הֲשֹׁמֵר אָחִי אָנֹכִי[1]
μη φύλαξ του αδελφού μου ειμί εγώ;
Αποκάλυψη
Εξόριστος και φυλακισμένος στο σπήλαιο της Πάτμου, συγκοινωνός εν τη θλίψει[2], είδε και έγραψε ο Γιοχανάν:
και είδον άλλον άγγελον ισχυρόν καταβαίνοντα εκ του ουρανού, περιβεβλημένον νεφέλην και η ίρις επί της κεφαλής αυτού και το πρόσωπον αυτού ως ο ήλιος και πόδες αυτού ως στύλος πυρός και έχων εν τη χειρί αυτού βιβλίον ανεωγμένον[3] …
…
και έλαβόν το το βιβλίον εκ της χειρός του αγγέλου και κατέφαγον αυτό, και ήν εν τω στόματί μου ως μέλι και ότε έφαγον αυτό επικράνθη η κοιλία μου…[4]
Εξόριστη από παντού, η ποιήτρια της Apocalypse Arabe, της άλλης, της Αραβικής Αποκάλυψης, η Etel Adnan είδε έναν άλλο αλλά όμοιο άγγελο στην μάχη της Τζενίν στην παλαιστινιακή Δυτική Όχθη, το 2002. Και έγραψε στο ποίημα με τίτλο το εμβληματικό πλέον όνομα Τζενίν:
…και τα μάτια μας εξάντλησαν το λεξιλόγιο του ζόφου, οπότε κατήλθε άγγελος μετά τη βροχή, τον οποίον ουδείς μπόρεσε να κατονομάσει. Άρχισε να μετρά τις λαβωματιές των μεν, και τους ακρωτηριασμούς με κουζινομάχαιρα των δε, και ο άγγελος κατέγραψε τα πάντα σ’ ένα βιβλίο από χρυσάφι και λάσπη.[5]
Η ποιήτρια ζήτησε και πήρε το βιβλίο του αγγέλου που κατέβηκε στην Τζενίν και μας το χάρισε. Κι ήταν το βιβλίο τούτο στο στόμα γλυκό, γλυκύτατο σαν το μέλι από τις μέλισσες μιας Ποίησης που τις τρέφει με αθέριστα άνθη [6] και πικρό, πικρότατο στα σπλάχνα, σαν τα δάκρυα των μητέρων και των ορφανών της Παλαιστίνης.
Mundus imaginalis
Στο αίμα αυτών των αποκεφαλισμένων μητέρων της Τζενίν, από τις οποίες μάταια ζητούσαν βοήθεια τα παιδιά τους ψυχορραγώντας στο διπλανό δωμάτιο, βλέπει η Ετέλ Αντνάν, πως “το μαντίλι του Σουχραουαρντί λεκιάστηκε αγκαλιάζοντάς τες”.[7]
Στην τρομερή αυτή εικόνα, που μετέωρη πλανιέται πάνω από όλο το ποίημα, εμφανίζεται απροσδόκητα και αντιπαρατίθεται στην σύγχρονη βαρβαρότητα μια κορυφή του αραβο-ισλαμικού πολιτισμού: η αγνοημένη από την Δύση, την αποικιοκρατία και τον ευρωπαιοκεντρισμό μορφή του Shihá al’Din Yayá al– Suhrawardi, του επονομαζόμενου και Shaikh al -Ishrak, “Δασκάλου του Φωτός”.
Ο φιλόσοφος και μυστικός αυτός του 12ου αιώνα, μαθητής του μεγάλου Ιμπν Σίνα, του Αβικέννα, περιπλανιόταν από το Ιράν σε όλη την Μέση Ανατολή κι ως την Μικρά Ασία, φτωχός ασκητής της γνώσης, ζητώντας, με ρηξικέλευθη σκέψη, λόγο και γραφή, να ενώσει, όπως έλεγε, την σοφία της Ανατολής με την σοφία της Δύσης για να γνωρίσουμε το κρυφό φως της φύσης των πραγμάτων. Στα 33 του χρόνια θανατώθηκε από τις αρχές, σαν αιρετικός και συνωμότης. Εκτελέστηκε με αποκεφαλισμό, άλλοι λένε στην αγχόνη κι άλλοι ριγμένος στην πυρά.
