Αναστασία Ν. Μαργέτη: Θέματα και προβαλλόμενες αξίες στο έργο της Φωτεινής Φραγκούλη [1]

Η Φωτεινή Φραγκούλη (1958-2018) ήταν πολυβραβευμένη συγγραφέας και εκπαιδευτικός. Αγαπούσε τα παραμύθια και τα παιδιά, «τα Πλατανόπαιδα», όπως τα αποκαλούσε. Στα βιβλία της, αυτές οι δύο αγάπες εύρισκαν τόπους και ουτοπίες για να συμπορεύονται αρμονικά. Η συγγραφέας φρόντισε να πλαισιώνει την αφήγηση με στοιχεία λαϊκού παραμυθιού, ώστε να γίνεται οικεία στους ανήλικους αναγνώστες και να συνυφαίνει σε μια γραφή ποιητική τα παραμυθικά μοτίβα με προσωπικές αναμνήσεις.

Ως προς τη θεματολογία των έργων της παρατηρείται ότι η συγγραφέας χρησιμοποιεί τους παραμυθικούς κώδικες προκειμένου να μιλήσει για την αγάπη είτε στις διαπροσωπικές σχέσεις είτε ως πρόταση και σκοπό ζωής, για τις οικογενειακές σχέσεις και τον τρόπο που διαμορφώνουν την εικόνα εαυτού και κόσμου, για τους έμφυλους ρόλους, τη φιλία, το παιχνίδι, την πορεία προς την ενηλικίωση, την αποδοχή της διαφορετικότητας, τη νοσταλγία του παραδείσου της παιδικής ηλικίας, την αρμονική συμβίωση ανθρώπων και φύσης, καθώς και την πίστη της στη δύναμη της λογοτεχνίας.

Ο Γιάννης Παπαδάτος επισημαίνει ότι «το έργο της είναι πηγή διαχρονικών ιδεών που έλκουν την καταγωγή τους από αρχετυπικές μήτρες της παράδοσης, οραματικές σκέψεις του ανθρωπισμού και ιδεολογικές συνιστώσες της οικολογικής σκέψης». Η Φραγκούλη αντλεί πραγματικά τη θεματική της από τον γενέθλιο τόπο, τη λαϊκή παράδοση, τη φύση. Δεν ξεχνά το παιχνίδι, που στα έργα της γίνεται αφορμή για εξερευνήσεις και δημιουργία.

Ο ΓΕΝΕΘΛΙΟΣ ΤΟΠΟΣ

Στα περισσότερα παραμύθια της Φραγκούλη, ακόμη κι αν δεν κατονομάζεται, η Λέσβος αποτελεί το θέατρο, στο οποίο λαμβάνουν χώρα τα δρώμενα. Η Μυτιλήνη και ο Μόλυβος δεν είναι απλώς το σκηνικό των έργων της αλλά, όπως η ίδια έχει δηλώσει, αποτελούν «το στημόνι της μυθοπλασίας» της. Όλα συμβαίνουν μια φορά κι έναν καιρό «σ’ ένα πλουμιστό και μοσχομυρισμένο νησί του Αρχιπελάγου». Στο γεωγραφικό τοπίο του νησιού καταγράφονται τοπωνύμια που προσδίδουν στα κείμενα αληθοφάνεια: ο Αι-Λιας και ο Λεπέτυμνος, τ’ απόκοσμα τοπία του Πλατύ Γιαλού, ο Ταξιάρχης του Μανταμάδου, οι ελαιώνες της Σκαμνιάς, τα λουτρά της Εφταλούς.

Στον Μόλυβο, την ιδιαίτερη πατρίδα της, υπάρχει η πατρογονική εστία, το σπίτι, «που ’χε παράθυρα ανοιχτά στο φως και την ομορφιά του κόσμου». Στο «υπόγειό» του, εκεί «στο βάθος» επάνω «στα ράφια» βρίσκονται «τα καλαθάκια του καλοκαιριού», στα οποία περιέχονται παιδικές μνήμες, γεύσεις, εικόνες και μυρωδιές από φυτά, δέντρα, λουλούδια…

Κυρίως όμως στη γενέτειρα εντοπίζονται οι άνθρωποι, που αποτελούν την πατρίδα της ψυχής. Εδώ έζησαν γιαγιάδες, παππούδες, γονείς, συγχωριανοί, όλοι αυτοί που την ενέπνευσαν στα έργα της. Η συγγραφέας είχε παραδεχτεί ότι για εκείνην «…οι άνθρωποι της παιδικής μου ζωής… μαζί με τη μητέρα μου, είναι η πραγματική μου μάνα».

