Προς μια νέα Υπερπραγματικότητα. Το Σύστημα των Δύο Πολιτισμών
Για το ποιητικό έργο του ποιητή-μαθηματικού Δημήτρη Γαβαλά έχω ασχοληθεί έως τώρα διεξοδικά και με διάφορες αφορμές. Αυτό έγινε από τη σκοπιά θέασης ενός επίσης μαθηματικού. Συγκεκριμένα: Στο βιβλίο μου «ΑΜΗΧΑΝΟ» ΒΛΕΜΜΑ (εκδ. ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ 2019) είναι αφιερωμένο το πρώτο από τα τέσσερά του κεφάλαια[i] με τίτλο ‘‘Μαθηματικές «ψηφίδες» στην ποίηση του Δημήτρη Γαβαλά’’. Πιο εκτενής αναφορά στον ποιητή-μαθηματικό[ii] έγινε και με την πολυσέλιδη (έκτασης 126 σελ.) μονογραφία μου ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΓΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ «ΨΗΦΙΔΕΣ» ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΑΒΑΛΑ (εκδ. ΚΑΤΑΓΡΑΜΜΑ 2023).[iii]
Θα έλεγε κάποιος ότι θα είχα τελειώσει, ύστερα από τα παραπάνω, με την παρουσία του Γαβαλά στο θέμα ΠΟΙΗΣΗ και ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ή ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ και ΠΟΙΗΣΗ. Ο ασίγαστος δημιουργικός οίστρος του, όμως, με τη συνεχή και αξιοπρόσεκτη παρουσία του -σχεδόν κάθε εβδομάδα τον τελευταίο χρόνο- στο εξαιρετικό και πολυδιαβαζόμενο ΠΕΡΙ ΟΥ, με ανάλογα κείμενά του στην προσωπική του στήλη ΦΩΝΗ ΒΟΩΝΤΟΣ εμπλουτίζει το πεδίο των γνώσεών μας και μας ωθεί συνεχώς στο να κάνουμε και νέες προσεγγίσεις στο έργο του.
Η αναφορά μου, λοιπόν, με το παρόν κείμενο είναι στο ογκώδες τελευταίο πόνημα του Γαβαλά, από τις εκδόσεις ΠΑΠΑΗΛΙΟΥ, το 2023, με τίτλο:
ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ: ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΝΕΑ ΥΠΕΡΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
(Το Σύστημα των Δύο Πολιτισμών).
Πρόκειται για το 5ο πολυσέλιδο (μεγάλου μεγέθους σελίδων 15×24 ) βιβλίο του Γαβαλά στη σειρά ΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ. Tο πλούσιο και πρωτότυπο από κάθε άποψη περιεχόμενο του πονήματος αυτού χωρίζεται σε τέσσερα εκτενή μέρη, τα εξής:
- Μέρος 1: ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ (σελ. 17-194)
- Μέρος 2: ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ (σελ. 197- 321)
- Μέρος 3: ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ (σελ. 325-363)
- Μέρος 4: ΜΙΚΡΟ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ (σελ. 367-417)
- ΕΠΙ ΤΟΥ ΠΙΕΣΤΗΡΙΟΥ (σελ. 419-442)
- ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (σελ. 445-518)
- ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΓΡΑΦΕΙΟΥ: ΣΥΝΔΥΑΣΤΙΚΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ (σελ. 521-530)
Υπάρχει στο βιβλίο, επίσης, σύντομος πρόλογος καθώς και ευρετήριο ονομάτων. Σημειώνεται ότι όλα τα επιμέρους κείμενα των ενοτήτων συνοδεύονται από πλήρεις βιβλιογραφικές πληροφορίες, που παρέχουν σοβαρή βοήθεια για όποιον (ή όποια) επιθυμεί να εμβαθύνει περισσότερο στο θέμα, καθότι ο κατάλογος των αναφερόμενων βιβλίων είναι πλουσιότατος.
