ΣΤΡΕΨ. – Αυτοί, αν τους δώσεις χρήματα, σου μαθαίνουν πώς να
κερδίζεις με τους λόγους και δίκαιες και άδικες υποθέσεις.
AΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ, ΝΕΦΕΛΑΙ
Στα χρόνια της παιδικής αλητείας, τότε που το ‘σκαγα από το σχολείο, γιατί μου άρεσε να περιπλανιέμαι στους αθηναϊκούς δρόμους, σημειώνοντας σε τετράδιο τα ιστορικά τους ονόματα, που αργότερα στο σπίτι τα αναζητούσα στα λεξικά, μου είχε κάνει, θυμάμαι, εντύπωση η πλατεία μπροστά στο Δημαρχείο, αυτή που στα χρόνια του Όθωνος της είχαν δώσει το όνομα του πατέρα του και σήμερα οι Αθηναίοι γνωρίζουν ως πλατεία Κοτζιά. Αυτή η τετράπλευρη πλατεία πλαισιώνεται ακόμα και σήμερα από τους δρόμους Αιόλου, Ευπόλιδος, Αθηνάς και Κρατίνου. Έκανα τότε αυτό τον συλλογισμό: Το εμβληματικό κτίριο της Δημαρχίας (έργο του αρχιτέκτονα Παναγιώτη Κάλκου που στόλισε με τοιχογραφίες ο Φώτης Κόντογλου) ταιριάζει να είναι σε δρόμο που έχει το όνομα της πολιούχου θεάς και που συναντιέται με τις οδούς Ευπόλιδος και Κρατίνου, δυο από τους σπουδαιότερους δημιουργούς της Αρχαίας Κωμωδίας, που ασκούσαν, εκείνη εποχή, με τα έργα τους, μια δυναμική αντιπολίτευση στους άρχοντες της Αθήνας. Λείπει βέβαια ο Αριστοφάνης. Τι πιο ωραίο και πιο λογικό, αφού δεν περίσσευε δρόμος γι’ αυτόν, να έπαιρνε η πλατεία το όνομά του, αντί να τον έχουν πετάξει στη συνοικία του Ψυρρή! Θα είχαμε σε μια πλατεία μαζί και τους τρεις σπουδαιότερους δημιουργούς της Αρχαίας Κωμωδίας. Αλλά πότε Δήμαρχος της Αθήνας έλαβε υπόψη του τους συλλογισμούς ενός σχολιαρόπαιδου, για να τους λάβει και τώρα;
Ο Αριστοφάνης είναι, λίγο-πολύ, πιο γνωστός στο πλατύ κοινό από τις παραστάσεις των έργων του. Ο Εύπολις, όμως, όπως και ο Κρατίνος, μας είναι γνωστοί από αποσπάσματα των έργων τους. Ο πρώτος – γέννημα-θρέμμα της Αθήνας του 5ου αιώνα π.Χ. – είναι ζήτημα αν τον έχουν υπόψη τους ακόμα και αρκετοί φιλόλογοι.
Στα χρόνια του Σωκράτη και του Αλκιβιάδη ήταν διάσημος κωμωδιογράφος. Λέγεται μάλιστα ότι το 429, τη χρονιά που πέθανε ο Περικλής από τον λοιμό που ενέσκηψε στην Αθήνα, και σε ηλικία 17 ετών, πήρε, για πρώτη φορά, μέρος στους δραματικούς αγώνες, ενώ, με τις 14 συμμετοχές που είχε, πέτυχε 7 πρώτες νίκες. Τα έργα του διακρίνονταν για τη χάρη τους, αλλά και για τη σφοδρότητα με την οποία επετίθετο ενάντια σε κάθε φαυλότητα. Με τον Αριστοφάνη – που ήταν σχεδόν συνομήλικοι, ένα χρόνο μικρότερος ο Αριστοφάνης που είχε γεννηθεί το 445 π.Χ, – είχαν, όπως λέει ο Φάνης Κακριδής στην Αρχαία ελληνική γραμματολογία του, πολλά κοινά: «διακωμωδούσαν τα ίδια ή παρόμοια πρόσωπα και φαινόμενα. Οι υποθέσεις των κωμωδιών τους έμοιαζαν πολύ και οι κωμικές εμπνεύσεις τους συγγένευαν τόσο ώστε να γεννηθούν υποψίες». Η σάτιρά του όμως ήταν πιο δηκτική και πιο σφοδρή από εκείνη του Αριστοφάνη, πράγμα που στάθηκε αφορμή να το πληρώσει ακριβά, όταν τόλμησε να σατιρίσει το αγλάισμα της αθηναϊκής αριστοκρατίας, τον Αλκιβιάδη.