ΠΑΡΑΔΟΣΗ – ΜΝΗΜΗ ΑΤΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ

Στα βιβλία της Φραγκούλη κάθε λέξη και εικόνα ενσταλάζουν παράδοση και διαχρονική μνήμη. Η συγγραφέας φιλοδοξεί να φέρει τους αναγνώστες-παιδιά σε επαφή με τον λαϊκό πολιτισμό. Στα κείμενά της διαφαίνονται συνήθειες των ανθρώπων του παρελθόντος, όπως τα σπεροκαθίσματα, οι αφηγήσεις δηλαδή, ιστοριών από ένα πρόσωπο σε ομάδες ακροατών, οι επιβιώσεις θρύλων, μύθοι, θρησκευτικές δοξασίες, η ευσέβεια και η βαθιά θρησκευτικότητα. Στις σελίδες της ζωντανεύουν «ο παππούς, η γιαγιά, οι αφηγήσεις, η Μικρά Ασία, οι συνταγές, τα θαύματα των αγίων, οι μυρωδιές, οι νηστείες, τα τραγούδια».

Στα παραμύθια Η Πορφυρένια και το μαντολίνο της, Το Μισό Πιθάρι, Το χωραφάκι της αγάπης, ο λόγος μπολιάζεται με το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα της Λέσβου με αποτέλεσμα να δημιουργείται στον αναγνώστη η αίσθηση της αυθεντικότητας, ενώ παράλληλα δίνεται η δυνατότητα στα παιδιά – αποδέκτες να συνειδητοποιήσουν τον γλωσσικό πλούτο της ελληνικής γλώσσας.

Ακόμα και γεύσεις παραδοσιακές μοσχοβολούν τα κείμενά της: «ρυζόγαλο και κρέμες με ανθόνερο, μυγδαλωτά και λικεράκι ροδοζάλη, λουκούμια και σύκα γεμιστά». Κι ύστερα «λογιών-λογιών οσμές: στυφές, βαριές, πικρές, γλυκιές».

Αυτές οι εικόνες του πολιτιστικού παρελθόντος προέρχονται από αναμνήσεις και εμπειρίες της παιδικής ηλικίας της Φραγκούλη στο νησί της. Η ενήλικη συγγραφέας δημιουργεί με τη μνήμη εσωτερικές σχέσεις και διηγείται όσα έζησε ως παιδί. Με τον τρόπο αυτό το αυτοβιογραφικό υλικό αρδεύει τη γραφή της. Είναι αναμενόμενο, λοιπόν, οι ήρωες και οι ηρωίδες των βιβλίων της να ανήκουν στον χώρο της παράδοσης και των συμβόλων.

ΦΥΣΗ- ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

Σε αντίθεση με το παραδοσιακό παραμύθι οι ήρωες και οι ηρωίδες των έργων της Φραγκούλη αναπτύσσουν ισχυρές συναισθηματικές σχέσεις με τη φύση και τα πλάσματά της. Και η φύση όμως, δεν μένει αμέτοχη στα βάσανα των ηρώων αλλά τους συμπονά και συμμετέχει στο πάθος τους. Έτσι στην ιστορία Η Πορφυρένια και το μαντολίνο της, όταν η ηρωίδα πέφτει στη θάλασσα για να πνιγεί, όλα τα δέντρα που αγάπησε «μπαίνουν στο γιαλό … απλώνουν τις ρίζες τους και κάνουν μια παλίρροια, που γυρίζει η θάλασσα άνω κάτω», ώστε να μην παρασυρθεί στ’ ανοιχτά.

Η συγγραφέας, για να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη σχετικά με τα οικολογικά ζητήματα, επιστρατεύει την ανοικείωση. Χρησιμοποιεί, δηλαδή, λεκτικούς συνδυασμούς πρωτότυπους, ώστε να προκαλείται έκπληξη και ενδιαφέρον κατά την ανάγνωση. Στο βιβλίο Κατ-γατ-καραγάτ γράφει: «οι άγιες ελιές, οι κύριοι ευκάλυπτοι και οι κυρίες ακακίες». Στο έργο Εφτά ορφανά μολύβια…εφτά ιστορίες ο ήρωας «πότισε τις μελαγχολικές Μελιτζάνες, τις αυστηρές Πιπεριές, τις περιχαρείς Ντοματούλες…». Με τα επίθετα αυτά προσδίδει στα φυτά ανθρώπινες ιδιότητες και αισθήματα.