Στο σημαντικό έργο του Kitab hikmat al-ishraq, Βιβλίο της Σοφίας του Φωτός (ή του Φωτισμού), ο Σουχραουαρντί, εν μέρει πλατωνικός κι εν μέρει αριστοτελίζων [8], συνθέτοντας αρχαίες ελληνικές, προ-ισλαμικές και ισλαμικές παραδόσεις, συγκρότησε μια πρωτότυπη οντολογία φώτων όπου η αντικειμενική πραγματικότητα ανέρχεται από βαθμίδα σε βαθμίδα σε μια Κλίμακα Φωτός. Μια ιδιαίτερη μεταβατική οντολογική βαθμίδα είναι ο “κόσμος των απεικονίσεων”, ένας Mundus imaginalis, όπως αποδόθηκε η έννοια ‘alam al–mithal του Σουχραουαρντί, ένας “ισθμός”, ένας μεταιχμιακός κόσμος “σκοτεινών και φωτισμένων μετέωρων εικόνων” ανάμεσα στο σκότος του παρόντος υλικού κόσμου και στην διαύγαση της φύσης του στον φωτεινό κόσμο των Ιδεών.[9] Τις μετέωρες αυτές απεικονίσεις η φαντασία των ψυχών συλλαμβάνει, όπως και στον Αβικέννα, ιδιαίτερα στα Έσχατα των Καιρών.
Εδώ, στον μεταβατικό κόσμο των αιωρουμένων φασματικών μορφών, συναντώνται και αλληλοπλέκονται η Ποίηση του Υψηλού και τα οράματα της προφητείας.
Κι αναμφίβολα, το ποίημα Τζενίν είναι προφητικό. Με την Νύχτα της Ιστορίας, με την οποία αρχίζει, κι όπου κινείται διαρκώς το ποίημα, υψώνεται στον Κόσμο των Απεικονίσεων ως την έναστρη περιφέρεια του εφιάλτη [10].
Και τη νύχτα, όταν πια σταμάτησε να βρέχει τίγρεις…
…όταν η βροχή τρόμαξε καθώς οι βόμβες την προσπερνούσαν με ταχύτητα που θα τη ζήλευε και το φως…[11]
…
Η νύχτα αναρωτήθηκε αν θα ήταν ηθικό να κρύβει τέτοια θηριωδία, και έπειτα πήρε την απόφασή της: Έμεινε μετέωρη ψηλά στον ουρανό, το έσχατο αγαθό των αδικημένων.[12]
Νάκμπα
Το ποίημα Τζενίν της Ετέλ Αντνάν στοχάζεται τα τεκταινόμενα και προφητεύει ποιητικά τα επερχόμενα. Γράφτηκε το 2002, εν θερμώ, με πυρετό αλλά και με εκπληκτική συμπύκνωση, μετά την ιστορική μάχη στην Τζενίν, τον καιρό της δεύτερης Ιντιφάντα που επισφράγιζε την κατάρρευση της φενάκης των “Συμφωνιών του Όσλο”. Προεικονίζει, όμως, το δραματικό σήμερα: την τομή της 7ης Οκτωβρίου 2023 και την γενοκτονία που συντελείται στην Γάζα μπροστά στα μάτια όλης της ανθρωπότητας, με τον βάρβαρο πόλεμο που εξαπέλυσε το Ισραήλ κάτω από το ακροδεξιό σιωνιστικό καθεστώς Νετανιάχου, με την στήριξη της ιμπεριαλιστικής Αμερικής και της λεγόμενης “συλλογικής Δύσης”.
Η κόλαση εξαρχής επεκτάθηκε στην Δυτική Όχθη, ιδιαίτερα στην πόλη-σύμβολο της Παλαιστινιακής Επανάστασης, την ανυπότακτη Τζενίν, αλλά και στους Παλαιστίνιους πολίτες τρίτης κατηγορίας μέσα στο Ισραήλ. Συνοδεύεται επίσης με την βίαιη καταστολή, απειλή και συκοφαντία κάθε αντιπολεμικής φωνής, διαμαρτυρίας και κίνησης μέσα στον ίδιο τον ισραηλινό εβραϊκό πληθυσμό και την Διασπορά.
