Στη μνήμη του δολοφονημένου Όλιβερ
Είναι πολλοί οι ποιητές και οι συγγραφείς που ήταν ζωόφιλοι και ήθελαν για συντροφιά στο σπίτι ένα σκύλο ή μια γάτα, ή ακόμη, όπως, για παράδειγμα, ο Δροσίνης, ένα ωδικό πουλί. Λίγοι, όμως, απ’ αυτούς, όταν το ζώο συντροφιάς έφυγε απ’ τη ζωή τους για τον παράδεισο των ζώων, πήραν την πένα και έγραψαν ένα επιτύμβιο επίγραμμα για το αγαπημένο τους κατοικίδιο, που τους κρατούσε συντροφιά τις ώρες που ξεκουράζονταν από μια πνευματική τους απασχόληση, διάβασμα ή γράψιμο. Ανάμεσα σε αυτούς τους λίγους είναι ο Μπάιρον και ο Σεφέρης. Ο σκύλος του πρώτου και η γάτα του δεύτερου πέρασαν στη μνήμη των ανθρώπων χάρη στο επιτύμβιο επίγραμμα που έγραψαν οι δυο αυτοί ποιητές για τo αγαπημένο τους «pet».
Ο Μπάιρον λέει για τη φιλία σε ένα ποίημα που έγραψε, όταν φοιτούσε ακόμα στο Κέμπριτζ: «παιδί ακόμα έμαθα να πιστεύω στη φιλία». Μια από τις συνηθισμένες του φράσεις επάνω σ’ αυτό το θέμα ήταν: «Ο Τομ Γουίλμτμαν αριστερά μου, ο Έντουαρντ Λονγκ δεξιά
μου». Και ήταν, πράγματι, για τον Μπάιρον, φίλος όχι μόνο ο άνθρωπος – όπως για παράδειγμα, ο λόρδος Ντελάγουορ, του οποίου η φιλία ενέπνευσε στον Μπάιρον ποιήματα και επισφραγίστηκε με ανταλλαγή πορτρέτων, που είχαν τα οικόσημά τους από επάνω – αλλά και το ζώο ήταν φίλος, ακόμα και μια αρκούδα, όπως αυτή που τέλειωσε τη ζωή της κοντά του. Μας συγκινεί, πάντως, η στάση του αριστοκράτη ποιητή απέναντι στον αγαπημένο του σκυλί, όταν αυτό κάποια στιγμή αρρώστησε. Ο Μπότσγουεν, όπως το φώναζε, είχε προσβληθεί από λύσσα. Ο Μπάιρον – πιστός πάντα στον λόγο του για τη φιλία – το περιποιήθηκε σαν φίλο αδελφικό. Αψηφώντας τον κίνδυνο, σφούγγιζε ο ίδιος, με το χέρι γυμνό, το σάλιο που έτρεχε από το ανοιχτό του ρύγχος. Και είναι αλήθεια ότι ο σκύλος της Νέας Γης έμεινε επίσης πιστός ως το τέλος: δεν δάγκωσε κανέναν. Όταν ξεψύχησε το σκυλί, ο Μπάιρον είπε γεμάτος θλίψη για τον άτυχο φίλο του: «Τώρα τα έχασα όλα», ενώ από καιρό έλεγε ότι ήθελε να τον θάψουν μαζί με τον σκύλο του. Ο ίδιος επέβλεψε το χτίσιμο μιας υπόγειας λειψανοθήκης και, με μια περίεργη και χαρακτηριστική περιφρόνηση, έχτισε το επιτάφιο μνημείο του σκύλου στη θέση όπου ήταν άλλοτε το ιερό βήμα της ερειπωμένης εκκλησίας των καλογήρων. Και αυτό ίσως γιατί θεωρούσε, όπως φαίνεται και στους στίχους του επιτάφιου επιγράμματος, αυτό το ζώο πιο άδολο και πιο αθώο από τον άνθρωπο. Πάνω σε ένα υπόβαθρο, με πλατιά κυκλικά σκαλιά, στηρίζεται ακόμα και σήμερα ένα βάθρο, όμορφα, λαξευμένο, Πάνω στο βάθρο ακουμπάει μια αρχαία υδρία, ενώ σε μια από τις πλευρές του βάθρου είναι χαραγμένο το επιτύμβιο επίγραμμα που είχε γράψει ο Μπάιρον για τον αγαπημένο του Μπότσγουεν. Σε δική μου απόδοση (μια προσπάθεια που μ’ έκανε να θυμηθώ τα λόγια του Σεφέρη: «Πιο δύσκολο να συμπληρώσεις ένα στίχο παρά να σηκώσεις ένα βράχο») το επίγραμμα λέει:
ΕΠΙΤΥΜΒΙΟ
Τα λείψανα ενός πλάσματος ανάπαυση εδώ βρίσκουν.
Δεν ήταν ματαιόδοξο γι’ αυτή την ομορφιά του
Και ούτε για τη δύναμη προπέτεια του βρίσκεις.
Ακόμα και στο θάρρος του σκληρότητα δε βλέπεις
Κι ενώ ‘χε ανθρώπων αρετές, ελάττωμα κανένα.
*
Ετούτο το εγκώμιο που θα ‘ταν κολακεία
Γελοία πάνω από οστά ανθρώπινα γραμμένο,
Δεν είναι παρά δίκαιη στη μνήμη οφειλή
Του Μπότσγουεν που ήτανε ένα απλό σκυλί.
*
Γενέθλια γη η Νέα Γη× τον όμορφο το Μάη
Γεννήθηκε και η χρονιά χίλια οχτακόσια τρία.
Νοέμβρης μήνας ήτανε, χίλια οχτακόσια οχτώ.