Τα ζώα πρωταγωνιστούν σε πολλές ιστορίες σε σχέση ισότιμη με τους ανθρώπους-ήρωες, χρησιμοποιούνται με μια εξανθρωπισμένη μορφή και γίνονται ένας είδος κατόπτρου, όπου ανθρώπινες σκέψεις και συναισθήματα αντανακλώνται και παρουσιάζουν μια διαφορετική εμβάθυνση (Κατ-Γατ-Καραγάτ).

Η φύση σε όλο το έργο της Φραγκούλη είναι η natura naturans του Ρομαντισμού, είναι έμψυχη και ζωντανή, στοιχείο ζωοποιό, που συμμετέχει, πάσχει, ενσαρκώνει τη θεϊκή αρμονία και τελειότητα. Η συγγραφέας με την έντονη εικονοποιία, τον λυρισμό, την προσωποποίηση και την ανοικείωση επιχειρεί να προκαλέσει τη συναισθηματική εμπλοκή του αποδέκτη.

ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ: το παίζειν ως στάση ζωής

Η Φραγκούλη, ως παιδαγωγός, γνώριζε καλά ότι το παιχνίδι έχει ρόλο βιώματος και μέσω αυτού δημιουργούνται και αναπτύσσονται σχέσεις ανάμεσα στα παιδιά. Στις ιστορίες της Το Χωραφάκι της αγάπης, Το Μισό Πιθάρι, Κατ-γατ-Καραγάτ με παιγνιώδη μορφή γίνεται η ανακάλυψη της γνώσης αλλά και της ζωής.

Η συγγραφέας σε καμιά από τις ιστορίες της δεν εμφανίζει παιχνίδια-αντικείμενα. Στα έργα της αναφέρονται παιχνίδια που παίζονται μεταξύ των παιδιών. Πολλά παιδιά, «της Παναγιάς τα εγγόνια» παίζουν ομαδικά παιχνίδια στις γειτονιές του νησιώτικου χωριού.

Στις ιστορίες της Φραγκούλη, όμως, δεν παίζουν μόνο τα παιδιά· παίζουν και κάποιοι μεγάλοι. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι οι παππούδες των παραμυθιών της, που χαίρονται να παίζουν σαν μεγάλα, αξιαγάπητα παιδιά. Ο παππούς από Το μισό πιθάρι, δεν ξέχασε το παιδί που ήταν κάποτε και σκαρώνει σκανταλιές με την εγγονή του. Ο παππούς της Πορφυρένιας που, όταν ήταν μικρός, χόρευε ζεϊμπέκικο με τους ψαλμούς των Θεοφανίων, διόλου δεν ξέχασε να ονειρεύεται αγγελικές μελωδίες από μαντολίνα μαζί με την εγγονή του. Οι γιαγιάδες της Κυράνης, επίσης, έπαιζαν μαζί της πότε στη βορινή και πότε στη νότια αυλή του σπιτιού. Αλλά και στο παραμύθι Το τραγούδι της Περσεφόνης η μαμά θα είναι πάντα για την κόρη της, «το κοριτσάκι με τα ναυτικά» που μαζί θα μοιράζονται παιχνίδια, αστεία, γλυκά και παραμύθια. Από τη συγγραφέα προβάλλονται ως θετικά πρότυπα άνθρωποι που σ’ όλη τη διάρκεια του βίου τους βρίσκουν αφορμές για να παίζουν και έτσι διατηρούν ζωντανή στην ψυχή τους την παιδικότητα.

Η Φραγκούλη με τους χαρακτήρες που κατασκευάζει, προτρέπει τον ανήλικο αναγνώστη να παίξει το παιχνίδι της ζωής, δίχως να φοβάται. Τα έργα της, άλλωστε, που ζουν μετά τον θάνατό της, μας καλούν να παίξουμε με τις εικόνες του δικού της παραμυθικού κοσμοειδώλου.