Η πυρκαγιά στην καρδιά της Μέσης Ανατολής, με δεκάδες χιλιάδες αμάχους, γυναίκες και παιδιά, προχωράει χωρίς τέλος. Οι φλόγες της δεν γνωρίζουν σύνορα. Απλώνεται σε Λίβανο, Ερυθρά Θάλασσα, Υεμένη, και τον Κόλπο. Καίει στόχους στο Ιράκ και την Συρία, απειλεί το Ιράν. Αλλάζει τα πάντα στην περιοχή και στον κόσμο. Μαζί με τον άλλο πόλεμο στην καρδιά της Ευρώπης, στην Ουκρανία, η ανθρωπότητα βρίσκεται στο χείλος της αβύσσου.
Με την Γάζα σε ερείπια και την Τζενίν κι όλη την κατεχόμενη Παλαιστίνη να παραμένουν εκεί μετέωρες, πάνω από την άβυσσο, πάντα μέσα στη Νύχτα, στην έναστρη περιφέρεια του εφιάλτη της πανανθρώπινης Ιστορίας.
75 χρόνια μετά την Νάκμπα, την Καταστροφή του 1948, όλοι, θύματα και δήμιοι μιλούν για μια “Δεύτερη Νάκμπα”. Στην Πρώτη Νάκμπα, 750 χιλιάδες Παλαιστίνιοι εκτοπίστηκαν από τις εστίες τους στην προσφυγιά. Το 2023-24 πάνω από 2 εκατομμύρια ξεσπιτώθηκαν από τα ερείπια των σπιτιών τους στην Γάζα, δεκάδες χιλιάδες σκοτώθηκαν, άμαχοι γυναίκες, παιδιά.
…έπεσαν ωστόσο αστραπές και βροντές σε σπίτια κατάμεστα από παιδιά, κι η δυστυχία ντύθηκε γυναίκα, και κανείς δεν στάθηκε, γιατί ό,τι ζωντανό ήταν νεκρό…[13]
Αυτά έγραφε η Ετέλ Αντνάν το 2002 για την Τζενίν. Θα μπορούσε να τα γράψει και σήμερα. Πότε η Νάκμπα σταμάτησε;
…οι κλίμακες της Κόλασης εγκιβωτίζονται η μία μέσα στη άλλη…[14]
Δηλωμένος δημόσια τώρα στόχος της κυβέρνησης του Νετανιάχου και των φασιστών εποίκων συμμάχων του να εκτοπιστεί ένας ολόκληρος λαός στην έρημο του Σινά, ή το Κογκό ή την Ρουάντα ή στο πουθενά.
Και οι Ναζί συζητούσανε αρχικά να εκτοπίσουν τους Εβραίους κάπου στην Αφρική πριν καταλήξουν στην “Τελική Λύση” και στο Άουσβιτς.
Ο Carl Schmitt, ο νομικός υπέρμαχος του Ναζισμού, θεωρούσε απαραίτητη για την συγκρότηση εθνικής ταυτότητας και κυριαρχίας την περιθωριοποίηση, τον αποκλεισμό, την αποβολή με κάθε μέσο από το πολιτικό-κοινωνικό σώμα, την εξόντωση, τελικά, του Άλλου, του “ξένου”, του “εσωτερικού εχθρού”. Η ίδια λογική της εθνοκάθαρσης διέπει τον αντισημιτισμό και την ισλαμοφοβία, το μίσος στους πρόσφυγες, κάθε ξενοφοβία και ρατσισμό, μαζί και την λογική της σιωνιστικής εποικιστικής αποικιοκρατίας (settler colonialism).
Η λογική των σιωνιστών εποίκων οδηγεί στον εκτοπισμό και την εθνοκάθαρση των Παλαιστινίων – αλλά και στην χρεωκοπία και αυτοκαταστροφή του σιωνιστικού προτάγματος, όπως το επισημαίνει ο κορυφαίος Ισραηλινός ιστορικός Moshe Zimmermann [15].
Κυρίως την κρίση του σιωνισμού την δείχνουν οι δραματικές εξελίξεις του 2023, από το δικαστικό πραξικόπημα Νετανιάχου στις αρχές της περσινής χρονιάς, τις πολύμηνες μαζικές αντικυβερνητικές διαδηλώσεις, την ίδια την 7η Οκτωβρίου, τον νέο ατελεύτητο πόλεμο, ώς τις αντιπολεμικές κινήσεις εντός του Ισραήλ, αλλά και από την εβραϊκή Διασπορά, ιδίως της Αμερικής.