Από την πρώτη εξέταση της δομής και του μεγέθους των τεσσάρων μερών του βιβλίου μπορούμε εύλογα να οδηγηθούμε στο αβίαστο συμπέρασμα ότι αυτό κάλλιστα θα μπορούσε να αποτελέσει τέσσερα ξεχωριστά, μικρότερης έκτασης το καθένα τους, βιβλία. Ωστόσο ο συγγραφέας τους προτίμησε αυτή τη συνολική ένταξή τους σε ένα ενιαίο πολυσέλιδο σώμα, επιλέγοντας μια σφαιρική (global) παρουσίασή τους, για να αποτελέσει, ίσως, ένα αυτοτελές σοβαρό βοήθημα, ένα βιβλίο αναφοράς και μελέτης για όσους και όσες θέλουν να βλέπουν τους συζευκτικούς δεσμούς των δυο μεγάλων και σπουδαίων πτυχών του ανθρώπινου πολιτισμού, που καλύπτουν τόσο η ΠΟΙΗΣΗ όσο και τα ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ.
Η αλήθεια είναι ότι παρότι σε χώρες του εξωτερικού, από αρκετά χρόνια πριν, υπάρχουν ξεχωριστές προσπάθειες (και το επισημαίνει αυτό συχνά σε δημοσιεύματά του και ο Γαβαλάς), που αντιμετωπίζουν συζευκτικά τα δύο παραπάνω ευρύτερα πεδία της ανθρώπινης δημιουργίας και της γνώσης, στη χώρα μας για το θέμα αυτό διαπιστώνεται και υπάρχει μια αδικαιολόγητη συχνά επιφύλαξη από πολλούς. Για την ιστορία να πούμε ότι ήταν ο Στέφανος Μπαλής ο πρώτος που προσπάθησε με δημοσιεύματά του και εισηγήσεις του σε συνέδρια κλπ. να μας ευαισθητοποιήσει στη θέαση και προσέγγιση της ποίησης και της λογοτεχνίας γενικότερα και με μαθηματική ματιά. Θυμίζουμε το μικρό βιβλίο του που αποτέλεσε το έναυσμα για μια τέτοια αντιμετώπιση Μαθηματικά και Ποίηση (από τον Αρχιμήδη στον Ελύτη), Νησίδες 2001.[iv]
Ακολουθώντας την προσπάθεια του Στέφανου Μπαλή και τα δικά μου τέσσερα βιβλία, αλλά και άλλες δημοσιεύσεις μου και εισηγήσεις σε συνέδρια της Μαθηματικής Εταιρείας συνέβαλαν και συμβάλλουν, θεωρώ, στην όποια έστω ελάχιστη εδραίωση αυτής της αντίληψης και στη χώρα μας. Ότι, δηλαδή, αξίζει πολλαπλά η θέαση της σύζευξης των παραπάνω δύο ξεχωριστών πτυχών της ανθρώπινης δημιουργίας και του παγκόσμιου πολιτισμού μας. Είναι σχετικά παρήγορο που τέτοιες αντιλήψεις αρχίζουν να προβάλλονται έστω και δειλά και από μη μαθηματικούς. Αλλά υπάρχει πολύς δρόμος ακόμη για μια ευρεία αποδοχή του θέματος. Τόσο σε δημοσιεύματα του Μπαλή όσο σε δικά μου το έργο του Δημήτρη Γαβαλά μας έδωσε σοβαρές αφορμές προσέγγισής του από την ιδιαίτερη σκοπιά μας· αυτή του μαθηματικού. Θυμίζω τις εικόνες των εξωφύλλων των βιβλίων μου στα οποία αναφέρομαι.
Η προσοχή μας τώρα, ωστόσο, επικεντρώνεται στο τελευταίο βιβλίο του Γαβαλά στο οποίο από την πρώτη του σελίδα μας εισάγει με την θέση του, γράφοντας:
Η Ποίηση είναι τα Μαθηματικά της Λογοτεχνίας
Τα Μαθηματικά είναι η Ποίηση της Επιστήμης (Δ.Γ.)
