Ο Μ. Γ. Μερακλής κορυφαίος κριτικός λογοτεχνίας

Ο κορυφαίος λαογράφος Μ. Γ. Μερακλής, ιδρυτής της κοινωνικής λαογραφίας της “Σχολής των Ιωαννίνων” και πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας για πάνω από δύο δεκαετίες είναι και κορυφαίος νεοελληνιστής, φιλόλογος και κριτικός λογοτεχνίας. Ήταν για επτά συνεχή χρόνια πρόεδρος των επιτροπών για τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας και συγγραφέας σχετικών μονογραφιών, επιμελητής ανθολογιών και αφιερωτικών τόμων. Το λεπτό βιβλίο του Αριστείδη Δουλαβέρα παίρνει αφορμή από μια τιμητική εκδήλωση της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων, στις 16 Ιουνίου 2022 στο Φιλολογικό Σύλλογο “Παρνασσός” (βλ. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ 158-159, 2022, 6-28). Ο Μερακλής είχε διατελέσει Πρόεδρος του ΠΕΦ για δύο συνεχείς θητείες. Το έργο του τιμώμενου ανέπτυξαν ο Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης για το λαογραφικό του έργο, ο συγγραφέας του τόμου για το νεοελληνικό του έργο και ο  Αναστάσιος Στέφος για τον Μ. Γ. Μερακλή ως κλασικό φιλόλογο. Όπως τονίζει ο συγγραφέας στο προλογικό σημείωμα, το αποτέλεσμα των βιβλιογραφικών του αναζητήσεων ήταν μια έκπληξη, – μπόρεσε να συγκεντρώσει σχεδόν 900 δημοσιεύματα, που αφορούν τη νεοελληνική λογοτεχνία, από τα οποία γύρω στα 600 αφορούν τη λογοτεχνική κριτική. Αυτή η νέα προσέγγιση της δαιδαλώδους, αχανούς και αφανούς εργογραφίας ενός διανοούμενου ακαδημαϊκού διδασκάλου και ερευνητή μεγάλου βεληνεκούς στον κλάδο της λαογραφίας (κι όχι μόνο), στον πνευματικό βίο του δεύτερου μισού το 20ού αιώνα και των πρώτων δεκαετιών του 21ου είχε τέτοια βαρύτητα, που ο συγγραφέας αποφάσισε να δημοσιεύσει τα ευρήματά του σε ξεχωριστό βιβλίο.

Η εργογραφία αυτή, που διευρύνεται και με κρίσεις για τα αυτοτελή δημοσιεύματα, έχει συστηματικό χαρακτήρα: αποτελείται από το Πρώτο Μέρος, που παρουσιάζει τον τιμώμενο σε εννέα κεφάλαια ως νεοελληνιστή, και το Δεύτερο Μέρος με την εργογραφία του σχετικά με τη λογοτεχνία, με Παράρτημα με φωτογραφίες εξωφύλλων των βιβλίων του, μια περίληψη στα αγγλικά και τα ευρετήρια. Η έλλειψη μιας πραγματικής εποπτείας για το φιλολογικό και λογοτεχνοκριτικό έργο του Μερακλή έχει επισημανθεί από καιρό και πραγματοποιήθηκε τώρα με τον καλύτερο τρόπο από τον μαθητή του και ομότιμο καθηγητή Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου στην Καλαμάτα. Σημειωτέον, η λαογραφική δραστηριότητα του Μερακλή συμπεριελάμβανε οργανικά και την ενασχόληση με τη λαϊκή και την έντεχνη λογοτεχνία, σ’ έναν κλάδο που ονόμασα Εφαρμοσμένη Λαογραφία (Β. Πούχνερ, Εφαρμοσμένη Λαογραφία, Αθήνα 2014), όπου εξετάζεται η χρήση και εφαρμογή στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού στην έντεχνη λογοτεχνία. Έχει αναδείξει τέτοια θέματα σε διδακτορικές διατριβές: για τον Σολωμό (1987), τον Σεφέρη (1981), τον Καρκαβίτσα (1984), τον Παπαδιαμάντη (1995) και τον Κονδυλάκη (1996).