Πράγματι, σε ένα έργο του που επιγράφεται Οι Βάπται ( λέξη που προέρχεται από το ρήμα «βάπτω»: βυθίζω στο νερό), τόλμησε να διακωμωδήσει τον ιδιωτικό βίο του Αλκιβιάδη, ο οποίος, καθώς ήταν άνθρωπος που δεν σήκωνε μύγα στο σπαθί του, έβαλε ανθρώπους του να τον συλλάβουν , να τον δέσουν με σχοινί και μια να τον βυθίζουν στη θάλασσα, μια να τον βγάζουν στην επιφάνεια, ενώ ο Αλκιβιάδης, που παρίστατο σε αυτό παράξενο βάπτισμα, του έλεγε : «Εσύ με βυθίζεις στη Θυμέλη και εγώ σε αλμυρό νερό».
Είναι, φαίνεται, συνήθεια, όταν δυο ποιητές ή συγγραφείς συνδεθούν με στενή φιλία, να θέλουν να γράψουν ένα ή και περισσότερα έργα μαζί. Και αυτό, θα ΄λεγε κανείς, γίνεται ίσως για να προβάλουν, με αυτή τη συν-δημιουργία, τη στενή φιλία τους. Τα πράγματα πάνε καλά όσο κρατάει η φιλία. Όταν όμως η φιλία χαλάσει, και μάλιστα με άσχημο τρόπο, τότε ο ένας αρχίζει να βγάζει τ’ άπλυτα του άλλου και ο άλλος, όπως είναι φυσικό, να τον πληρώνει με το ίδιο νόμισμα. Αποτέλεσμα; Γίνονται και οι δυο ρεζίλι στο πλατύ κοινό, αν όχι ο ένας απ ΄τους δύο που έκανε την αρχή. Μια τέτοια στενή φιλία συνδέει στα πρώτα τους βήματα τον Εύπολη με τον Αριστοφάνη. Κάποτε, όμως, – είτε γιατί ο ένας βαρέθηκε τον άλλο, είτε γιατί ο άλλος ζήλεψε κάποια επιτυχία που σημείωσε μια κωμωδία του φίλου του – διέλυσαν την ωραία φιλία τους και άρχισε τότε ένας καβγάς, μεταξύ τους, με προσβολές και κατηγορίες. Αν και πρόκειται για ανθρώπους πλούσια προικισμένους από τη φύση, τρώγονται σαν τα κοκόρια, λες και η αγκαλιά της δόξας είναι τόσο στενή που δεν χωράει και τους δυο. Το παρατήρησε αυτό και ο Πάουντ στο 8ο Κάντο, αν θυμάμαι καλά, γράφοντας ειρωνικά τούτο τον στίχο: αλληλοβρίζονται κάτω απ΄τις δάφνες.
Πρώτος, όπως δείχνουν τα πράγματα, άρχισε ο Αριστοφάνης. Προτού όμως περάσω σε αυτό το θέμα, θα ήθελα να πω λίγα λόγια για την κωμωδία Νεφέλες, στην οποία, όπως είναι γνωστό στο θεατρόφιλο κοινό του Ηρωδείου και του θεάτρου της Επιδαύρου, ο Αριστοφάνης, αν και ήταν συντηρητικός στις αντιλήψεις του, σατιρίζει σε αυτή την κωμωδία τον Σωκράτη, παρουσιάζοντάς τον ως διδάσκαλο «καινών δαιμονίων» και επικίνδυνο νεωτεριστή.