Στο Νιούστιντ Άμπεϊ πέθανε με σκυθρωπό ουρανό.
Ο ποιητής Δροσίνης, που ανέφερα πιο πάνω, μπορεί να αγαπούσε τα ωδικά πουλιά (πάντα είχε στο σπίτι του ένα κλουβί με καρδερίνα ή κοτσύφι) έτρεφε όμως μεγάλη αντιπάθεια για τις γάτες. Και την αντιπάθειά του αυτή την εκδήλωνε συχνά λέγοντας: « Η γάτα είναι ο τύπος της απιστίας και της αχαριστίας. Η αντίθεση του σκύλου. Γι’ αυτό η θανάσιμη έχθρα των δύο ζώων μεταξύ τους». Η Κολέτ, η σπουδαία Γαλλίδα συγγραφέας του περασμένου αιώνα – που λάτρευε τις γάτες και έγραψε μάλιστα ένα μυθιστόρημα που επιγράφεται Η γάτα – όχι μόνο δεν θα δεχόταν αυτές τις κατηγορίες, αλλά και θα πρόσθετε αρετές που έχει αυτό το αιλουροειδές και που ο Δροσίνης δεν μπόρεσε να εξιχνιάσει. Μια ανάλογη αντίδραση θα περίμενε κανείς και από τον νομπελίστα ποιητή. Πράγματι, μία ήταν η Τούτη, που «είχε το χρώμα του έβενου τα μάτια της Σαλώμης». Καμία γάτα όπως αυτή σε όλο τον πλανήτη. Τη φαντάζομαι – κι ας μην είναι αλήθεια – καθισμένη στα πισινά της πόδια, σαν τη σφίγγα που αντάμωσε ο Οιδίποδας, επάνω στο γραφείο του ποιητή να τον κοιτάζει και να περιμένει, με ιώβειο υπομονή, σαν οδαλίσκη, το χάδι του και τον τρυφερό του λόγο. Όταν ο ποιητής πήρε την πένα για να γράψει το επιτύμβιο επίγραμμα για το θάνατό της, είχε περάσει σχεδόν ένας ολόκληρος χρόνος. Αυτό δεν το φαντάζομαι, το λέει ο ίδιος ο ποιητής και κάνει μεγάλη εντύπωση που τη θυμόταν, ύστερα από τόσο καιρό, με νοσταλγία, όπως φαίνεται από την απόφαση που πήρε να γράψει ένα επιτύμβιο επίγραμμα για τον θάνατό της. Και σαν να μην έφτανε το επίγραμμα, άφησε και λίγο χώρο σε ένα από τα βιβλία του, για να χωρέσουν οι στίχοι που την απαθανατίζουν. Πράγματι, στο βιβλίο Μέρες του 1945-1951και στη σελίδα με ημερομηνία Δευτέρα, 22 Αυγούστου 1949 (στο τέλος του Εμφυλίου Πολέμου, θα λέγαμε) διαβάζει κανείς τα ακόλουθα: «ΕΠΙΤΥΜΒIO στη γάτα μου την Τούτη που μας άφησε χρόνους το περασμένο φθινόπωρο:
Είχε το χρώμα του έβενου τα μάτια της Σαλώμης
Η Τούτη η γάτα που έχασα× διαβάτη, μη σταθείς.
Βγήκε απ’ το χάσμα που έκοβε στης μέρας το σεντόνι
τώρα να σκίσει δεν μπορεί του ζόφου το πανί ».
Ακόμα και απ’ αυτό το τετράστιχο που έγραψε για τη γάτα του δεν λείπει η ανέσπερη γοητεία που αποπνέει η σεφερική ποίηση, μια γοητεία της οποίας θα έλεγε κανείς ότι δύο είναι τα κύρια τεχνοτροπικά στοιχεία. Το πρώτο είναι η απεμπλοκή της ελληνικής ποίησης, με έναν περίτεχνο τρόπο, από τον παραδοσιακό, έμμετρο στίχο στην ποίηση του ελεύθερου στίχου, που ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις μιας σύγχρονης με την εποχή ποιητικής γραφής. Το δεύτερο στοιχείο είναι ( παρά την, κατά σημεία, κάποια σκοτεινότητα της σεφερικής γραφής ) η διαύγεια των εικόνων αυτής της ποίησης, της οποίας την ένταση τροφοδοτούσε το αγωνιώδες όραμα του Σεφέρη για την ανθρώπινη μοίρα. Και για επανέλθουμε στο εν λόγω επίγραμμα, θα έλεγα ακόμη ότι δεν χωράει καμία αμφιβολία πως το ατού της ομορφιάς σε τούτο το ζώο είναι τα μάτια. Αυτά προσέχουν πρώτα εκείνοι που αγαπούν τη γάτα. Αυτά πρόσεξε και ο νομπελίστας ποιητής και γι΄αυτά μιλάει στον πρώτο στίχο του επιτύμβιου επιγράμματος. Το ίδιο συμβαίνει και με έναν άλλο μεγάλο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τον Γάλλο ποιητή Charles Baudelaire στο ποίημα Le Chat, που το εμπνεύστηκε από τον γάτο της Μarie Daubrun, που ήταν ηθοποιός και μια από τις γυναίκες της ζωής του:
Άσε με να βυθιστώ στα όμορφά σου μάτια ,
που είναι μείγμα από μέταλλο κι απ’ αχάτη.
( Laisse-moi plonger dans tes beaux yeux,
Μêlés de métal et d’ agate ) .
Όσο γι’ αυτό τον τόπο, όπου, σύμφωνα με τον ποιητή ,
είθισται
να δολοφονούν
τους ποιητάς,
τώρα τελευταία « είθισται » να δολοφονούν και τους σκύλους.