Η σχετική εργογραφία του Μερακλή περιλαμβάνει 24 βιβλία, που παρουσιάζονται εν συντομία μαζί με κριτικές και εκτιμήσεις στα πρώτα έξι κεφάλαια του Πρώτου Μέρους. Αφορούν τις εξής κατηγορίες: Α. Βιβλία-Μελέτες για θέματα και πρόσωπα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Β. Βιβλία για την ιστορία της λογοτεχνίας, Γ. Βιβλία για την ερμηνεία λογοτεχνικών έργων, Δ. Εκδόσεις ανθολογιών, Ε. Εκδόσεις έργων διαφόρων λογοτεχνών, ΣΤ. Άλλες εκδόσεις.

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν τα εξής: Η ποίηση μας, ο διχασμός, το μεταίχμιο, Καλαμάτα 1959, αρχίζοντας με τη Μικρασιατική Καταστροφή· Η μοναξιά και η ποίηση: Ο ελληνικός λυρικός λόγος της τελευταίας εικοσαετίας, Καλαμάτα 1961, όπου γίνεται λόγος για την περίοδο 1940-1960· Προσεγγίσεις στην ελληνική πεζογραφία (αστικός χώρος), Αθήνα 1986, 19 δοκίμια για τους πεζογράφους της γενιάς του ’30 και νεότερους, που απέσπασε ιδιαίτερα θετικά σχόλια· Λογοτεχνική Κριτική 1, Θεσσαλονίκη [1976], όπου δημοσιεύει μικρό μέρος από τα σημειώματα που έχει γράψει και δημοσιεύσει σε διάφορα λογοτεχνικά και άλλα έντυπα· Τέσσερα δοκίμια για τον Καβάφη, Αθήνα 1985, με τα εξής κεφάλαια “Ο πεζός Κ.”, “Μπρεχτικός Κ.”, “Παλαμάς-Καβάφης”, “Δραματικές συγκρούσεις στον Κ.”, προσεγγίσεις πρωτοποριακές για την εποχή τους.

Στη Β΄ κατηγορία, Βιβλία για την Ιστορία της Σύγχρονης Ελληνικής Λογοτεχνίας, συγκαταλέγονται ιδιαίτερα σημαντικά βιβλία, μοναδικά στο είδος τους: Σύγχρονη Ελληνική Λογοτεχνία (1945-1970), Ι. Ποίηση, Θεσσαλονίκη [1972], που ξαναβγαίνει και το 1987 στην Αθήνα πολύ εμπλουτισμένο, καλύπτει τώρα τη μεταπολεμική ποίηση έως το 1980 και επεκτείνεται από 113 σελ. σε 416 σελ.: πρώτη περίοδος 1945-1960 (73-231), δεύτερη περίοδος 1960-1980 (233-357) και “Συμπληρωματική Κατάθεση” (359-394). Στα ευρετήρια αναφέρονται 558 ονόματα. Πρόκειται δηλαδή για ένα είδος απογραφής του ποιητικού πληθυσμού στο σύνολο της επικράτειας. Αυτό που μου έκανε τότε ιδιαίτερα θετική εντύπωση, είναι το γεγονός, πως συμπεριλαμβάνει και τις “μέσες” και τις “μικρές” φωνές κυρίως της επαρχίας, που στην ακαδημαϊκή φιλολογία σπάνια βρίσκουν θέση. Αυτό αποτελεί και μια νέα, διαφορετική προσέγγιση σε αυτό τον ποιητόφιλο λαό, που στο λαϊκό πολιτισμό και την προφορική ποίηση πάντοτε καλλιεργούσε και διατηρούσε ζωντανό το ποιητικό αισθητήριο και το βλέμμα για το όμορφο. Ο Μερακλής είναι και εκείνος ανάμεσα στους λαογράφους, που ασχολήθηκε συστηματικά με το ποιητικό στοιχείο του λαϊκού πολιτισμού, το οποίο είναι παντού παρόν σε όλες της εκφάνσεις του. Η προσπάθεια του 1972 βρήκε συνέχεια σ’ έναν δεύτερο τόμο: Σύγχρονη Ελληνική Λογοτεχνία (1945-1970), ΙΙ. Πεζογραφία, Θεσσαλονίκη [1972]: γενιά του ’30, του ’40, Καζαντζάκης, του ’50, του ’60. Το σύντομο αυτό βιβλίο των 118 σελ. δεν είχε την απήχηση όπως το βιβλίο για την ποίηση, ιδίως στη διευρυμένη του μορφή· δεν βρήκε και συνέχεια.