Είναι Ύβρις απέναντι στα εκατομμύρια των Εβραίων που χάθηκαν στα στρατόπεδα του θανάτου, είναι σαρδόνιος χλευασμός απέναντι στην Ιστορία, να γίνεται μια γενοκτονία βεβηλώνοντας το όνομα της Σοά, που στα εβραϊκά σημαίνει το ίδιο με την αραβική λέξη Νάκμπα: Καταστροφή. Οι ίδιοι οι νεκροί που γίνανε στάχτες και καπνός φωνάζουν: Όχι στο όνομά μας! Ποτέ ξανά, ποτέ για κανέναν και πουθενά!
Όμως,
Το κακό μεταλλάχθηκε. Και η μετάλλαξη αυτή που περιμέναμε συντελέστηκε απ’ την ανάποδη. Οπότε έχουμε δικαίωμα στο μίσος-αλλά ας μη σπεύσουμε να προβούμε σε βλακώδη συμπεράσματα. Δεν είμαστε πλέον του κόσμου ετούτου [16]
γράφει η Ετέλ Αντνάν. Και τα “βλακώδη συμπεράσματα” αφθονούν στις μέρες μας, των τυφλών από μίσος και συμφέροντα αστών και μικροαστών καθοδηγητών, θρησκευτικών και κοσμικών, στον καιρό ενός γενικού αποπροσανατολισμού του κόσμου. Το τίμημα το πληρώνουν πάντα οι αθώοι κι οι αδύναμοι, οι άμαχοι, τα παιδιά, οι γυναίκες, οι γέροντες και οι γερόντισσες, μαζί και όσοι απομένουν επιζώντες Ισραηλινοί Εβραίοι όμηροι στη Γάζα κι οι χιλιάδες Παλαιστίνιοι φυλακισμένοι στο Ισραήλ. Έως πότε;
“Ζούμε στην άβυσσο” [17]
Ογδόντα χρόνια μετά το Άουσβιτς, η ανθρωπότητα δεν έχει ξεπεράσει το αβυσσαλέο ρήγμα του. Ένα ρήγμα οντολογικό ανάμεσα στην ανθρώπινη ύπαρξη και τον κόσμο που άνοιξαν οι αλλεπάλληλοι σεισμοί της μεταβατικής μας εποχής. Στην άβυσσο αυτού του ρήγματος πέφτουν τώρα και τα παιδιά της Γάζας.
Η θεμελιώδης λειτουργία της επιβίωσης δικαιολογεί διαρκώς το θάνατο. Γι’ αυτό και η Φύση μας έχει εγκαταλείψει. Το κάλλος της είναι απρόσιτο. Τα λόγια μας είναι ένα χλωμό απείκασμα της αλήθειας της.[18]
Η Ετέλ Αντνάν έχει οξεία αίσθηση και συνείδηση της τραγικότητας μιας εποχής όπου κυριαρχεί “η αντιπαράθεση του θανάτου των μεν με την πλήθουσα ζωή των άλλων” [19]
…η διαφορά ανάμεσα σ’ εκείνο που σαπίζει και σ’ εκείνο που αενάως αναγεννιέται, Ζούμε στην άβυσσο, εγγύτερα στη νύχτα του γεωσκώληκα απ’ όσο θα επιθυμούσαμε να παραδεχθούμε.[20]
Στους σεισμούς της ιμπεριαλιστικής εποχής οφείλονται κι ό, τι η Ετέλ Αντνάν έχει ονομάσει Αραβική Αποκάλυψη, η καταστροφή του αραβικού κόσμου στον 20ό αιώνα που συνεχίζεται και κλιμακώνεται στον 21ο αιώνα.