Ακολουθεί πλούσια σταχυολόγηση αποσπασμάτων απόψεων και ανάλογων διατυπώσεων από κορυφαίους επιστήμονες, ποιητές και μαθηματικούς παγκόσμιου κύρους, που ενισχύουν αυτή τη θέση ο καθένας και η καθεμιά με τον τρόπο τους. Θα απαιτούσε έκταση να αναφερθούν όλες αυτές οι απόψεις και στο παρόν κείμενο. Το πρόβλημα είναι ότι σε πολλούς από τους διδάσκοντες το μάθημα των μαθηματικών αυτές οι απόψεις και οι ανάλογες γνώμες των ανθρώπων αυτών είναι ίσως άγνωστες, ώστε να αποτελέσουν στοιχείο και του δικού τους προβληματισμού.
Το συγκεκριμένο βιβλίο του Γαβαλά είναι πλουσιότατο σε τέτοιες αναφορές και ανάλογα παραδείγματα. Πολλά έχουν να κερδίσουν όσοι από τους διδάσκοντες το μελετήσουν. Μάλιστα τα τέσσερα μέρη του βιβλίου μπορούν να διαβαστούν και ανεξάρτητα, χωρίς σειρά, μια και καλύπτουν αυτοτελώς αυτό που ο τίτλος τους κάθε φορά περιγράφει. Εξάλλου, ήδη προανέφερα ότι το καθένα τους θα μπορούσε να αποτελέσει και ένα ξεχωριστό βιβλίο.
Από το προσεκτικά, λοιπόν, επιλεγμένο ανθολόγιο μαθηματικής ποίησης που μας παρουσιάζει το βιβλίο του Γαβαλά διαλέγω κάποια ποιήματα ή αποσπάσματα:
Γεωμετρία –Rita Dove
Αποδεικνύω ένα θεώρημα και το σπίτι διαστέλλεται
τα παράθυρα τινάζονται απότομα και αιωρούνται κοντά στο ταβάνι
με αναστεναγμό το ταβάνι απογειώνεται.
Καθώς οι τοίχοι διώχνουν από πάνω τους τα πάντα
εκτός από τη διαφάνεια, κρατούν την ευωδιά
των γαριφάλων. Βρίσκομαι έξω στο ύπαιθρο.
Ψηλά οι μεντεσέδες των παράθυρων γίνονται πεταλούδες
εκεί που τέμνονται λαμπυρίζει το φως του ήλιου.
Πορεύονται προς κάποιο σημείο αληθές και αναπόδεικτο. (σ. 373)
***
Τιμή στον Gödel – Hans Magnus Enzensberger
[….]
Το θεώρημα του Gödel μπορεί να φαίνεται, σε πρώτη ματιά,
μάλλον απερίγραπτο,
αλλά παρακαλώ θυμήσου:
ο Gödel έχει δίκιο.
«Σε κάθε επαρκές πλούσιο σύστημα
είναι δυνατόν να σχηματίζονται δηλώσεις
που δεν μπορούν ούτε να αποδειχτούν
ούτε να απορριφθούν μέσα στο σύστημα
εκτός αν το σύστημα καθαυτό είναι ασυνεχές».
[…] (σελ. 377)
***
Ευκλείδης – Vachel Lindsay
Ο γέρο Ευκλείδης χαράζει πριν χρόνια
ένα κύκλο στην αμμουδερή ακρογιαλιά.
Τον περιβάλλει και τον κλείνει μέσα
σε γωνίες και άλλα τέτοια.
Η ομάδα των σοβαρών γερόντων
νεύει και διαφωνεί έντονα
για τόξα και περιμέτρους
διαμέτρους και άλλα τέτοια.