Ακολουθεί η κατηγορία Γ΄, Βιβλία για την ερμηνεία λογοτεχνικών έργων: Ανδρέα Κάλβου Ωδαί, Αθήνα [1965], [1976], [1994], που διδάσκονταν και στα σχολεία· ιδιαίτερα σημαντικό και πετυχημένο ήταν το Δεκαπέντε ερμηνευτικές δοκιμές στον Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα 1984, όπου η Εφαρμοσμένη Λαογραφία, με την παραπάνω έννοια, είχε τον πρώτο λόγο· Κωστή Παλαμά, Τα Σατιρικά γυμνάσματα. Σχολιασμένη έκδοση, Αθήνα 2016, που είχε πολύ θετική απήχηση. Και οι τρεις εκδόσεις σκοπό είχαν την ευρύτερη διάδοση και γνωριμία του κόσμου με επίλεκτα έργα της ελληνικής λογοτεχνίας.

Παρόμοια στοχοθεσία έχουνε και τα έργα της Δ΄ κατηγορίας, οι Εκδόσεις Ανθολόγιων. Στη σειρά των εκδόσεων Σοκόλη, Η Ελληνική Ποίηση. Ανθολογία – Γραμματολογία, ο Μερακλής ανέλαβε την επιμέλεια του Β΄ τόμου Η ελληνική ποίηση: Ρομαντικοί – Εποχή Παλαμά – Μεταπαλαμικοί, Αθήνα 2000, σελ. 559. Μια άλλη ανθολόγηση αφορούσε μόνο τον Γιώργο Σαραντάρη, Γιώργος Σαραντάρης, Γιατί τον είχαμε λησμονήσει… Μια Ανθολόγηση από το σύνολο του έργου του, Αθήνα 2002. Και μια τρίτη ανθολόγηση, πρώιμο έργο, αφορά – έκπληξη – Απάνθισμα από το ποιητικό έργου του Ράινερ Μαρία Ρίλκε (1875-1926), Αθήνα 1965, με μετάφραση του Γιώργου Γερονικολού.

Στην κατηγορία Εκδόσεις έργων διαφόρων λογοτεχνών, είναι σχεδόν όλες από τις εκδόσεις Σ. Ι. Ζαχαρόπουλου, όπου ο Μερακλής εξέδωσε έργα με Εισαγωγή, το Εργο-βιογραφικό Χρονολόγιο και τη Βιβλιογραφία· εδώ πρέπει να αναφερθούν: Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, Το δακτυλίδι με τα παραμύθια. Διηγήματα [1981], Γεράσιμος Γρηγόρης, Πέρα από την όχθη, Διηγήματα, β΄ έκδοση [1981], Νίκος Αθανασιάδης, Το βιβλίο του νησιού μας. Μυθιστόρημα [1981], Κώστας Χατζηαργύρης, Μειδιάματα και αγωνίες [Μυθιστόρημα] [1983], Άλκης Αγγελόγλου, Εγκόσμια. Μυθιστόρημα [1983], Τάκης Σινόπουλος, Μεταίχμιο. Ποίηση [1984], Κων. Καβάφης, Ποιήματα [1996] και στη Νεοελληνική Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη Ιωάννης Κονδυλάκης, Ο Πατούχας – Όταν ήμουν δάσκαλος – Η πρώτη αγάπη. Διηγήματα, 1993.

Στην κατηγορία Άλλες εκδόσεις ανήκουν το Συντακτικό της δημοτικής γλώσσας, Αθήνα 1965 (μαζί με τον Στάθη Αλημίση) και η συνεργασία του στο Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας των εκδόσεων Πατάκη το 2007, όπου ανήκε στην αρχική ομάδα συνεργατών μαζί με τον Κ. Μητσάκη και τον Β. Πούχνερ.

Ακολουθούν τα μη αυτοτελή δημοσιεύματα, δηλαδή μελέτες και άρθρα για θέματα της λογοτεχνίας και λογοτέχνες, που ανέρχονται σε 264 (ίσως να αυξηθούν ακόμα περισσότερα)· συνεργαζόταν με πάνω 42, λογοτεχνικά κυρίως, περιοδικά (και δύο ηλεκτρονικά) και τρεις εφημερίδες. Τα περισσότερα άρθρα έγραψε για τη Νέα Πορεία (1955-2009) της Θεσσαλονίκης και τη Λέξη (1981-2010) της Αθήνας. Αν εκδοθούν αυτά θα καλύψουν τέσσερις με πέντε ογκώδεις τόμους.