Στον αναστοχασμό της ζωής της και της εποχής, λίγο πριν το πέρασμα στον νέο αιώνα, στα μέσα της δεκαετίας του 1990, στο βιβλίο της Ταξίδι Πόλεμος Εξορία, η Αντνάν επισημαίνει:
Η διάλυση των Αράβων αποφασίστηκε από τις δυτικές δυνάμεις στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, με τις διάφορες συμφωνίες που ακολούθησαν μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου…
…ο Άραβας βρίσκεται σήμερα εντός του σύγχρονου κόσμου, αποκομμένος από τον εαυτό του. Κοιτάζοντας προσεκτικά την τρομερή καταστροφή του αραβικού κόσμου, την Παλαιστίνη, τον Λίβανο, την Αλγερία, το Ιράκ (ρημαγμένο και ισοπεδωμένο), το Σουδάν (σε απόλυτο χάος), την Αίγυπτο, που απειλείται εκ των έσω, και όλους τους εξευτελισμούς στους οποίους με περισσή ευκολία τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι πολιτικοί της Δύσης υποβάλλουν τους Άραβες, μπορούμε να ισχυριστούμε, απηχώντας την διάσημη ρήση του Καρτέσιου (“Σκέπτομαι άρα υπάρχω”) πως για τον Άραβα η υπαρξιακή ρήση που τον περιγράφει θα ήταν: “Δεν υπάρχω, άρα υπάρχω”. Η εξορία είναι η συνείδηση αυτής της περιθωριοποίησης και της ανεπανόρθωτης απώλειας.[21]
Το αξίωμα “Δεν υπάρχω άρα υπάρχω” έχει γίνει προ πολλού η συνθήκη της παλαιστινιακής ύπαρξης. Από τον καιρό του σιωνιστικού ισχυρισμού ότι η Παλαιστίνη είναι “μια χώρα χωρίς λαό για ένα λαό χωρίς χώρα” – που από τους πρώτους ο Ahad Ha’am διαπίστωσε με πικρία το ψεύδος – μέχρι την Νάκμπα χωρίς τέλος. Στην Τζενίν , η Ετέλ Αντνάν θα οδηγηθεί στην φοβερή κατάληξη:
…κι όλα αυτά για να πουν στον κόσμο των νεκροζώντανων ότι δεν υπήρχαμε, ότι δεν είχαμε υπάρξει ποτέ και πως έτσι, λοιπόν, δικαίως…μας εξολόθρευσαν.-[22]
Το άλμα της τίγρης
Η ύπαρξη χωρίς όρους ύπαρξης δεν είναι μονάχα η συνθήκη της παλαιστινιακής ύπαρξης. Αυτή είναι εκδήλωση και συμπύκνωση της καθολικής ανθρώπινης συνθήκης στην αστική νεωτερικότητα, προπαντός στην εποχή της προχωρημένης σήψης του καπιταλισμού. Οι ζωντανοί ζουν σε απουσία ζωής, σε α-τοπία μέσα κι έξω από τον τόπο τους. Η ζωή έπαψε να είναι sueño, το όνειρο του Calderón, έγινε εξορία.
Το αναγνωρίζει με απόγνωση και η Ετέλ Αντνάν στον αναστοχασμό της για την εποχή μας:
Η εξορία δεν είναι πια το θλιβερό προνόμιο κάποιων ελάχιστων προσώπων έχει γίνει συνώνυμο της ανθρώπινης συνθήκης, με μια ελάχιστη ωστόσο διαφορά: Ορισμένους από μας η αρρώστια της μας κατατρώει με τρόπο εμφανή και τελεσίδικο, ενώ όλοι οι υπόλοιποι δεν έχουν συνείδηση εκείνου από το οποίο υποφέρουν ήδη. Είμαστε εμείς που ζούμε σε αυτή την εποχή, όλοι ανεξαιρέτως...[23]
Είχανε ρωτήσει τον ζοφερό Γερμανο – Εβραίο φιλόσοφο Günther Anders, στην περίφημη συνέντευξή στην Frankfurter Allgemeine Zeitung το 1986, μετά το Τσέρνομπιλ: “Έχετε ακόμα ελπίδα για τούτο τον κόσμο;”.