Με άλλα λόγια εμφανίζεται ως σοφιστής αυτός που χτύπησε αμείλικτα τη σοφιστική. Το ότι όλα αυτά ξένισαν τους συγχρόνους του φαίνεται και από την αποτυχία που είχε αυτή η κωμωδία. Δυστυχώς, ακόμη και σήμερα δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς ο Αριστοφάνης, μια τόσο φωτεινή διάνοια, παρεξήγησε σε τέτοιο βαθμό τον Σωκράτη, του οποίου οι αρχές και το ήθος ήταν γνωστά σε όλη την Αθήνα. Μάλλον δεν θα κατάλαβε τότε το αθηναϊκό κοινό τι ήθελε να πει ο Αριστοφάνης με αυτό το έργο του. Και το λέω αυτό γιατί υπάρχει και η άποψη ότι ο ποιητής παρουσιάζει με αυτό τον τρόπο τον Σωκράτη, όχι για να πλήξει τον ίδιο, αλλά για να δείξει τη διαστρέβλωση που δεχόντουσαν οι ιδέες του από τους διάφορους εκμεταλλευτές, όπως οι σοφιστές. Το ότι έτσι μπορεί να έχουν τα πράγματα, φαίνεται κυρίως από την στενή φιλία με την οποία συνδέονταν ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης. Θυμηθείτε, για παράδειγμα, το Συμπόσιο του Πλάτωνος, όπου ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης κάθισαν, στο σπίτι του Αγάθωνος, με μεγάλη φιλική διάθεση, στο ίδιο τραπέζι. Επιπλέον υπάρχει και το επίγραμμα που έγραψε ο Πλάτων για τον Αριστοφάνη μετά τον θάνατο του Σωκράτη, όπου λέει ότι οι Μούσες, επιζητώντας τέμενος άφθαρτο , το βρήκαν στο στόμα του Αριστοφάνη. Θα έγραφε ο Πλάτων αυτό το επίγραμμα, αν πίστευε πως ο Αριστοφάνης θέλησε στις Νεφέλες να γελοιοποιήσει τον δάσκαλό του; Η περίπτωση αποτελεί, νομίζω, έναν από τους δυσκολότερους φιλολογικούς κόμπους της αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας.
Έλεγα λοιπόν πιο πάνω ότι, για τη διάλυση της φιλίας τους, πρώτος άρχισε ο Αριστοφάνης. Πράγματι, στις Νεφέλες του ο ποιητής κατηγορεί τον Εύπολη ότι, για να γράψει τον Μαρικά ( έργο στο οποίο ο Εύπολις διακωμωδεί τον μοχθηρό δημαγωγό Υπέρβολο ) διαστρέβλωσε τους Ιππείς, με τούς οποίους ο Αριστοφάνης διαγωνίσθηκε πρώτη φορά με το όνομά του και οι οποίοι έχουν στόχο τον Κλέωνα και γενικά κάθε δημαγωγό («Εύπολις μεν τον Μαρικάν πρώτιστον παρείλκυσεν εκστρέψας τους ημετέρους Ιππέας »). Έλαβε τότε από τον Εύπολη την ακόλουθη απάντηση στους Βάπτες του, όπου λέει μεταξύ άλλων ότι τους Ιππείς τους είχε δημιουργήσει από κοινού με τον «φαλακρό» Αριστοφάνη και ότι στη συνέχεια του χάρισε το μερίδιό του («κακείνοις τους Ιππέας συνεποίησα τω φαλακρώ τούτω καδωρησάμην»). Το ότι οι Ιππείς είναι έργο που έγραψαν τότε μαζί οι δυο φίλοι βεβαιώνεται και στο απόσπασμα πιο πάνω από τον Αριστοφάνη: «τους ημετέρους Ιππέας». Αν τώρα λάβουμε υπόψιν ότι ο Αριστοφάνης, με το έργο αυτό, κέρδισε το πρώτο βραβείο, καταλαβαίνουμε πόσο σημαντική ήταν η προσφορά του Εύπολη προς τον φίλο του, αφού κανονικά το μισό βραβείο θα πήγαινε σ’ αυτόν, αν δεν του είχε χαρίσει το μερίδιό του. Σύμφωνα λοιπόν με αυτά που βγήκαν στη φόρα, ο Αριστοφάνης κέρδισε το πρώτο βραβείο με τους Ιππείς ως έργο τελείως δικό του. Αντί λοιπόν να τηρήσει «σιγήν ιχθύος » και να ευγνωμονεί – έστω από μέσα του – τον φίλο του, προτίμησε (τόσο μεγάλο ήταν το μίσος του για τον φίλο και ομότεχνό του) να του κηρύξει, με την κατηγορία του, φιλολογικό πόλεμο, που έφερε στο φως όλα αυτά που ειπώθηκαν πιο πάνω. Έτσι είναι συνήθως οι άνθρωποι, την ώρα που η δόξα τούς χτυπά την πόρτα, χάνουν τη γη κάτω απ’ τα πόδια τους και τη θέση της σύνεσης παίρνει η αλαζονεία.
