(Μια αυτομαρτυρία του μεγάλου φιλοσόφου και βαθιά πολιτικού πνεύματος ⸺ το συγκεκριμένο απόσπασμα με αφορμή την προεκλογική περίοδο που διανύουμε)

Τότε που ήμουν νέος, έπαθα το ίδιο που παθαίνουν πολλοί· πίστεψα πως, αν γινόμουν γρήγορα κύριος του εαυτού μου, θα μπω αμέσως στην πολιτική. Και η κατάσταση των πραγμάτων της πόλης μου έλαχε εκείνον τον καιρό να είναι περίπου ετούτη· επειδή πολλοί κατηγορούσαν το τότε πολίτευμα, έγινε πολιτειακή μεταβολή,² και αρχηγοί αυτής της μεταβολής ήταν πενήντα ένας άντρες, έντεκα στην πόλη, δέκα στον Πειραιά — και οι μεν και οι δε από αυτούς όφειλαν να διευθύνουν και τα ζητήματα της αγοράς και τα σχετικά με την πόλη — οι άλλοι όμως τριάντα έγιναν άρχοντες με απόλυτη εξουσία σε όλα. Κάποιοι λοιπόν από αυτούς τύχαινε να είναι συγγενείς³ και γνωστοί μου, και μάλιστα  καλούσαν κι εμένα να συμπράξω αμέσως, επειδή κατά τη γνώμη τους επρόκειτο για πράγματα που μου ταίριαζαν. Και δεν είναι διόλου παράδοξο αυτό που έπαθα εγώ εξαιτίας της νιότης μου.⁴ Νόμισα δηλαδή ότι αυτοί θα διοικήσουν την πόλη βγάζοντάς την από την κάπως άδικη ζωή⁵και οδηγώντας την σε δίκαιο τρόπο διοίκησης, γι’ αυτό πρόσεχα πολύ να δω τι θα κάνουν.

΄Εβλεπα λοιπόν πως οι άντρες αυτοί μέσα σε λίγο χρόνο απέδειξαν ότι το προηγούμενο πολίτευμα ήταν χρυσάφι — και για άλλα και γιατί τον αγαπημένο μου φίλο, τον γέροντα Σωκράτη, για τον οποίο δεν θα ντρεπόμουν εγώ να πω ότι ήταν ο πιο δίκαιος άνθρωπος εκείνου του καιρού, τον έστελναν μαζί με άλλους να πάει για κάποιον πολίτη να τον φέρουν με τη βία για να τον θανατώσουν,⁶ έτσι ώστε να συμμετέχει στο καθεστώς τους είτε ήθελε είτε όχι. Όμως αυτός δεν πειθάρχησε και προτίμησε να κινδυνεύσει να πάθει το οτιδήποτε, παρά να γίνει κοινωνός στα ανόσια έργα τους. Βλέποντας λοιπόν όλα αυτά και κάποια άλλα παρόμοια και όχι ασήμαντα, δυσανασχετούσα και τράβηξα τον εαυτό μου από τα κακά εκείνης της εποχής. Δεν πέρασε πολύς καιρός και ανατράπηκαν οι Τριάκοντα καθώς και όλο το τότε πολίτευμα. Αλλά και πάλι, με λιγότερη σπουδή μεν, ωστόσο με τραβούσε η επιθυμία να έχω δράση στα κοινά και πολιτικά πράγματα. Βέβαια, κ α ι εκείνη την εποχή, καθότι ταραγμένη, συνέβαιναν πολλά για τα οποία θα ένιωθε κανείς αποστροφή, και δεν ήταν καθόλου ν’ απορείς που πάνω στην πολιτική μεταβολή κάποιοι επέβαλαν μεγαλύτερες τιμωρίες σε μερικούς εχθρούς τους· αν και αυτοί που επανήλθαν αναλαμβάνοντας την αρχή έδειξαν τότε πολλή επιείκεια.⁷ Ξανά, όμως, για κάποια κακή τύχη, τον σύντροφό μας, τον Σωκράτη, ναι αυτόν, μερικοί από εκείνους που βρίσκονταν στην εξουσία τον πήγαν στο δικαστήριο με την πιο ανόσια κατηγορία και που λιγότερο απ’ όλους τους ανθρώπους ταίριαζε στον Σωκράτη. Γιατί οι μεν⁸ τον κατηγόρησαν ως ασεβή, οι δε δικαστές καταδίκασαν και σκότωσαν αυτόν που δεν θέλησε να λάβει μέρος στην ανόσια προσαγωγή ενός φίλου των τότε εξορίστων, τότε που αυτοί δυστυχούσαν εξόριστοι.