Δίπλα τους στέκεται όλο το πρωινό
αμίλητο ένα παιδί
γιατί φτιάχνουν τόσο χαριτωμένες
εικόνες στρογγυλές του φεγγαριού, (σ. 398)
***
Πολλά θα μπορούσαν να γραφούν με κατάλληλα σχόλια μαθηματικής θέασης για την επιλογή των αντίστοιχων ποιημάτων που ο Γαβαλάς έχει ανθολογήσει για την υποστήριξη της θέσης του για την Ποίηση και τα Μαθηματικά. Μια λεπτομερειακή αναφορά και ένας εκτενέστερος σχολιασμός θα ξέφευγαν από τον στόχο μιας ολιγοσέλιδης παρουσίασης του βιβλίου του. Επιλέγω, λοιπόν, ένα απόσπασμα από το βιβλίο μου «ΑΜΗΧΑΝΟ» ΒΛΕΜΜΑ που σχολιάζει ένα πολύ δυνατό σου ποίημα του Δημήτρη Γαβαλά, το 0!-1.
Συνδέει Μαθηματικά με Ποίηση με μια μεγάλη δόση μελαγχολίας, όπως εγώ το είδα, με έναν εξαιρετικό τρόπο. Γράφω εκεί:
[ …]
Η μελαγχολία που προκαλείται με τα διάφορα «μηδενικά» της ζωής στην προσπάθεια και τον αγώνα τους –«άνευ όρων και άνευ ορίων», [8] [v]ενίοτε– να μετατραπούν σε μονάδες, έστω και αμφίβολης χρησιμότητας και αξίας, παρουσιάζεται στους στίχους και στον τίτλο του ποιήματος που ακολουθεί. [9] Επανάληψη της ίδιας με τα παραπάνω ιδέας (όπου είδαμε τη μονάδα να πυροβολεί το 0) κάνοντας χρήση της έννοιας του μαθηματικού συμβόλου «n παραγοντικό»:
0!=1
Άκουσες το «παραγοντικό μηδέν»
ισούται με τη μονάδα.
Από τότε επιδιώκεις το θαυμασμό
να φαντάζεις κι εσύ κάτι.
Σημείωση: Για τους μη μαθηματικούς αναγνώστες, στο σημείο αυτό, επιβάλλεται μια επιπλέον εξήγηση. Η μαθηματική έννοια «n παραγοντικό» συμβολίζεται ως ακολούθως και εκφράζει το γινόμενο από το 1 μέχρι και τον φυσικό αριθμό n. Δηλαδή είναι: 1!=1, 2!=1∙2, 3!=1∙2∙3, ….., n! = 1∙2∙3∙… ∙n
Για τον αριθμό 0, το «μηδέν παραγοντικό» συμβολίζεται εξ ορισμού με 0!=1. Αυτό το στοιχείο του συγκεκριμένου μαθηματικού συμβολισμού αξιοποιεί ευρηματικά και ο ποιητής, κάνοντας αναφορά στο «μηδέν». Στο «μηδέν», που έτσι ίσως αισθάνεται ο καθένας μας ότι ένα τέτοιο (δηλ. ένα τίποτα) είναι.
Και σε κάποια φάση της ζωής τους πολλοί, με την επιδίωξη του θαυμασμού, με κάθε τρόπο, κάτι που αρκετοί ναρκισσευόμενοι επιδιώκουν και που εν προκειμένω δηλώνεται με το θαυμαστικό (!) δίπλα στο 0, νομίζουν ότι έγιναν οντότητες.
Κάτι, τέλος πάντων! Όπως ο Ομηρικός [10] Οὖτις (=Κανένας). Έτσι ονόμασε ίδιος ο Οδυσσέας τον εαυτό του στον Κύκλωπα Πολύφημο, στο ερώτημα του δευτέρου ‘‘ποιος τον τύφλωσε’’. Ο Οδυσσέας, βέβαια, κάθε άλλο παρά Κανένας υπήρξε.
Με την επιδίωξη του θαυμασμού των άλλων και με το να στρέφουν (ή να επιχειρούν να στρέψουν) τα φώτα της δημοσιότητας πάνω τους, με κάθε τρόπο, είναι πολλοί αυτοί που ενώ είναι ασήμαντοι πιστεύουν ότι μετατρέπονται έτσι σε σημαντικές οντότητες, ότι γίνονται μονάδες. Τι «θαύμα», αλήθεια!