Έχει συγγράψει επίσης παρά πολλούς προλόγους σε εργασίες, που αφορούν λογοτέχνες ή έργα των ίδιων των νεότερων λογοτεχνών. Μια πλευρά της συγγραφικής και κριτικής δραστηριότητας του Μερακλή, που απαιτεί ακόμα τη βιβλιογράφησή της.

Το πιο καταπληκτικό όμως, σε αυτή τη ζωή-προσφορά στη λογοτεχνία (πέρα από τον λαϊκό πολιτισμό) είναι οι βιβλιοκρισίες του για λογοτεχνικά έργα, που ανέρχονται, κατά την βιβλιογράφηση του Δουλαβέρα σε 608· οι περισσότερες, γύρω στις 315, είναι δημοσιευμένες στο περιοδικό Νέα Πορεία της Θεσσαλονίκης (1955-2009), όπου υπογράφει σε κάπου 145 βιβλιοκρισίες (από το τεύχος 69-69, 1960 ώς το τεύχη 247-250, 1975) ως Κ. Μιχαήλ· άλλες 240 αφορούν το περιοδικό της Αθήνας Η Λέξη (κυκλοφόρησε στο χρονικό διάστημα 1981-2010). Τα υπόλοιπα 53 έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα άλλα περιοδικά. Με το ίδιο ψευδώνυμο δημοσίευσε κείμενα του και στο βραχύβιο περιοδικό Η Νέα Ποίηση, τχ. 2-10. Την ανάγκη της συγκέντρωσης και συγκεντρωτικής έκδοσης αυτών των κειμένων έχει επισημάνει ο Γιώργος Μπαλούρδης (“Ο κριτικός της λογοτεχνίας Μιχάλης Γ. Μερακλής”, Κυριακή, 3 Μαΐου 2020). Μια τέτοια πολύτομη και πολύτιμη έκδοση θα ανεδείκνυε τον Μερακλή κορυφαίο κριτικό της ελληνικής λογοτεχνίας, κυρίως του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα (και όχι μόνο).

Ο ίδιος λογοτέχνης και κριτικός Γιώργος Μπαλούρδης χαρακτηρίζει τις βιβλιοκρισίες αυτές ως εξής (αντιγράφω σ. 46): “Ο Μιχάλης Γ. Μερακλής δεν κάνει κριτικό σκόντο. Διαβάζει με την ίδια προσοχή και επιμέλεια το έργο ενός πολύ νέου ποιητή, όπως και εκείνο ενός παλαιότερου. (Θέμελης – Νανά Ησαΐα). Δεν τον ενδιαφέρει αν η ποιητική αυτή φωνή προέρχεται από την πρωτεύουσα ή την επαρχία. (Αθήνα – Βόλος). Αν είναι πειραιώτης ή θεσσαλονικιός. Βλ. τις περιπτώσεις ποιητών από τον Πειραιά, του Σπύρου Κυριαζόπουλου και του Στέλιου Γεράνη. Αν είναι πανεπιστημιακός ή άσημος επαρχιώτης. Άντρας ή γυναίκα. Από τις μικρές του παρατηρήσεις στα κείμενα που υπογράφει με το ψευδώνυμο Κ. Μιχαήλ, βλέπουμε ότι είναι ενήμερος της ποιητικής εξέλιξης του ποιητή. Γνωρίζει τις προηγούμενες ποιητικές του καταθέσεις. Τα κριτικά του επιχειρήματα τα τεκμηριώνει με αποσπάσματα ή ποιήματα που προέρχονται από τις κρινόμενες συλλογές. Αν δεν λαθεύω στην κρίση μου, το βάρος της κριτικής του ματιάς πέφτει στις ποιητικές εκείνες φωνές, που θα ονομάζαμε κοινωνικές πρώτιστα, ερωτικής πνοής κατόπιν, και υπαρξιακής θρησκευτικής συμβολιστικής διάθεσης έπειτα”. Αυτή η ίσια και ίδια δίκαιη προσοχή για όλες τις φωνές, μικρές-μεγάλες, σημαντικών και ασήμαντων ανθρώπων, δημοκρατικότατα διανεμημένη, είναι και η εντύπωση που αποκόμισα από τους δύο τόμους της Σύγχρονης Ελληνικής Λογοτεχνίας του 1972 και του 1987 (βλ. παραπάνω).

