Έχω παρακολουθήσει ολόκληρη την ποιητική πορεία της Χλόης Κουτσουμπέλη, από την πρώτη της συλλογή “Σχέσεις σιωπής” (1985) μέχρι την πιο πρόσφατη “Αρχαίος πίθηκος” (2024). Σε αυτή τη δημιουργική περίοδο σαράντα ετών, η ποιητική της Κουτσουμπέλη έχει διανύσει μια μεγάλη απόσταση, από την πρωτόλεια συλλογή, έμπλεη νεανικού σφρίγους, αμφισβήτησης των “καλά κειμένων”, απέλπιδος ερωτισμού και υποδόριας ειρωνείας, μέχρι το πλέον ώριμο ποιητικό της βιβλίο, τον “Αρχαίο πίθηκο”, προοδευτικά αποκρυσταλλώνοντας τα βασικά χαρακτηριστικά που καθιστούν το έργο της διακριτό μέσα στο ευρύ φάσμα της σύγχρονης νεοελληνικής ποίησης. Κατά τη γνώμη μου, τρία είναι αυτά τα κύρια χαρακτηριστικά στην ποίηση της Χλόης Κουτσουμπέλη: η ψυχαναλυτική θεώρηση, η χρήση συμβόλων και η μυθική μέθοδος, όλα απαρέγκλιτα ενταγμένα μέσα σε μια ανθρωποκεντρική οπτική. Σε αυτά, έρχεται να προστεθεί, με αυξανόμενη ένταση από συλλογή σε συλλογή, μια μεταφυσικής χροιάς επίκληση στο παρελθόν, το πρόσφατο, αλλά και το παλαιότερο, το αρχαίο και το προϊστορικό, έως το άγνωστο και απροσπέλαστο που προηγήθηκε του ανθρώπου, το συνδεόμενο με τη δημιουργία.

Από τη φύση της η ποίηση είναι μια περιπλάνηση στο ασυνείδητο, μια ματιά στα άδυτα της διανοίας,  σφαιρική ή εξονυχιστική, επώδυνη ή θεραπευτική, που έχει την ικανότητα να ξύνει παλιά τραύματα που πυορροούν υποδορίως και να ανασύρει μνήμες και φαντάσματα που κατατρύχουν τη σκέψη και το θυμικό. Στην ποίηση της Κουτσουμπέλη η ψυχαναλυτική ματιά αφορά κυρίως στις σχέσεις του ποιητικού υποκειμένου με τα πρόσωπα της άμεσης οικογένειας, είναι μια σε βάθος τομή και κατά μέτωπο επίθεση στις αρχετυπικές φιγούρες μητέρας, πατέρα και αδελφών, που με την ιοβόλο παρεμβατικότητά τους έχουν κατακερματίσει τον ψυχισμό και την προσωπικότητα του ομιλούντος υποκειμένου: […] Ο πατέρας λάτρευε τις πεταλούδες./Τις καρφίτσωνε στα χείλη/ίσως γι’ αυτό δεν μας μιλούσε στο τραπέζι./Φορούσε τη στρατιωτική στολή κι έκανε παρέλαση στο σπίτι./Τα πουκάμισά του ήταν φιλικά./Τα κουμπιά αστραφτερά χαμογελούσαν./Οι γραβάτες όμως ήταν εχθρικές./Τυλίγονταν γύρω απ’ τον λαιμό μας/και μας έπνιγαν. [“Ο πατέρας”]. Η προσωποίηση και μετωνυμική χροιά των ενδυτικών αντικειμένων του πατέρα προσδίνουν μια ειρωνική ένταση στον λόγο του ποιητικού υποκειμένου, ο πατέρας εμφανίζεται ως κυριαρχική μορφή, ένας δικτάτορας που φοράει στρατιωτική στολή και παρελαύνει μέσα στο σπίτι, οι γραβάτες του πνίγουν τα μέλη της οικογένειας, η τάξη που προσπαθεί να τους επιβάλει βουλιάζει μέσα στους σωρούς από βρόμικα πιάτα στο σπίτι του γιου. Ίσως μόνο η κόρη να ικανοποιεί τις πατρικές επιταγές, διάγοντας μια ζωή “πιο στρωτή”, με “δίπλωμα οικοκυρικής”, εμφανής εδώ η ειρωνεία των έμφυλων στερεοτύπων. Το ποίημα τελειώνει με μια μεγάλης έντασης ειρωνική εικόνα που υπονομεύει οποιαδήποτε αίσθηση πατρικής επιβολής και ισχύος έχει αποκομίσει ο αναγνώστης μέχρι αυτό το σημείο: […] Κάθε χρόνο επισκεπτόμαστε τον τάφο του./Εκεί αλλάζουμε το δέρμα,/ξεριζώνουμε τα διάφανα φτερά/και σκουλήκια πια γυρνάμε πίσω/ στην παιδική, ειδυλλιακή μας ηλικία. Οι κανιβαλικές ενδοοικογενειακές αντιπαραθέσεις, που πόρρω απέχουν από την ιερή φύση της οικογένειας, αποτελούν οικείο μοτίβο στην ποίηση της Κουτσουμπέλη: […] Ίσως κάποτε αποδεχτείς/ότι έχεις καταπιεί τον πατέρα σου/που είχε καταπιεί τη μητέρα σου/που είχε καταπιεί έναν βόα/και που η κοιλιά της φουσκώνει συνέχεια/ όμως ποτέ δεν θα σου γεννήσει ξανά/τον χαμένο αδελφό. [“Αποδοχή”]. Η μορφή της μητέρας αποδομείται συστηματικά μέσω μιας υπερβάλλουσας, σχεδόν επιθετικής σωματικότητας: […] Η γυναίκα με τα τεράστια χείλη/γαλαξίας γάλα ρέει απ’ τους μαστούς [“Μερικές φορές νυχτώνει στα ποιήματα”], […] τα σαπούνια στο μπάνιο/θα έχουν το σχήμα του κορμιού της [“Το πεινασμένο σπίτι”].