Αλλά, έχοντας πλήρη επίγνωση, ο Γαβαλάς, ότι η ζωή μας είναι σύνθεση και αλληλοσυμπλήρωση πολλών εκφάνσεων και συνιστωσών, ότι είναι μια δημιουργική και αρμονική σύνδεση αμέτρητων πολυπλοκοτήτων, δε διστάζει να μας πει σε στίχο του –κάνοντας χρήση της έννοιας της συμμετρίας και των αξόνων της δανεισμένων από τη γεωμετρία– ότι: … Χίλιοι άξονες συμμετρίας. Η ζωή μας …, [11]
***
Για το ίδιο ποίημα, που ήδη σχολιάστηκε παραπάνω, ο Γαβαλάς, μιλώντας για την απαρχή του, για το πώς, δηλαδή, ξεκίνησε την προσωπική του πορεία με το να ασχολείται δημιουργικά με το θέμα της σύζευξης της Ποίησης και των Μαθηματικών, μας εκμυστηρεύεται τα εξής:
[…] Ο προβληματισμός μου για το γενικό θέμα ‘Ποίηση και Μαθηματικά’ αρχίζει πολύ νωρίς και είναι εξαρχής προσωπικός. Ο λόγος είναι ότι, από τη μία, γράφω ήδη ποιήματα και από την άλλη, σπουδάζω Μαθηματικά. Έτσι βρίσκομαι να απορώ πώς μπορώ να συνδυάσω και να συμβιβάσω αυτά τα δύο, όταν έχω διδαχθεί ότι είναι ξένα πεδία μεταξύ τους. Νιώθω διχασμένος και λίγο ‘σχιζοφρενικός’. Πολλές φορές στο αμφιθέατρο, την ώρα του μαθήματος, γράφω κάποιο ποίημα, σε χαρτί τετραδίου, εμπνευσμένο από τα Μαθηματικά που παρουσιάζει εκείνη την ώρα ο καθηγητής. Στη συνέχεια κυκλοφορώ το χαρτί που το διαβάζουν οι συμφοιτητές, ώσπου φτάνει στη βοηθό τυ καθηγητή, η οποία με αποκαλεί ‘τρελό επιστήμονα’. Να ένα παράδειγμα […..] (σ. 325).
***
Από το εξαιρετικά πλούσιο υλικό του βιβλίου του Γαβαλά επιλέγουμε και τα παρακάτω αποσπάσματα που ενισχύουν τις θέσεις του συγγραφέα του. Γράφει:
[…] Ο σουηδός μαθηματικός Gösta Mittag–Leffler (1846-1927) κάνει την ακόλουθη προσθήκη: «Η φράση του Weierstrass ότι ο πραγματικός μαθηματικός είναι και ποιητής, μπορεί να φανεί ιδιαίτερα περίεργη στο μεγάλο ακροατήριο. Ωστόσο, αυτή η φράση ισχύει. Όλες ι επιστήμες έχουν ανάγκη από αυτά, αλλά παρ’ όλα αυτά τα Μαθηματικά τα απαιτούν πέρα από το συνηθισμένο. Τα καλύτερα έργα του Abel που έγιναν ποτέ είναι πραγματικά λογικά ποιήματα, όπου η ομορφιά της μορφής αποκαλύπτει το βάθος της σκέψης». (σελ. 75)
***
[…] ‘Το Ύμνος στα Μαθηματικά’ του Novalis εκφράζει απαράμιλλο ενθουσιασμό και σπάνια κατανόηση των Μαθηματικών: «Τα Μαθηματικά είναι η ζωή των Θεών. Όλοι οι απεσταλμένοι τους πρέπει να είναι μαθηματικοί. Τα καθαρά Μαθηματικά είναι θρησκεία. Κάποιος μπορεί να φτάσει στα Μαθηματικά μόνο μέσω της Θεοφανίας. Τα Μαθηματικά είναι Ποίηση. Ο ποιητικός φιλόσοφος βρίσκεται στη θέση του Απόλυτου Δημιουργού. Το τρίγωνο και το άθροισμα των γωνιών του είναι αποτέλεσμα μιας τέτοιας πράξης δημιουργίας. (…) Η Άλγεβρα και η δομή συμβολίζουν τα πνευματικά χαρακτηριστικά της ποίησης». (σελ. 77)
***
Ο Γαβαλάς, παρότι υπηρετεί με επιμονή για χρόνια το παραπάνω σχέδιο, γνωρίζει πολύ καλά ότι είναι πολλές οι αντιστάσεις στην πλειονότητα των διδασκόντων της τάξης (συχνά, μάλιστα, το σημειώνει αυτό σε σχόλια του με διάφορες αφορμές) να το αποδεχτεί και να το αξιοποιήσει, όπου επιτρέπεται, στη διδακτική πράξη, δίνοντας έναν άλλο χαρακτήρα στο μάθημα των μαθηματικών, τονίζοντας και το αισθητικό μέρος της διδασκαλίας, όταν αυτή είναι εμπλουτισμένη με σχετικά έργα της Ποίησης και Λογοτεχνίας γενικότερα.