Κι ο φιλόσοφος απάντησε: “Δεν έχω καιρό για να αναρωτηθώ εάν έχω ελπίδα ή όχι. Συγκριτικά με τα καθήκοντα που μας περιμένουν θα ήτανε απλούστατα παράξενο να ενδιαφέρεται ακόμα κανείς για την προσωπική του διάθεση”[24]
O Günther Stern, αλλιώς Anders, θυμίζει σε πολλά τον πάντα σκυθρωπό χασσιδικό Ραμπί Μεναχέμ Μέντελ του Κοτσκ του 19ου αιώνα. Κάποτε του είχαν πει ότι υπήρχε κάποιος Δίκαιος που διαβεβαίωνε πως μπορούσε να αναστήσει τους νεκρούς. Κι ο Ραμπί του Κότσκ απάντησε: “Η ανάσταση των νεκρών είναι δουλειά του Αγίου Ευλογημένο να’ ναι το Όνομά Του. Η δουλειά ενός Δίκαιου είναι να αναστήσει τους ζωντανούς” [25]
Στην Τζενίν, η Ετέλ Αντνάν γράφει: “Η Φύση μας εγκατέλειψε”. Στον Υπερίωνα, ο Hölderlin βάζει ένα αντίστροφο ερώτημα στην ίδια την Φύση: “Du frägst nach Menschen, Natur ? [26] – Ρωτάς για τους ανθρώπους, Φύση;” Και την απάντηση την δίνει ο ίδιος ο ποιητής: “Θα έρθουν οι άνθρωποι σου, Φύση! Ένας ξανανιωμένος λαός θα ξανανιώσει και σένα και θα γίνεις η Νύφη του και θα ανανεωθεί ο αρχαίος δεσμός των πνευμάτων μαζί με σένα” [27]
Ουτοπία; Μπορεί ο άνθρωπος να ζήσει έξω και πέρα από την άβυσσο, όταν βρίσκεται στο χείλος της ή μετέωρος πάνω από την άβυσσο ή μέσα της και μάλιστα μιαν άβυσσο αίματος σαν αυτή που υπάρχει στην Παλαιστίνη;
Θα χρειάζονταν ένα άλμα πάνω από την άβυσσο, το άλμα του τίγρη για το οποίο μιλούσε ο Walter Benjamin στην ΧΙV από τις Θέσεις για την Έννοια της Ιστορίας: “ Το ίδιο άλμα κάτω από τον ανοιχτό ουρανό της Ιστορίας είναι το διαλεκτικό άλμα, ως το οποίο ο Μαρξ συνέλαβε την επανάσταση ”.[28]
Αν η σημερινή παλαιστινιακή συνθήκη ύπαρξης είναι συμπύκνωση και έκφραση της ανθρώπινης συνθήκης στην εποχή μας, τότε ο δρόμος της χειραφέτησής της συμπίπτει προοπτικά με αυτό που πάλι ο Μαρξ ονομάζει καθολική ανθρώπινη χειραφέτηση, πανανθρώπινο κομμουνισμό.
Στην Οδύσσεια προς αυτήν την οικουμενική Ιθάκη πρέπει να σωθούμε επιτέλους από τους ανθρωποφάγους Λαιστρυγόνες της Κατοχής, του απαρτχάιντ, της εξόντωσης ενός λαού από άλλον που οδηγούν στο αφανισμό και τους δυο.
Να δημιουργηθούν, με το επαναστατικό άλμα του τίγρη, οι αναγκαίοι όροι για να μην μας καταβροχθίζουν οι μονόφθαλμοι Κύκλωπες. Για να υπάρξει λευτεριά στην Παλαιστίνη, η Δικαιοσύνη που μόνον αυτή θα φέρει την Ειρήνη, την συναδέλφωση χωρίς θρησκευτικούς, εθνοτικούς ή ταξικούς διαχωρισμούς, στον δρόμο προς μια Σοσιαλιστική Ομοσπονδία των ελεύθερων λαών της Μέσης Ανατολής και την αλλαγή του κόσμου.
Ουτοπία;
Ουτοπία ή Κόλαση; Διαλέξετε! Αυτό είναι το πύρινο δίλημμα. Αυτή είναι η ιστορική ευθύνη – και δεν έχουμε καιρό, όπως έλεγε ο Γκύντερ Άντερς να αναρωτιόμαστε αν έχουμε ελπίδα ή όχι.
Πρέπει να αναστήσουμε τους ζωντανούς!
