Στον Νίκο Καζαντζάκη
Στεκόμαστε με δέος μπροστά στα μεγάλα έργα τέχνης γιατί μας κάνουν να αισθανόμαστε και να στοχαζόμαστε.
Πάντα προηγούνται τα αισθήματα και ακολουθεί η σκέψη. Άλλοτε τα αισθήματα ανακατεύουν την ψυχή και το στομάχι μας.
Προκαλούν θλίψη, αγωνία, ίλιγγο και άγχος. Ανεβάζουν τους σφυγμούς στην καρδιά, την αδρεναλίνη στον εγκέφαλο. Άλλοτε τα αισθήματα ηρεμούν την ψυχή και μαλακώνουν την έκφραση του προσώπου.
Τεντώνονται τα αυτιά να συλλάβουν κάθε μικρό ήχο, ανοίγουν διάπλατα τα μάτια να χορτάσουν τη λεπτομέρεια της εικόνας, διεγείρεται η όσφρηση να συμμετάσχει στο πανηγύρι των αισθήσεων -μήπως και κρατηθεί απ’ έξω.
Για κάποιους, τα αισθήματα είναι πιο δυνατά από τη σκέψη. Για άλλους, ισχύει το αντίθετο. Όμως μπροστά στο έργο τέχνης, οι αισθήσεις είναι οι κυρίες των τιμών.
Ύστερα έρχεται η σκέψη. Αυτή ρυθμίζει το παιχνίδι της ισορροπίας. Μόλις καταλαγιάσουν οι εντυπώσεις, κρατά την πλάστιγγα της κρίσης και παίζει με τα βαρίδια της γνώσης και της αισθητικής.
Χαρακτηρίζεται ως δίκαιη, γιατί η κρίση της ωριμάζει στη σοφία που αποκτάται μόνο στο πέρασμα του χρόνου. Γι’ αυτό, όταν τελειώσουν όλα τα επιχειρήματα για το έργο τέχνης, πολλοί διατείνονται: O χρόνος θα το δείξει!
Και ο χρόνος αποδεικνύει πάντα το ίδιο: Ότι ο άνθρωπος αγαπά να τροφοδοτεί τη φαντασία με τη γνώση του από την ιστορία.
Όμως, γνωρίζει ότι και αυτή ακόμη είναι ελλιπής και ταγμένη να υπηρετεί το πάθος της ανθρώπινης υποκειμενικότητας.
Και ότι αυτή με τη σειρά της, όσο δυσανασχετεί να περπατά με αρβύλες στα δύσβατα και ελώδη τοπία της μνήμης, άλλο τόσο χαίρεται να κόβει βόλτες με τα γοβάκια της στα σοκάκια της εφήμερης καθημερινότητας.
H ιστορία κάνει παρέα στο εφήμερο για να συντηρεί την ατομική μοναχικότητα και η καθημερινότητα, συντάσσει τις αλήθειες της κοινωνικής ζωής.
Αυτές, πάντα σταθερές και αναλλοίωτες, απλώς διαλέγουν τα χρωματιστά υφάσματα να ράψουν δικά τους ρούχα που κάποτε θα ονομαστούν με τη σειρά τους αλήθειες εποχής.
Κοινές οι αλήθειες για κάθε εποχή, αφού τις καθορίζει η ικανοποίηση των στοιχειωδέστερων αναγκών επιβίωσης.
Αυτές αγγίζουν τα έγκατα της αρχέγονης ουσίας και σφυροκοπούν στο αμόνι το πυρακτωμένο μέταλλο της σκέψης.
H ανθρώπινη διάνοια ιππεύει αρματωμένη κατάσαρκα το θώρακα των αισθήσεων και κραδαίνει στα χέρια, τα όπλα του στοχασμού: Την Κρίση και τον Λόγο.
Έτοιμη να ξεχυθεί και να οργώσει κυριαρχικά τις πεδιάδες του κορμιού και τις αιματώδεις πλαγιές του μυαλού. Χρέος της ύπαρξή μας, να σχηματίσουμε με τις αλήθειες εποχής, το όραμα της ζωής.
Όσο μπορεί ο καθένας, το συντάσσει στο αλφαβητάρι της τέχνης, στα σύμβολα του στοχασμού και της πράξης.
Κύριε Κολοκοτρώνη,
Αφού διάβασα το πρόσφατο δοκίμιό σας, «Πώς βλέπουμε το έργο τέχνης», ήθελα να εκφράσω την εκτίμησή μου για την ποιητική και υποβλητική διερεύνηση της σχέσης μεταξύ τέχνης, συναισθήματος και σκέψης. Η έμφαση που δίνετε στον τρόπο με τον οποίο η τέχνη εμπλέκει τις αισθήσεις και προκαλεί τόσο άμεσες συναισθηματικές αντιδράσεις όσο και βαθύτερο στοχασμό είναι ελκυστική. Υποστηρίζετε πειστικά ότι τα συναισθήματα έχουν κεντρική θέση στην εμπειρία της τέχνης, πυροδοτώντας σωματικές και συναισθηματικές αντιδράσεις που κυμαίνονται από έντονες έως καταπραϋντικές. Η σκέψη, όπως προτείνετε, ακολουθεί ως εξισορροπητική δύναμη, προσφέροντας κρίση και σοφία με την πάροδο του χρόνου.
Ωστόσο, μια κριτική που θα ήθελα να ασκήσω, όχι ως ειδικός αλλά ως θαυμαστής της τέχνης, είναι η μεγάλη εξάρτηση του δοκιμίου από την μεταφορική γλώσσα. Ενώ αυτή η προσέγγιση δημιουργεί αποτελεσματικά ζωντανές εικόνες, μπορεί να επισκιάζει το επιχείρημα για ορισμένους αναγνώστες. Για παράδειγμα, οι μεταφορές «οι αισθήσεις είναι οι κυρίες των τιμών και «H ανθρώπινη διάνοια ιππεύει αρματωμένη κατάσαρκα το θώρακα των αισθήσεων και κραδαίνει στα χέρια, τα όπλα του στοχασμού: Την Κρίση και τον Λόγο» είναι εντυπωσιακές, αλλά θα μπορούσαν να εκληφθούν ως υπερβολικά περίτεχνες, αποσπώντας ενδεχομένως την προσοχή από το βασικό μήνυμα.
Βρίσκω επίσης τον εαυτό μου να αμφισβητεί τον ισχυρισμό ότι «οι αλήθειες είναι κοινές για κάθε εποχή», καθώς κάθε εποχή φέρνει τις δικές της μοναδικές ερμηνείες της τέχνης. Παρ’ όλα αυτά, η σύνδεση που κάνετε μεταξύ των ιστορικών αληθειών και του ατομικού προβληματισμού είναι ιδιαίτερα προκλητική.
Συνολικά, θα ήθελα να τονίσω ότι το δοκίμιό σας προσφέρει μια πλούσια και ευφάνταστη προοπτική για την αλληλεπίδραση μεταξύ τέχνης και ανθρώπινης εμπειρίας. Στην εποχή μας, τέτοια κείμενα είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση και την προώθηση μιας αίσθησης ανθρωπισμού που κινδυνεύει όλο και περισσότερο.
Με τιμή
Δημήτρης Καλαντίδης