Παρόλα αυτά ο Γαβαλάς δε μοιάζει να πτοείται (και ορθά κατά τη γνώμη μου) κι ούτε υποστέλλει τις σημαίες της συνεχούς παρουσίας των θέσεών του αυτών, ποικιλοτρόπως και σταθερά. Μάλιστα, αρκείται ακόμη και στο ελάχιστο, όταν στον πρόλογο του βιβλίου του γράφει το εξής: «Το μόνο που μπορώ να ελπίζω είναι ότι κάποιοι συνάδελφοι θα ενδιαφερθούν για τα θέματα αυτά και θα ανοίξει ο δρόμος για περισσότερη μελέτη σχετικών ζητημάτων». Πιστεύει, δηλαδή, ότι όταν αυτό επιτευχθεί, οι κάποιοι συνάδελφοι θα γίνουν με τον καιρό πιο πολλοί και πιο πολλοί προς κέρδος όλων. Το διατυπώνει αυτό ο συγγραφέας με το εξής :
Απλό Συμπέρασμα:
Τα κοινά στοιχεία Ποίησης και Μαθηματικών είναι αρκετά· σημαντικότερο ίσως πως και τα δυο είναι προσπάθειες πρόσβασης και ερμηνείας του κόσμου: η Ποίηση με το συναίσθημα και την ομορφιά, τα Μαθηματικά με τη λογική και την αλήθεια. Και τα δυο βοηθούν στο να κατανοήσουμε καλύτερα τον κόσμο και τον εαυτό μας. Και οι δυο δρ΄9μοι και οι δυο κώδικες οδηγούν στην αυτογνωσία και την κοσμογνωσία. Και τα δυο είναι ανατρεπτικά και επαναστατικά: αλλάζουν τον Νου. Η σύνθεσή τους δημιουργεί μια υπερπραγματικότητα, ακριβώς όπως η σύνθεση ονείρου και πραγματικότητας στους σουρεαλιστές. (σ. 49)
***
Στο βιβλίο του ο Γαβαλάς και στην ενότητα ‘Εν Αρχή Ην το Χάος’ φαίνεται ότι υιοθετεί απόλυτα και τις απόψεις του φιλολόγου-συγγραφέα Θωμά Ψύρρα. Γράφει (σελ. 48-49):
«Ένας κοινός ορισμός λέει ότι, για να χαρακτηριστεί η συμπεριφορά ενός συστήματος χαοτική, πρέπει να έχει τουλάχιστον τις ακόλουθες ιδιότητες:
- να παρουσιάζει ευαίσθητη εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες
- να είναι τοπολογικά μεταβατικό
- να εμφανίζει ένα πυκνό σύνολο από όλες τις περιοδικές τροχιές του συστήματος.