Παρακολουθώντας λοιπόν και αυτά και τους ανθρώπους που ανακατεύονταν με τα πολιτικά πράγματα, και τους νόμους βέβαια και τα ήθη, όσο πιο πολύ τα εξέταζα και προχωρούσα στην ηλικία, τόσο πιο δύσκολο μου φαινόταν πως είναι να διαχειριστεί κανείς τα πολιτικά πράγματα. Γιατί ούτε χωρίς φίλους και πιστούς συντρόφους είναι δυνατόν να καταγίνεται κανείς με τα πολιτικά ⸺ κι αυτούς, αν υπήρχαν, δεν ήταν εύκολο να τους βρει κανείς, γιατί δεν κυβερνιόταν πια η πόλη μας σύμφωνα με τα ήθη και τα έργα των πατέρων μας, και άλλους καινούργιους ήταν αδύνατον να αποκτήσει κανείς με κάποια σχετική ευκολία∙ επίσης οι γραπτοί νόμοι και τα ήθη διαφθείρονταν, και αυτό όλο και προχωρούσε με ασυνήθιστο τρόπο, ώστε εγώ, που στην αρχή ήμουν γεμάτος από μεγάλη ορμή να εργαστώ για τα κοινά, παρατηρώντας τα τώρα και βλέποντας να φέρονται δώθε κείθε, στο τέλος ζαλίστηκα. Και δεν έπαψα, βέβαια, να εξετάζω πώς θα μπορούσε κάποτε να γίνει το καλύτερο και γι’ αυτά καθαυτά τα πράγματα και μάλιστα και για ολόκληρο το πολιτικό σύστημα· όμως περίμενα πάντα την κατάλληλη ευκαιρία για να δράσω και στο τέλος κατάλαβα για όλες τις τωρινές πόλεις πως όλες συνολικά άσχημα κυβερνώνται. Γιατί οι νόμοι σ’ αυτές τις πόλεις είναι ανίατη περίπτωση και λειτουργούν με τη βοήθεια της τύχης, χωρίς καμία αξιοσημείωτη προπαρασκευή. Αναγκάστηκα λοιπόν να δηλώσω, επαινώντας την ορθή φιλοσοφία, ότι με αυτήν είναι δυνατόν να δει κανείς καθαρά και ποιο είναι το δίκαιο για την πόλη, και ποιο για το άτομο.⁹ Βέβαια το ανθρώπινο γένος δεν θα απαλλαγεί από τις δυστυχίες του πριν έλθουν στην πολιτική εξουσία εκείνοι που φιλοσοφούν σωστά και αληθινά ή πριν εκείνοι που έχουν την εξουσία στις πόλεις φιλοσοφήσουν αληθινά με τη βοήθεια κάποιας θεϊκής μοίρας.

1)Η Ζ΄ «Επιστολή» του Πλάτωνα θεωρείται αυθεντική — η γνησιότητα των άλλων επιστολών αμφισβητείται — και είναι η σπουδαιότερη από τις επιστολές του λαμπρού φιλοσόφου. Ο Πλάτων την έγραψε προς τους συγγενείς και τους συντρόφους του Συρακούσιου Δίωνα μετά τη δολοφονία τού τελευταίου το 354 π. Χ., και αποτελεί κυρίως αυτοβιογραφικό του κείμενο. Ο Δίων είχε γνωρίσει τον Πλάτωνα στο πρώτο ταξίδι του Αθηναίου φιλοσόφου στις Συρακούσες, έγινε αμέσως θερμός οπαδός και μαθητής του, και ανάμεσά τους αναπτύχθηκε ένας δεσμός πνευματικός που κράτησε για πολλά χρόνια.