Τα σύμβολα, που αποτελούν αγαπημένο εκφραστικό μέσο της Κουτσουμπέλη στο σύνολο του έργου της, βρίσκουν στον “Αρχαίο πίθηκο” την πιο εντελή μορφή τους, είναι απόλυτα ενσωματωμένα στην ποιητική αφήγηση, κυριολεκτικά χωνεμένα, απηχούν τη συμβολική τους δύναμη αβίαστα, αλλά υπαινικτικά. Στο ποίημα “Είδη ανθρώπων” η συμβολική χρήση αντικειμένων, όπως μανικετόκουμπα, καρφίτσες, ρολόγια, κουμπότρυπες, μελανοδοχεία, επιτυγχάνει τη σκιαγράφηση ανθρώπινων τύπων με μια αριστοτεχνική ειρωνεία που αγγίζει τα όρια του χιούμορ, όμως η ποιήτρια υπονομεύει την όποια παραπάνω αίσθηση αφήνοντας για το τέλος το πιο γνήσιο είδος ανθρώπων που […] έχει την τάση να διαλύεται στην άμμο/γι’ αυτό και ονομάζει πάντα τη μοναξιά του έρημο. Στο αριστουργηματικό “Η τέχνη της ραπτικής”, η ποιήτρια καταφέρνει έναν θαυμάσιο εικονοποιητικό παραλληλισμό της ζωής με το ράψιμο, δίνοντας με ανάγλυφη λεπτομέρεια τις κορυφαίες στιγμές του βίου, υπαινισσόμενη την ετεροκαθοριζόμενη φύση μας ή τη μοίρα, […] η ραπτομηχανή ερήμην μας/όλο και πιο γρήγορα γαζώνει/και το μετάξι μας τελειώνει, τις μεγάλες αγάπες […] με ανθεκτική κλωστή κεντάμε του αγαπημένου το όνομα/ακόμα κι αν δεν υπάρχει ούτε δακτυλήθρα ούτε ξύλινο αυγό/ούτε ένα τηλεφώνημα πια ανάμεσά μας, καταλήγοντας με μια ελαφρώς διδακτική και ταυτόχρονα τραγική επίκριση: […] με ατσάλινο ψαλίδι δεν κόβουμε τις φλέβες του υφάσματος/αλλά επιδέξια τις πτυχές του ενώνουμε,/αφού καλά γνωρίζουμε:/στο τέλοςτης ημέρας/κάθε ρούχο κρίνεται απ’ τις ραφές του.

Η μυθική μέθοδος, άλλο ένα διακριτό χαρακτηριστικό στην ποίηση της Κουτσουμπέλη, ήδη παρούσα τουλάχιστον από τη συλλογή “Η Λίμνη, ο Κήπος και η Απώλεια” (2006), πιο εμφατική στις μεταγενέστερες συλλογές “Το σημείωμα της οδού Ντεσπερέ” (2018) και “Η γυμνή μοναξιά του ποιητή Όμικρον (2021), στον “Αρχαίο πίθηκο” παραχωρεί τη θέση της σε μια περισσότερο άμορφη αναφορά στο παρελθόν, χωρίς απευθείας παράθεση μύθων, αλλά ως μεταφυσική απεύθυνση από ένα πανανθρώπινο συνεχές σε χώρο και χρόνο, σαν προσευχή στον άγνωστο δημιουργό ή σαν απλή διαπίστωση για την τραγικότητα της ύπαρξης: […] Αυτό που εσύ αποκαλείς πόνο/είναι μόνο ένα παλιό λαγήνι/γεμάτο από στιγμές/που συστρέφονται με αγωνία/και τρώνε την ουρά τους./Γι΄ αυτό όταν μου λες πρώτη φορά/εγώ ακούω πάλι. [“Επανάληψη”].

Η πλήρης αποτίμηση της συλλογής “Αρχαίος πίθηκος” είναι δύσκολο να χωρέσει στα όρια του παρόντος άρθρου, ιδίως αν κανείς θελήσει να τη δει σε συνομιλία με τις προηγούμενες συλλογές της ποιήτριας. Η προσωπική μου αίσθηση είναι ότι πρόκειται για το πλέον ώριμο και εντελές ποιητικό βιβλίο της Χλόης Κουτσουμπέλη, που συμπλέκει με κατασταλαγμένο τρόπο τα διακριτά χαρακτηριστικά της ποιητικής της και με πιο ηχηρή τη μεταφυσική αναδίφηση, δοσμένη χωρίς λυρικές ευκολίες, αλλά αποστασιοποιημένα, με θυμόσοφη και κάπως ειρωνική διάθεση, σαν ένα μειδίαμα μπροστά στην άφατη τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης:  […] Όταν εσύ είπες γενηθήτω/κόσμοι άνθισαν για ένα δευτερόλεπτο/προορισμένοι αμέσως να πεθάνουν/μα ένας μικρός πίθηκος/σ’ αρχαίο δάσος/λανθασμένα υπέθεσε/πως θα ζει για πάντα. [“Το μαύρο ρόδο”].