Όλα αυτά, βέβαια, για να λειτουργήσουν χρειάζονται τα αντίστοιχα Μαθηματικά, χωρίς τα οποία ελάχιστα πράγματα μένουν. Εντούτοις, γίνεται μια προσπάθεια να εμπλακεί η Χαοτική Δυναμική με τη Λογοτεχνική Θεωρία. Το κατά πόσο είναι νόμιμο και αποτελεσματικό το εγχείρημα θα φανεί στον χρόνο από τα αποτελέσματα που θα προκύψουν.
Λέγεται, λοιπόν, ότι η πολυπλοκότητα του λογοτεχνικού κειμένου και ο μη γραμμικός τρόπος με τον οποίο συνεργάζονται τα μέρη του κάθε κειμένου για να δώσουν στο όλο μορφή και δυναμική πολύ πιο πλούσια από το απλό άθροισμά τους -κατά το γνωστό σλόγκαν ότι το σύστημα είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του- και όλα αυτά σε συνάρτηση με την ανοικτότητα της προσωπικής ανάγνωσης, βάζουν τα μη γραμμικά Μαθηματικά της Θεωρίας του Χάους στο παιχνίδι της Λογοτεχνικής Θεωρίας. Σύμφωνα με αυτά, η συμπεριφορά ενός αρτιωμένου λογοτεχνικού έργου προσομοιάζει με τη συμπεριφορά ενός χαοτικού συστήματος, αφού διαθέτει:
- ευαίσθητη εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες (βιογραφικές, κοινωνικές και άλλες συνθήκες που αποτελούν την πηγή του),
- είναι τοπολογικά μεταβατικό (αφού θα ‘εξελιχθεί’ αναγνωστικά με την πάροδο του χρόνου καθώς θα σωρευτούν πάνω του λογής κριτικές μεταγλώσσες και επανανοηματοδοτήσεις) και
- εμφανίζεται ως ένα πυκνό σύνολο δοκιμών επαναλήψεων που συγκροτούν τις περιοδικές τροχιές του κειμενικού συστήματος.
Αν και όλα αυτά χρειάζονται απόδειξη, εντούτοις, θεωρείται ότι το λογοτεχνικό κείμενο συγκροτεί fractal δομή και διαθέτει μορφοπλαστική διάσταση. Αυτή είναι ουσιαστική παρουσία των Μαθηματικών στη δημιουργία, αλλά και στη διδασκαλία, του λογοτεχνικού έργου. Η εισβολή των Μαθηματικών του Χάους στη μελέτη της Λογοτεχνίας εγκαινιάζει μια παραδειγματική στροφή, όπως την όρισε ο Kuhn.
Έτσι, τέτοιου είδους ερευνητικές εργασίες, που αναζητούν την αλληλεπίδραση/αλληλεξάρτηση/αλληλενέργεια Ποίησης και Μαθηματικών, δεν περιορίζονται μόνο στον εντοπισμό μαθηματικών στοιχείων στα λογοτεχνικά έργα, ούτε καταλόγους διδακτικών ιδεών για σχολική χρήση, ούτε συνιστούν αποδεικτικό υλικό για την αντιμετώπιση της φοβίας μπροστά στα Μαθηματικά. Είναι εργασίες, που ανοίγουν
Δρόμο προς το επερχόμενο νέο παράδειγμα στην αντίληψή μας για το λογοτεχνικό κείμενο και τη Λογοτεχνική Θεωρία διαμέσου της σύνθεσης με τα Μαθηματικά. Είτε είναι ορθές είτε όχι οι προσπάθειες αυτές, δείχνουν ότι η τάση ολοκλήρωσης και ενοποίησης των τμημάτων της κατακερματισμένης γνώσης υφίσταται και λειτουργεί».
Τις παραπάνω θέσεις τις παραθέτει ο Θωμάς Ψύρρας σε σχετικό του κείμενο.[vi]
***
Τέλος, σε πρόσφατο άρθρο του με τίτλο «Ελύτης, ποίηση και Μαθηματικά» σε κυριακάτικη εφημερίδα (βλ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 1 Σεπτεμβρίου 2024)[vii] ο Άλκης Γαλδαδάς καταλήγει στη γνωστή του σελίδα με την πρόταση: «Πιστεύω πως το βιβλίο (Σημ. δική μου: εννοεί το συγκεκριμένο βιβλίο του Δ. Γαβαλά) θα ενδιέφερε πολλούς από τους αναγνώστες αυτής της σελίδας».