2)Πρόκειται για την κατάλυση της δημοκρατίας από τους ολιγαρχικούς και την εγκαθίδρυση του καθεστώτος των Τριάκοντα τυράννων (Αύγουστος ή Σεπτέμβριος του 404 π. Χ.). Οι Τριάκοντα εξαπέλυσαν κύμα τρομοκρατίας, συλλήψεων, δημεύσεων περιουσιών, δολοφονιών. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, σκότωσαν τους διπλάσιους Αθηναίους από όσους είχαν πέσει στις μάχες τα τελευταία δέκα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου. Υπολογίζεται ότι οδηγήθηκαν στον θάνατο 1.500 ή και περισσότεροι Αθηναίοι και μέτοικοι και εκπατρίστηκαν περί τους 5.000. Το καθεστώς άντεξε μόνο λίγους μήνες και η ανατροπή του άρχισε με τους φυγάδες Αθηναίους δημοκρατικούς, οι οποίοι υπό την αρχηγία του Θρασύβουλου ήρθαν από τη Θήβα όπου είχαν καταφύγει και κατέλαβαν το φρούριο της Φυλής στην Πάρνηθα. (Bρίσκεται στη βορειοδυτική πλαγιά της Πάρνηθας και βορειοδυτικά του σύγχρονου οικισμού της Φυλής. Αξίζει να το επισκεφθείτε. Ενδιαφέρον παρουσιάζει τόσο το ίδιο το μνημείο, όσο και η μέχρι εκεί διαδρομή με τη συνέχειά της προς τα Δερβενοχώρια. Σας συνιστώ αυτή την κοντινή εκδρομή ανεπιφύλακτα). Στη συνέχεια κατέβηκαν στον Πειραιά και ακολούθησε η καθοριστική μάχη στη Μουνιχία που έληξε με την ήττα των ολιγαρχικών (Μάιος του 403 π. Χ.).

3)Δύο ήταν οι συγγενείς τού Πλάτωνα — ο φιλόσοφος ήταν γόνος αριστοκρατικού οίκου — που ανήκαν στους Τριάκοντα, ο Χαρμίδης, αδελφός της μητέρας του, και ο Κριτίας, ξάδελφός της. Για τον πρώτο βλ. κείμενό μας με θέμα τις λέξεις «άγαλμα — φάρμακο» (1/9/2019) και για τον δεύτερο το άρθρο μας με θέμα τη φράση «λύνεται η γλώσσα» (17/4/2018).

4)Ο Πλάτων ήταν τότε περίπου 24 ετών.

5)Υπονοείται η δημοκρατία των ημερών του, δημοκρατία των δημαγωγών που είχε καταλύσει το καθεστώς του δικαίου.

6)Ο Σωκράτης είχε λάβει διαταγή από τους Τριάκοντα να οδηγήσει μαζί με άλλους τέσσερις πολίτες από τη Σαλαμίνα στην Αθήνα τον Λέοντα τον Σαλαμίνιο, έναν πλούσιο δημοκρατικό, για να τον θανατώσουν. Μόνο ο Σωκράτης αρνήθηκε, σε αντίθεση με τους άλλους που έσπευσαν να εκτελέσουν την εντολή. Και όπως λέει ο Σωκράτης στην απολογία του ( Απολογία Σωκράτους 32 c ), τέτοιες διαταγές έδιναν και σε πολλούς άλλους, γιατί ήθελαν να εμπλέξουν όσο γινόταν περισσότερους πολίτες στα κακουργήματά τους. Και προσθέτει ότι ίσως να τον θανάτωναν για την άρνησή του, αν δεν καταλυόταν γρήγορα η αρχή τους.

7)Οι δημοκρατικοί επέδειξαν συνδιαλλακτική διάθεση, μεγαλοψυχία αλλά και σοφία, χορηγώντας γενική αμνηστία σε όσους είχαν συνεργαστεί με τους Τριάκοντα, με εξαίρεση τους φυσικούς αυτουργούς εγκλημάτων. Το γεγονός αυτό σχολιάστηκε επαινετικά και με θαυμασμό τόσο κατά την αρχαιότητα, όσο και κατά τους νεότερους χρόνους.

8)Η αποκατάσταση της δημοκρατίας είχε ένα θύμα, τον Σωκράτη, θύμα της εκδίκησης των δημοκρατικών κατά των ολιγαρχικών. Η δίκη και καταδίκη του σε θάνατο (399 π. χ.) αποτελεί στίγμα για τη νέα αθηναϊκή δημοκρατία. Κατήγοροί του ήταν οι συμπολίτες του ΄Ανυτος, Μέλητος και Λύκων.

9)Προσέξτε ότι προηγείται η αναφορά στην πόλη και μ ε τ ά στο άτομο. Για τον αρχαίο ΄Ελληνα πρωταρχική αξία έχει η ευημερία της πόλης του, από την οποία εξαρτάται σε δεύτερο επίπεδο η ευημερία τού πολίτη (o tempora o mores!).