Οι δύο αυτές εκφράσεις σημαίνουν, ως γνωστόν, η πρώτη, αναλαμβάνω την εξουσία, η δεύτερη, ασκώ την εξουσία, κυβερνώ.΄Εχετε όμως αναρωτηθεί ποτέ πώς η λέξη «πράγμα», που στην κυριολεξία της σήμερα σημαίνει «αντικείμενο», έχει αποκτήσει στις παραπάνω εκφράσεις τη σημασία τής εξουσίας, της διακυβέρνησης; Η απάντηση βρίσκεται στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Αλλά ας πάρουμε «τα πράγματα» από την αρχή.

Το ουσιαστικό πρᾶγμα (πρῆγμα στην ιωνική διάλεκτο) παράγεται από το πράττ(σσ)ω,¹ (από το θέμα πραγ-, από το οποίο σχηματίζεται ο παρακείμενος πέ-πραγ-α). ΄Ηδη στους αρχαίους χρόνους η λέξη αυτή είναι πολυσήμαντη, χαρακτηριστικό που πέρασε και στη Νέα Ελληνική, όμως η αρχική, η βασική σημασία της είναι τού έργου, αυτού που πράττεται.

Η Εκάβη στην ομότιτλη τραγωδία τού Ευριπίδη λέει στον Αγαμέμνονα (στ. 1187-8):

Ἀγάμεμνον, ἀνθρώποισιν οὐκ ἐχρῆν ποτε

τῶν πραγμάτων τὴν γλῶσσαν ἰσχύειν πλέον∙ 

Αγαμέμνονα, δεν θα ’πρεπε ποτέ να ’χουν για τους ανθρώπους

δύναμη μεγαλύτερη τα λόγια από τα έργα.

Κι εμείς, λέγοντας για κάποιον «είναι για μεγάλα πράγματα», εννοούμε ότι είναι για μεγάλα έργα, για σπουδαίες πράξεις.

Παράλληλα, οι αρχαίοι χρησιμοποιούν συχνά το ουσιαστικό με τη σημασία τής υπόθεσης, του ζητήματος, όπως και σήμερα. Ο Ηρόδοτος μάς παραδίδει ότι ο Κροίσος, ο τελευταίος βασιλιάς τής Λυδίας, όταν ο Κύρος, ο Πέρσης βασιλιάς,² αντιμετώπιζε το δίλημμα, αν θα εισβάλει στη χώρα των Μασσαγετών, ενός φύλου της περιοχής τού Καυκάσου, του είπε τη γνώμη του δίνοντάς του και την παρακάτω συνετή συμβουλή(Ι 208):

εἰ δ’ ἔγνωκας ὅτι ἄνθρωπος καὶ σὺ εἶς καὶ ἑτέρων τοιῶνδε ἄρχεις,

ἐκεῖνο πρῶτον μάθε ὡς κύκλος τῶν ἀνθρωπηίων ἐστὶ πρηγμάτων,

περιφερόμενος δὲ οὐκ ἐᾷ αἰεὶ τοὺς αὐτοὺς εὐτυχέειν. 

Αν ξέρεις πως κι εσύ είσαι άνθρωπος και άλλους ανθρώπους κυβερνάς,

εκείνο μάθε πρώτα, ότι δηλαδή οι ανθρώπινες υποθέσεις είναι ένας κύκλος

που περιστρέφεται και δεν αφήνει να είναι πάντα οι ίδιοι ευτυχισμένοι.

Μία άλλη σημασία από τις πολλές που έχει η λέξη πρᾶγμα είναι αυτή του γεγονότος, του περιστατικού, σημασία που επίσης διατηρήθηκε ώς τις μέρες μας ⸺ επί παραδείγματι, στη δική μας έκφραση «συμβαίνουν περίεργα πράγματα».