Τέτοιες φιλίες, που διολισθαίνουν προς τη διχόνοια και τον χωρισμό λόγω δοξομανίας, δεν συμβαίνουν μόνο στην Αθήνα του Περικλή, αλλά και εις Παρισίους. Μόνο που αυτή τη φορά οι φίλοι δραματουργοί γελοιοποιούνται με τη στάση τους και οι δύο. Ο Jean Racine, αυτός που εμείς οι Έλληνες ονομάζουμε Ρακίνα, ενώ οι συμπατριώτες του τον αποκαλούν συχνά «ζωγράφο της ζήλιας» ( peintre de la jalousie ), είχε ένα πνεύμα πολύ δηκτικό.
Ο Λαφονταίν, ο Αίσωπος της Γαλλίας, στον πρόλογο του έργου του Psyché, τον αποκαλεί, πολύ εύστοχα, «Άκανθα» (Acanthe). Θα έλεγα ότι δεν έχει άδικο, γιατί ακόμα και στους προλόγους των τραγωδιών του σκοντάφτουμε συχνά σε φαρμακερές κακίες του. Μας είναι βέβαια γνωστός από τις εννέα τραγωδίες του. Έγραψε όμως και θαυμάσια επιγράμματα. Και πρέπει να παραδεχτούμε ότι αυτός, ο κάποτε τρόφιμος του Port- Royal, διέπρεψε σε αυτή τη λογοτεχνική μορφή περισσότερο και από τον Boileau που θεωρείται δεξιοτέχνης του είδους.
Ένα από αυτά τα θαυμάσια επιγράμματα είναι και αυτό που έγραψε για τον Ακαδημαϊκό Le Clère (1622-1691 ) και τον επικό ποιητή Coras ( 1630-1677 ). Όπως ο Αριστοφάνης και ο Εύπολις, έτσι ακριβώς ο Ακαδημαϊκός και ο επικός ποιητής συνδέθηκαν με στενή φιλία και έγραψαν μαζί μια τραγωδία που επιγράφεται Ιφιγένεια. Η συνέχεια στο επίγραμμα που παραθέτω εδώ σε δική μου απόδοση:
ΕΠΙΓΡΑΜΜΑ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΙΦΙΓΈΝΕΙΑ
ΤΩΝ ΛΕ ΚΛΕΡ ΚΑΙ ΚΟΡΑ
Μεταξύ τους οι δυο φίλοι, ο Λε Κλερ και ο Κορά,
δραματουργοί που θέλανε να γράφουνε παρέα,
αρχίσανε να συζητούν μια μέρα σοβαρά:
το έργο Ιφιγένεια ποιανού ήταν ιδέα.
*
“Έργο δικό μου ειν΄αυτό” του είπε ο Κορά.
“Δικό μου” είπε κι ο Λε Κλερ, κι είχε καβγάς ανάψει.
Μα σαν δημοσιεύτηκε το έργο μια φορά,
κανένας τους δεν ήθελε να το ‘χει εκείνος γράψει.
———————-