Το Πρώτο Μέρος τελειώνει με το ένατο κεφάλαιο “Μ. Γ. Μερακλής και το Συμπόσιο Ποίησης Πάτρας”, που οργανώνεται από το 1981 κάθε χρόνο το καλοκαίρι. Μαζί με τον Σωκράτη Σκαρτσή ανήκε στη στενή οργανωτική ομάδα. Στα πρακτικά των 37 τόμων του Συμποσίου (μέχρι το 2018) έχουν δημοσιευτεί πολλές εισηγήσεις του, πολλές παρουσιάσεις νέων ποιητών (πάνω από 50, βλ. την απαρίθμηση τους ονομαστικά σ. 47 εξ.). Σε ξεχωριστό τόμο για τα 30 χρόνια του θεσμού γίνεται απολογισμός του έργου του (Σ. Σκαρτσής [επιμ.], Το Συμπόσιο Ποίησης, 1981-2009: ένα πανόραμα του έργου, Πάτρα 2010). Το Πρώτο Μέρος κλείνει με μια βιβλιογραφία για την προσφορά του Μ. Γ. Μερακλή στη νεοελληνική λογοτεχνία (49-54), άρθρα και διαδικτυακές διευθύνσεις.

Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου (Δεύτερο Μέρος) καλύπτει η “Εργογραφία του καθηγητή Γ. Μ. Μερακλή κατά έτη δημοσίευσης” (55-165, αρ. 1-896) όπου διευκρινίζεται εισαγωγικά, πως δεν συμπεριλαμβάνονται άρθρα σε Εγκυκλοπαίδειες και Εγκυκλοπαιδικά Λεξικά (π. χ. στο Λεξικό της Ελληνικής Λογοτεχνίας του Πατάκη 2007 είναι εκατοντάδες), πρόλογοι σε έργα λογοτεχνών και τα σχετικά με το Συμπόσιο Ποίησης της Πάτρας.

Ξεφυλλίζοντας τη βιβλιογραφία πολλοί ποιητές της λεγόμενης γενιάς του ’70 μπορεί να ανακαλύψουν κριτικά σημειώματα για το πρώιμο έργο τους (π. χ. Γ. Βέης αρ. 190 Φόρμες και άλλα ποιήματα και αρ. 284 Όλοι κοιμούνται στο καράβι, ή Π. Παμπούδη αρ. 160 Τα μωρά των αγγέλων άσπρα και τυφλά). Έχω την τιμή η βιβλιογραφία να τελειώνει με τον αρ. 896 για ποιήματά μου (“Ο θάνατος και η μνήμη”, diastixo.gr 30 Νοεμβρίου 2021 και στον τόμο Μ. Γ. Μερακλής, Εκατό Ψήγματα, επιμ. Α. Ν. Δουλαβέρας, Θεσσαλονίκη 2022, 150-151). Ο μόχθος του χαλκέντερου Αριστείδη Δουλαβέρα κάνει προσιτό ένα τιτάνειο έργο, που διασπάρθηκε ανέμελα σε λογοτεχνικά περιοδικά, ακόμα και εφήμερα και περιθωριακά, και μαρτυρά ένα συνεχές κι αδιάλειπτο ενδιαφέρον (έναν άσβεστο έρωτα, θα έλεγα) για τη λογοτεχνία και κυρίως την ποίηση, το οποίο καλλιεργεί με τον κριτικό λόγο του, τη μεθοδολογική συμπάθεια (Παλαμάς: για να κρίνεις πρέπει πρώτα να αγαπάς) και τη σοφή καθοδήγηση, συνοδεύοντας νέους (και παλιούς) ποιητές στα βήματά τους προς την θεματική ωρίμανση και την εκφραστική ολοκλήρωση. Η λογοτεχνική κριτική είναι (σαν την κριτική της μουσικής) από τα πιο εύθραυστα εγχειρήματα, που πρέπει να ασκείτει με παιδαγωγική ευθύνη, φιλική διάθεση και βοηθητική παρατήρηση.