Συνυπογράφω αυτήν τη άποψη του Άλκη Γαλδαδά. Πολλά, πράγματι, έχει να κερδίσει ο αναγνώστης και η αναγνώστρια του συγκεκριμένου πολυσέλιδου βιβλίου, παρακάμπτοντας τον όποιο ενδεχόμενο φόβο που πιθανόν προκαλεί ο όγκος του.
Οφείλω κλείνοντας να εκφράσω και μέσω αυτού μου του κειμένου τις ευχαριστίες για την τιμή που μου επιφύλαξε ο Δημήτρης Γαβαλάς κάνοντας αναφορά και σε κάποια δικά μου κείμενα αναφορικά με το έργο του, τα οποία μάλιστα έχει συμπεριλάβει και στις σελίδες το βιβλίου του.[viii]
Θανάσης Τριανταφύλλου Μαρούσι 24 Σεπτεμβρίου 2024
[i] Τα άλλα τρία κεφάλαια στο «ΑΜΗΧΑΝΟ» ΒΛΕΜΜΑ είναι αφιερωμένα: στον Θεσσαλονικιό ποιητή με μαθηματικές σπουδές Γ.Θ. Βαφόπουλο (το δεύτερο κεφάλαιο), στον μαθηματικό υπερρεαλιστή ποιητή Έκτορα Κακναβάτο (το τρίτο κεφάλαιο) και στον μεγάλο Αργεντινό ποιητή και δοκιμιογράφο Χόρχε Λουίς Μπόρχες (το τέταρτο κεφάλαιο).
[ii] Και στα άλλα μου δυο βιβλία, Οι Αριθμοί και άλλες Μαθηματικές Ψηφίδες στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη (ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ 2012) και ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ 2014), υπάρχουν επίσης μικρές βιβλιογραφικές αναφορές μου στο όνομά του Δημήτρη Γαβαλά και σε ποιήματά του.
[iii] Θανάσης Τριανταφύλλου, ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΓΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ «ΨΗΦΙΔΕΣ» ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΑΒΑΛΑ, εκδ. ΚΑΤΑΓΡΑΜΜΑ 2023.
[iv] Μπαλής, Στ. (2001). Μαθηματικά και Ποίηση (από τον Αρχιμήδη στον Ελύτη), Νησίδες, Σκόπελος.
[v] ( Η αρίθμηση των υποσημειώσεων στο συγκεκριμένο απόσπασμα είναι αυτή του βιβλίου «ΑΜΗΧΑΝΟ» ΒΛΕΜΜΑ ):
-
Από τίτλο και στίχο του Ανδρέα Εμπειρίκου. Βλ. Εμπειρίκος, Ανδρέας (2001). «Άνευ όρων, άνευ ορίων», εκδ. ΑΓΡΑ, Αθήνα.
-
Γαβαλάς, Δημήτρης (2004). ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1973‐2003) Επιλογή, εκδ. Γαβριηλίδης, στο: «Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ», 0. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ, σ. 17.
-
407 ʺτοὺς δ᾽ αὖτ᾽ ἐξ ἄντρου προσέφη κρατερὸς Πολύφημος·
«ὦ φίλοι, Οὖτίς με κτείνει δόλῳ οὐδὲ βίηφιν.»
Κι ὁ δυνατὸς Πολύφημος μέσαθε κράζει∙
“Ὦ φίλοι, μὲ δόλο, ὄχι μὲ δύναμη∙ Κανένας ὁ φονιάς μου.”
ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ, Ι, 407 ‐ 408. Η μετάφραση είναι του Αργύρη Εφταλιώτη.
-
Γαβαλάς, Δημήτρης (2004). … στο: «Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤ», 1. ΣΠΟΥΔΕΣ, σ. 27.