Παραμένουμε στο έργο του Ηρόδοτου. Στο κεφάλαιο το σχετικό με την επανάσταση των Ιώνων της Μικράς Ασίας κατά των Περσών (499 π. Χ.), ο ιστορικός αναφέρεται στην αποτυχημένη έκβαση που είχε η εκστρατεία την οποία διοργάνωσε ο τύραννος της Μιλήτου Αρισταγόρας με τον Αρταφέρνη, τον σατράπη των Σάρδεων, με σκοπό την κατάληψη της Νάξου, και εξιστορεί το πώς απέφυγε το νησί την καταστροφή, προλογίζοντας ως εξής (V 33):

Καὶ οὐ γὰρ ἔδεε τούτῳ τῷ στόλῳ Ναξίους ἀπολέσθαι,

πρῆγμα τοιόνδε συνηνείχθη γενέσθαι∙ 

 Και επειδή δεν ήταν γραφτό να χαθούν οι Νάξιοι με αυτή την εκστρατεία, 

συνέβη το παρακάτω περιστατικό∙ […]

Μα και η χρήση της λέξης «πράγμα» για κάθε άψυχο υλικό σώμα είναι και αυτή κληρονομημένη από την αρχαιότητα, όπως βλέπουμε σε ένα σωζόμενο σπάραγμα τού κωμωδιογράφου ΄Αλεξη,³  όπου ένας ήρωάς του λέει για το νερό:

                                        καὶ γὰρ βούλομαι

ὕδατός σε γεῦσαι∙ πρᾶγμα δ’ ἔστι μοι μέγα

φρέατος ἔνδον ψυχρότερον Ἀραρότος. 

                                         […] και γιατί θέλω

να γευθείς ένα νερό!! Πράμα πρώτο

έχω μέσα στο πηγάδι, πιο κρύο κι απ’ τον Αραρότα.⁴

 Και όταν χρησιμοποιούμε το «πράγμα» με θαυμασμό, έκπληξη ή απορία για πρόσωπο ⸺ λ. χ. η ανδρική φράση θαυμασμού για γυναίκα, «τι πράγμα είσ’ εσύ!» ⸺ να ξέρουμε ότι μιλάμε αρχαία ελληνικά, όπως πιστοποιείται από την παρεμφερή διατύπωση τού βασιλιά Κύρου, στον οποίο αναφερθήκαμε πιο πάνω.

Συγκεκριμένα, στην Κύρου Παιδεία ο Ξενοφών διηγείται μια ιστορία που συνέβη σε έναν αξιωματούχο τού Κύρου, τον Αράσπα. Σε αυτόν είχε δοθεί για φύλαξη μια ωραία γυναίκα, της οποίας ο άντρας απουσίαζε. Ο Αράσπας την ερωτεύτηκε, και επειδή εκείνη αρνήθηκε τις ερωτικές του προτάσεις, απείλησε να την κάνει δική του με τη βία. Ο Πέρσης βασιλιάς το έμαθε και κάλεσε τον Αράσπα, ο οποίος προσήλθε νιώθοντας υπερβολική ντροπή και φόβο μήπως τιμωρηθεί. Ο Κύρος, τον οποίο ο Ξενοφών εγκωμιάζει ως ιδανικό ηγεμόνα, τον αντιμετώπισε συγκαταβατικά, και μάλιστα ανέλαβε και την ευθύνη για ό,τι του συνέβη,  εξηγώντας του τον λόγο (ΣΤ΄ 1, 37):

ἐγὼ γάρ σε συγκαθεῖρξα τούτῳ τῷ ἀμάχῳ πράγματι. 

 Γιατί εγώ σ’ έκλεισα μέσα μαζί με τούτο το ακαταμάχητο πράγμα.

Αλλά και ο πληθυντικός αριθμός «τα πράγματα» με την έννοια των υποθέσεων της πολιτείας, της πολιτικής κατάστασης είναι αρχαία επιβίωση. Διαβάζοντας την Απολογία του Πλάτωνα, μαθαίνουμε από τον ίδιο τον Σωκράτη ότι η αποτρεπτική φωνή τού δαιμονίου μέσα του είναι αυτό που του εναντιώνεται στο να πολιτεύεται και ότι αυτή την εναντίωση τη βρίσκει εξαιρετικά ορθή∙ και συνεχίζει (ΧΙΧ d):

εὖ γὰρ ἴστε, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, εἰ ἐγὼ πάλαι ἐπεχείρησα πράττειν

τὰ πολιτικὰ πράγματα, πάλαι ἂν ἀπολώλη καὶ οὔτ’ ἂν ὑμᾶς

 ὠφελήκη οὐδὲν οὔτ’ ἂν ἐμαυτόν. 

 Γιατί, να το ξέρετε καλά, άνδρες Αθηναίοι, αν εγώ επιχειρούσα προ πολλού

να αναμειγνύομαι στα πολιτικά πράγματα, προ πολλού θα είχα χαθεί

και ούτε εσάς θα είχα ωφελήσει καθόλου ούτε τον εαυτό μου.

