθενται στο Μουσείο «Bible et Terre Sainte» στο Παρίσι και επίσης στο Ισραηλιτικό Μουσείο της Ιερουσαλήμ. Εικάζεται ωστόσο ότι η μάσκα είναι πολύ παλιότερη 30.000 – 40.000 χρονών και είναι ανθρωπομορφική. Στα σπήλαια Roche-Cotard της εποχής του Νεάντερνταλ έχει βρεθεί ένα κατασκεύασμα από πυρόλιθο που είναι 35.000 ετών και μοιάζει με ανθρώπινη μορφή.
ancient greek theater masks
Και βέβαια έχουμε τις μάσκες που φορούσαν στις αρχαιοελληνικές διονυσιακές τελετές, και αργότερα τις ρωμαϊκές, τα Βακχανάλια, τα Σατουρνάλια που σκοπό είχαν να κρύψουν το πρόσωπο, την ταυτότητα των διονυσιαζόντων προκειμένου να γλεντήσουν όσο και όπως τραβάει η καρδιά τους.
Επίσης βρίσκουμε μάσκες στο αρχαίο ελληνικό θέατρο. Αυτές είναι συχνά με στόμα ορθάνοιχτο που περιέχει ένα χάλκινο μεγάφωνο για να ακούγεται δυνατότερα η φωνή προκειμένου να φθάσει σε ένα μεγαλύτερο κοινό.
Ancient African Mask of a King
Έχουμε τις Αφρικανικές μάσκες, τις μάσκες των Αζτέκων της Λατινικής Αμερικής, τις μάσκες των σαμάνων της Κίνας, τις πολύχρωμες μάσκες της Όπερας που βλέπουμε σήμερα ακόμα στην Όπερα του Πεκίνου. Τις τερατώδεις μάσκες της Ινδίας και της Σρι Λάνκα που δεσπόζουν στην πρόσοψη βουδιστικών και ινδουιστικών ναών και οι οποίες συνδέονται με τον ζωικό κόσμο και με το θείο.
Aztec mask of Xiuhtecuhtli, c. 1500, of Mixtec-Aztec provenance
Τη μάσκα του θεάτρου nō που αναπαριστά θεούς, άνδρες, γυναίκες, τρελούς και διαβόλους και έχει τη ρίζα της σε προϊστορικούς μύθους και λατρείες, αλλά είναι ιδιαίτερα λεπτοδουλεμένη και στυλιζαρισμένη και θεωρείται το ύψιστο επίτευγμα της γιαπωνέζικης κατασκευή μάσκας, καθώς αρκεί μόνο μια αλλαγή στην κλίση του κεφαλιού για να αλλάξει τη έκφραση της μάσκας, άρα του ηθοποιού. Επιπλέον είναι πανάλαφρες γιατί φοριούνται σε πολύωρες παραστάσεις.
Three pictures of the same noh ‘hawk mask’ showing how the expression changes with a tilting of the head
Στην Ευρώπη τις βρίσκουμε ακόμα το βενετσιάνικο καρναβάλι που κρατάει από τον 15ο αιώνα και όπου στην πλατεία του Αγίου Μάρκου συγκεντρώνονταν δόγηδες και διάφοροι άλλοι αριστοκράτες, καθώς και διάφορες συντεχνίες, ανάμεσα σε αυτούς και τεχνίτες που κατασκεύαζαν τις μάσκες.
Old venetian masks. detail, Conversation between Baute Masks, by Pietro Longhi (1701-1785)
Στο σύγχρονο θέατρο ευρωπαίοι avant-garde καλλιτέχνες στα τέλη του 19ου αιώνα κατασκευάζουν και χρησιμοποιούν μάσκες. Ανάμεσά τους οι Alfred Jarry, Pablo Picasso, Oskar Schlemmer και καλλιτέχνες του Bauhaus, σουρεαλιστές και νταντά πειραματίζονται με θεατρικά σχήματα και μάσκες.
Pablo Picasso wearing self-made mask
Στον 20ο αιώνα πολλοί καλλιτέχνες στρέφονται στο ιαπωνικό θέατρο nō και στην comedia dell’ arte, που και τα δύο κρατούν μια θέση κεντρική για τη μάσκα.
La Belle et le Bête, c. 1940
Τα πράγματα λοιπόν με τη μάσκα δεν είναι, τόσο απλά, όπως είδαμε. Η μάσκα δεν είναι μόνο μια μεταμφίεση που προστατεύει απλώς, η μάσκα δεν κρύβει απαραιτήτως τις ανασφάλειες και τις ατέλειες προσώπου, που επιτρέπει στον καθημερινό άνθρωπο να φαντασιωθεί κάποιο άλλο δικό του πρόσωπο. Η μάσκα ως προσωπείο είναι επιπλέον ρόλος ανιμιστικός, δεν είναι μόνο ο χαρακτήρας μας που θέλουμε να κρύψουμε, αλλά και χαρακτήρες που είναι καταχωνιασμένοι μέσα μας και λαχταρούν να βγουν, να εκφραστούν, να βιωθούν.
Leonor Fini wearing self-made cat mask
Όπως λέει ο εικονοκλάστης Όσκαρ Ουάιλντ, «Ο άνθρωπος σπάνια είναι αληθινός όταν μιλάει με το δικό του πρόσωπο. Δώσε του μια μάσκα και θα σου πει την αλήθεια». Ενώ ο αγαπημένος μου Τζέιμς Μπόλντουιν φωτίζει μια άλλη πλευρά της μάσκας, ή μάλλον της μη-μάσκας: Μας λέει ότι μόνο ο έρωτας, ή καλύτερα η αγάπη μας «Βγάζει τη μάσκα που χωρίς αυτή φοβόμαστε πως δεν μπορούμε να ζήσουμε, ενώ συνάμα ξέρουμε πως μέσα της δεν μπορούμε να ζούμε».
υ.γ. 1. στην χαρακτηριστική εικόνα το έργο του James Ensor, self-portrait with masks. 1899
2. για τους αναγνώστες που ίσως διερωτώνται αν θα συνεχιστούν τα άρθρα με τίτλο Γυναίκα και τέχνη η απάντηση είναι θετική. Η συντάκτρια χρειάζεται λίγο χρόνο για να ανασυνταχθεί από τους διαρκείς αναταράξεις και τα άλλα ερεθίσματα του βίου και να εστιάσει στο συγκεκριμένο και αγαπημένο της θέμα.