Το έργο του κυρίου Δουλαβέρα είναι επίσης σχεδόν “τιτάνειο”, και ο μόχθος πολύς. Αλλά η περίπτωση είναι ειδική: ο μετέπειτα πανεπιστημιακός δάσκαλος της λαογραφίας στα Ιωάννινα (και πρύτανης), ιδρυτής της κοινωνικής λαογραφίας και της Σχολής των Ιωαννίνων με δεκάδες μαθητές, που στα χέρια τους βρίσκεται σήμερα η επιστήμη του λαϊκού πολιτισμού, βρήκε χρόνο και ενέργεια, για όλη τη διάρκεια της ζωής του, να συνεχίζει το έργο που άρχισε από νωρίς: την παρακολούθηση, διαφώτιση και διάδοση των έργων της ελληνικής λογοτεχνίας του 19ου και 20ό αιώνα, με ιδιαίτερη έμφαση στη νεότερη εποχή, το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες μετά το millennium. Aυτό τεκμηριώνεται τώρα πέραν πάσης αμφιβολίας από τα βιβλιογραφικά στοιχεία και κατατάσσει τον Μ. Γ. Μερακλή στους λίγους πολύ σπουδαίους λογοτεχνικούς κριτικούς των τελευταίων 70 ετών.

Tέτοιες βιβλιογραφίες είναι από τη φύση τους επίπονες, πολύ χρήσιμες, και πάντα ατελείς, όσο και να προσπαθήσει κανείς. Μιλάω από προσωπική πείρα. Να προσθέσω κι εγώ, τελειώνοντας, δύο λιθαράκια στην τελειοποίησή της, η οποία τέλος, τελικά, δεν έχει: στην ποιητική συλλογή μου Β. Πούχνερ, Δοκίμια για τον ουρανό, Αθήνα, Αρμός 2016 υπάρχει εκτενέστατη μελέτη/κρίση (7-32) με εμπεριστατωμένες αναλύσεις και παραδείγματα και συγκρίσεις, έργο που ανατυπώθηκε στο αφιερωματικό τεύχος, για την ποίηση μου, από το περιοδικό Θέματα Λογοτεχνίας 66 (2021) “Αφιέρωμα στον ποιητή Βάλτερ Πούχνερ”, 24-41: “Μιχαήλ Γ. Μερακλής, Δοκίμια για τον ουρανό. Εκλογές ποιήσεων”· αν εκληφθεί βέβαια ως εισαγωγή, τότε αποκλείεται από την παρούσα βιβλιογραφία· και ακόμα: τα Σημειώματα στην ποιητική συλλογή Β. Πούχνερ, Ο φωτεινός ίσκιος. Ανθολόγηση ποιήσεων 2013-2014, Αθήνα, Αρμός 2017, 7-16, που προτάσσονται του έργου ως “Σημειώσεις του Μιχάλη Γ. Μερακλή για την ανθολόγηση ποιήσεων Ο φωτεινός ίσκιος (2013/14)”. Φαντάζομαι πως αυτού του είδους συμπληρώσεις θα υπάρχουν κι άλλες και δε θα είναι λίγες. Είναι στη φύση των γενναιόδωρων ανθρώπων, να διασκορπούν τις προσφορές τους και στα πιο αφανή σημεία και να μην φροντίζουν για την δέουσα ανάδειξή τους, που απαιτεί πλέον η εποχή μας.

Η βιβλιογραφία του Αριστείδη Δουλαβέρα για τα φιλολογικά και κριτικά έργα και μελετήματα του Μ. Γ. Μερακλή, και ιδίως η βιβλιογραφία της κριτικογραφίας του για έργα και συγγραφείς της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αποτελεί ένα γενναίο βήμα προς την διόρθωση κάποιων τεχνητών ασυμμετριών στην ιστορική (και σύγχρονη) απεικόνιση του πνευματικού βίου της χώρας και την αποκατάσταση της συνολικής μεγάλης εικόνας της λογοτεχνικής παραγωγής. Αυτό που επιβάλλεται ως επόμενο βήμα είναι ίσως η συγκεντρωτική δημοσίευση του συνόλου της κριτικογραφίας του, αλλά και των εισαγωγών, των κριτικών και αναλυτικών σημειώσεων για έργα και συγγραφείς, που τεκμηριώνουν το άσβεστο και συνεχές ενδιαφέρον του για το σύνολο της λογοτεχνικής παραγωγής κι όχι μόνο για τα γνωστά ονόματα και έργα του συμβατικού λογοτεχνικού κώδικα, τα οποία προσελκύουν με την αίγλη και προβολή τους τους κριτικούς και φιλολόγους, παραμορφώνουν όμως τη συμμετρία της συνολικής εικόνας του λογοτεχνικού βίου της χώρας, στην οποία ανήκουν και οι “μέσες” φωνές (του Δημαρά), ακόμα και οι μικρές και πρόσκαιρες, και ασφαλώς και η επαρχία, η οποία, όπως εξελίσσονται τα πράγματα, είναι τελικά η πραγματική Ελλάδα.