Ας περάσουμε τώρα σε εκφράσεις της καθομιλουμένης σχηματισμένες με τη λέξη «πράγμα», οι οποίες είναι αρχαίας προέλευσης.

Κατ’ αρχήν η παγιωμένη φράση «ούτως εχόντων των πραγμάτων», η οποία σώζεται αυτούσια, με τον ίδιο μορφολογικό τύπο. Και, νά, πώς απαντά σε έναν  λόγο τού Δημοσθένη, τον Πρὸς Μακάρτατον περὶ Ἁγνίου κλήρου, που γράφτηκε για υπόθεση διεκδίκησης κληρονομιάς. Ο ομιλητής, αφού έχει αναπτύξει μια σειρά επιχειρημάτων, καταλήγει (27):

τούτων δ’ οὕτως ἐχόντων, τῷ μὲν παιδὶ τουτῳί ἐστιν ὄνομα τῶν ἐν τῷ νόμῳ

εἰρημένων, καὶ μέχρι ὧν ὁ νόμος κελεύει τὴν ἀγχιστείαν εἶναι∙ 

Εφόσον έτσι έχουν λοιπόν τα πράγματα,⁵ για το παιδί αυτό εδώ υπάρχει όνομα

[που να το χαρακτηρίζει] σύμφωνα με όσα ορίζει ο νόμος, και ανήκει σ’ εκείνους

που ο νόμος επιτάσσει λόγω συγγένειας εξ αίματος να μπορούν να διεκδικούν

την κληρονομιά.

Μία άλλη φράση που είναι σε χρήση και σήμερα αλλά με διαφοροποιημένο τύπο είναι «το πράγμα τραβάει σε μάκρος». Σε έναν απολαυστικό Νεκρικό διάλογο του Λουκιανού συζητούν δύο νεκροί, ο Ζηνόφαντος και ο Καλλιδημίδης, με θέμα την αιτία του θανάτου τους. Ο τελευταίος διηγείται ότι είχε προσκολληθεί σε έναν άτεκνο και παραλή γέρο, τον οποίο φρόντιζε ελπίζοντας πως θα πεθάνει σύντομα και θα τον κληρονομήσει, αλλά ⸺ στο σημείο αυτό ας ακούσουμε τον ίδιο τον Καλλιδημίδη:

Ἐπεὶ δὲ τὸ πρᾶγμα ἐς μήκιστον ἐπεγίνετο καὶ ὑπὲρ τὸν Τιθωνὸν ὁ γέρων

ἔζη, ἐπίτομόν τινα ὁδὸν ἐπὶ τὸν κλῆρον ἐξεῦρον∙ 

Μα επειδή το πράγμα τραβούσε σε μάκρος, και ο γέρος ζούσε περισσότερα

χρόνια κι από τον Τιθωνό,⁶ βρήκα έναν σύντομο δρόμο για να τον κληρονομήσω.

Και για να μη αφήσω ανικανοποίητη την περιέργειά σας για το τι συνέβη τελικά, σας πληροφορώ ότι ο πονηρός, ο αχρείος Καλλιδημίδης αγόρασε φαρμάκι, έβαλε τον δούλο τού γέρου να το ρίξει στο ποτήρι του και να του το δώσει να το πιει, ο δούλος μπέρδεψε τα ποτήρια, με αποτέλεσμα να πιει ο ίδιος ο Καλλιδημίδης το φαρμάκι και να αποχαιρετήσει τη ζωή.

Κλείνουμε το άρθρο μας με τις εκφράσεις « ΄Ερχομαι/Είμαι στα πράγματα», στις οποίες η λέξη «πράγμα» σημαίνει εξουσία, και πολύ σωστά, καθότι πρόκειται για άλλη μία έννοια τού ουσιαστικού στην αρχαία Ελληνική.