12-16 Ιανουαρίου 2024
Ομιλία στην παρουσίαση του ποιήματος Τζενίν της Etel Adnan (μετάφραση Σπύρος Γιανναράς, Άγρα 2023), Βιβλιοπωλείο Επί Λέξει, 16 Ιανουαρίου 2024
[1]Bereshit, Γεν 4:9
[2]Αποκ. !:9
[3]Αποκ. 10: 1-2
[4]Αποκ. 10:10
[5] Etel Adnan, Τζενίν, μετάφραση Σπύρου Γιανναρά, Άγρα, Δεκέμβριος 2023 σελ.11
[6]Ανδρέα Κάλβου Ωδή Εις Σάμον ,στροφή δ΄
[7]Τζενίν όπ. π. σελ. 21
[8]Χαρακτηρισμός για τον Δάντη από τον μεταφραστή του και πρωτοποριακό κινηματογραφιστή Κώστα Σφήκα
[9]Βλ. Suhrawardi, Stanford Encyclopedia of Philosophy, στο διαδίκτυο, αναθεωρημένη έκδοση 2019
[10] Τζενίν όπ. π. σελ. 15
[11]όπ. π. σελ.,9
[12]όπ π. σελ.20
[13]όπ π. σελ.12
[14]όπ π. σελ. 19
[15]Συνέντευξη στην ισραηλινή εφημερίδα Haaretz στις 29 Δεκεμβρίου 2023
[16]Τζενίν όπ. π. σελ. 13
[17]όπ π. σελ. 16
[18]όπ π. σελ.17
[19]όπ π. σελ. 15
[20]όπ π. σελ. 16
[21]Etel Adnan, Ταξίδι Πόλεμος Εξορία, μετάφραση Σπύρος Γιανναράς, Άγρα 2023
[22]Τζενίν όπ. π. σελ. 23
[23] Ταξίδι Πόλεμος Εξορία, όπ. π. σελ.46
[24]Βλ. στην αναδημοσίευση της συνέντευξης στο Αφιέρωμα στον Gümther Anders, Cahiers Philosphiques No170- 3e trimestre 2022 σελ. 127
[25]Βλ. Catherine Chalier Le Rabbi de Kotsk (1787-1859) Un hassidisme tragique, Arfuyen σελ. 72
[26]Friedrich Hölderlin Hyperion oder Der Eremit in Griechenland, Insel 1979 σελ. 113
[27]όπ. π. σσ 113-114 Στα ελληνικά βλ. Φρήντριχ Χαίλντερλιν , Υπερίων ή Ο ερημίτης στην Ελλάδα, μετάφραση Λαυρέντιος Γκέμερεϋ, Ηριδανός 1982 σελ.131 (Εδώ, η μετάφραση ελαφρώς τροποποιημένη)
[28] Walter Benjamin Θέσεις για την Έννοια της Ιστορίας μετάφραση Γιώργος Φαράκλας-Αριστείδης Μπαλτάς, στα Κείμενα 1934-1940 Επιλογή Άγρα 2019 σελ. 718
Ο Σάββας Μιχαήλ (Σαμπετάι Μπεν. Μάτσας) γεννήθηκε στην Αθήνα το 1947. Σπούδασε Ιατρική στην Αθήνα και στο Παρίσι. Γυναίκα του είναι η Κατερίνα Μάτσα.Έχει ενεργό δράση στο χώρο της μαρξιστικής αριστεράς από τα χρόνια της χούντας. Πέρα από τα άρθρα του σε εφημερίδες και περιοδικά στην Ελλάδα και διεθνώς, εκδόθηκαν και τα βιβλία του: “Περεστρόικα και οικονομία” (Αλλαγή, α΄ έκδοση 1987, β’ έκδοση 1988), “Επανάσταση κι αντεπανάσταση στην Κίνα” (Πελεκάνος, 1989), “Σολωμός και Χέγκελ” (Λέων, 1991), “Παλινόθρωση ή Επανάσταση;” (Λέων, 1992), “Πλους και κατάπλους του Μεγάλου Ανατολικού” (Άγρα, 1996), “Μορφές του Μεσσιανικού” (Άγρα, 1999), “Ο Τρότσκυ ως φιλόσοφος” (Λέων, 2001), “Μορφές της Περιπλάνησης” (Άγρα, 2004), “Homo Poeticus” (Άγρα, 2006) “Γκόλεμ ή Περί υποκειμένου και άλλων φαντασμάτων” (Άγρα, 2010). Έχει μεταφράσει για τις Εκδόσεις Άγρα βιβλία των Tariq Ali, Edward Said, Alain Badiou, Marx-Engels, Noam Chomsky.