Παραμένουμε στον Κάτω κόσμο και σε έναν άλλον Νεκρικό διάλογο, όπου ο Λουκιανός παρουσιάζει τους νεκρούς Αλέξανδρο και Αννίβα να διαγωνίζονται για τα πρωτεία με δικαστή τον Μίνωα, έναν από τους τρεις κριτές τού ΄Αδη. Μετά τον Καρχηδόνιο στρατηγό παίρνει τον λόγο ο Αλέξανδρος και αρχίζει την απαρίθμηση των δικών του κατορθωμάτων προς τον Μίνωα:

 Ὅμως δὲ ὅρα εἰ κατ’ ὀλίγον αὐτοῦ διήνεγκα, ὃς νέος ὢν ἔτι

παρελθὼν ἐπὶ τὰ πράγματα καὶ τὴν ἀρχὴν τεταραγμένην

 κατέσχον καὶ τοὺς φονέας τοῦ πατρὸς μετῆλθον, […]

Ωστόσο κοίτα, αν σιγά-σιγά έγινα ανώτερος από αυτόν εγώ που,

όντας νέος ακόμη, ήρθα στα πράγματα, σταθεροποίησα την κλονισμένη

εξουσία και καταδίωξα τους φονιάδες τού πατέρα μου, […]

Ο Μίνωας, ο Ραδάμανθυς και ο Αιακός, οι τρεις κριτές τού κάτω κόσμου. Remi Henri Joseph Delvaux

Και ο Θουκυδίδης, στο κεφάλαιο όπου αναφέρεται στη συνθηκολόγηση τού λαού τής Μυτιλήνης με τους Αθηναίους το 427 π. Χ. ⸺ το προηγούμενο έτος η ολιγαρχική κυβέρνηση της Μυτιλήνης είχε αποστατήσει από την Αθηναϊκή συμμαχία ⸺ γράφει (Γ28):

Γνόντες δὲ οἱ ἐν τοῖς πράγμασιν οὔτ’ ἀποκωλύειν δυνατοὶ ὄντες,

  εἴ τ’ ἀπομονωθήσονται τῆς ξυμβάσεως κινδυνεύσοντες, ποιοῦνται κοινῇ

  ὁμολογίαν προς τε Πάχητα καὶ τὸ στρατόπεδον, […]

Όταν αντιλήφθηκαν [οι ολιγαρχικοί] που ήταν τότε στα πράγματα⁷

ότι δεν είχαν τη δύναμη να εμποδίσουν [τον λαό] και, αν μείνουν

έξω από τη συμφωνία, θα εκτεθούν σε κίνδυνο, συνθηκολογούν από κοινού

[με τους δημοκρατικούς] με τον Πάχητα⁸ και τον [αθηναϊκό] στρατό, […]

                                                                                                       Και το πράγμα τελειώνει εδώ

1)΄Αλλα ομόρριζα τού ρήματος, το οποίο έχει τη βασική έννοια ενεργώ, εκτελώ, φέρω εις πέρας, είναι οι λέξεις: πρᾶξις, πρακτικός, πράκτωρ→ πράκτορας, εἰσπράκτωρ (← εἰσπράττω ) → εισπράκτορας, πολυπράγμων, άπραγος, πράγματι (← δοτική πτώση του αρχαίου ουσιαστικού πρᾶγμα ), πραγματικός, πραγματεύομαι, πραγματεία και πολλές άλλες απλές και σύνθετες.

2)Ο Κροίσος ⸺  θρυλική είναι η γνωριμία του με τον Αθηναίο Σόλωνα ⸺ μετά την κατάλυση του κράτους του και τη σύλληψή του από τον Κύρο, τιμήθηκε από τον τελευταίο, ο οποίος τον κράτησε στην αυλή του ως σύμβουλο.

3)Για τον ΄Αλεξη βλ. άρθρο μας με θέμα μεταφρασμένα αποσπάσματα από τους  Δειπνοσοφιστές τού Αθήναιου (12/12/2020).

4)Ἀραρός (ὁ) = ποτάμι τής βόρειας Σκυθίας.

5) Στην αρχαία φράση εννοείται η γενική τῶν πραγμάτων, ώστε η πλήρης μορφή της είναι: τούτων τῶν πραγμάτων δ’ οὕτως ἐχόντων.

6)Για τον Τιθωνό βλ. σχ. 1 του άρθρου μας με μεταφρασμένα αποσπάσματα της ποιήτριας Ανύτης και του Ησίοδου (15/8/2020).

7)Στη φράση οἱ ἐν τοῖς πράγμασιν του πρωτοτύπου εννοείται η μετοχή ὄντες του ρήματος εἰμί= είμαι.

8)Πάχης: Ο Αθηναίος στρατηγός, ο επικεφαλής του στρατιωτικού σώματος που έφθασε στη Λέσβο, στον οποίον παραδόθηκε η πόλη της Μυτιλήνης.