(Στην αγαπημένη, πρόωρα χαμένη, φίλη μου Λίζα)
Η Λογοτεχνία και γενικότερα η Τέχνη (διαμέσου όλων των μορφών της) συνέβαλαν και εξακολουθούν να προωθούν το πνεύμα του Πολιτισμού και της ανανέωσης. Οι δε Βιβλιοθήκες –από ψυχρά κτήρια φύλαξης και ταξινόμησης βιβλίων και αρχείων, που απευθύνονταν σε ένα ιδιαίτερα περιορισμένο κοινό (στην τάξη των Ευγενών και της Αριστοκρατίας) κατά το μακρινό παρελθόν– μεταμορφώθηκαν σε πραγματικές κοιτίδες Δημοκρατίας και Πολιτισμού, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου προσελκύουν όλο και περισσότερο κοινό (Καμπατζά, 2023). Οι λόγοι αυτής της ριζικής αλλαγής ποικίλλουν, αφού –ως παραδοσιακοί φορείς πολιτισμού και προόδου– οι Βιβλιοθήκες αποσκοπούν τόσο στην πληρέστερη ενημέρωση-πληροφόρηση των αναγνωστών και των ερευνητών που τις επισκέπτονται, όσο και στην ψυχαγωγία τους διαμέσου λογοτεχνικών κυρίως δράσεων (παρουσιάσεις και κριτικές λογοτεχνικών έργων, αφηγήσεις παραμυθιών σε μικρά παιδιά, θεατρικά παιχνίδια, βραδιές ποίησης και πεζογραφίας, λέσχες ανάγνωσης με σκοπό την προώθηση της φιλαναγνωσίας κ.ά.) (Oyelude, 2019).
Συνεπώς, ο προσανατολισμός της Λογοτεχνίας, γενικότερα της Τέχνης και των Βιβλιοθηκών (βασικού διαύλου επικοινωνίας αυτών) είναι κατεξοχήν πολιτισμικός και κοινωνικός, δεδομένου ότι διατηρώντας άμεση επαφή με την επικαιρότητα, παρεμβαίνουν συχνά στη διαμόρφωση συνειδήσεων και στην ανατροπή των αρνητικών γεγονότων με μια κριτική και ανανεωτική διάθεση (Barthes, 1982).
Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά το εγχείρημά τους για την αποτροπή της βίας, μιας νέας μάστιγας της σύγχρονης –προηγμένης τεχνολογικά– εποχής· μιας περιόδου που δυστυχώς εμφανίζει σημάδια σημαντικής αλλοίωσης και οδεύει σταδιακά προς την πολιτισμική οπισθοδρόμηση. Οι παραβατικές συμπεριφορές (οι οποίες εκδηλώνονται με την άσκηση βίας απέναντι σε ανθρώπους και σε ζώα) γνώρισαν μια αλματώδη αύξηση μετά την παρατεταμένη περίοδο της πανδημίας Covid-19 και μάλιστα, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο.
Μεταξύ των δράσεων που υιοθετούνται από τους φορείς του πολιτισμού, το Κράτος, τους Δήμους και τις φιλοζωικές οργανώσεις (δημοτικές ή ιδιωτικές) είναι και η καλλιέργεια της Φιλοζωίας ως ένα μέγιστο αγαθό στο όνομα της προάσπισης κάθε ζωής και διασφάλισης συνθηκών πολιτισμού. Η καθιέρωση της 4ης Οκτωβρίου ως Παγκόσμιας Ημέρας των Ζώων είναι μια εμφανής ένδειξη αναγνώρισης της αξίας των ζώων και της αρμονικής συνύπαρξής τους με τον άνθρωπο. Στο πλαίσιο αυτό διοργανώνονται διάφορες εκδηλώσεις με σκοπό να αναδειχθεί η θετική και ευεργετική επίδραση των ζώων απέναντι στον άνθρωπο σε μια διαδραστική σχέση, καθόσον ο τελευταίος λησμονεί συχνά τις ηθικές αξίες που η ίδια η Φύση διδάσκει (αγάπη, αλληλεγγύη, ειλικρίνεια, αλληλοσεβασμός, πίστη κ.ά.). Εμπνευσμένοι από αυτό το πνεύμα της σχέσης ανταποδοτικότητας και γόνιμης αλληλεπίδρασης ανθρώπου-ζώων είναι και καινοτόμοι θεσμοί που προασπίζονται τα δικαιώματα των ζώων (π.χ. Φεστιβάλ Φιλοζωικού Κινηματογράφου κ.ά.).
Σε αυτήν την προσπάθεια σημαντικός αρωγός είναι η Τέχνη, η οποία –εκμεταλλευόμενη τη μαγεία της εικόνας και του επιτηδευμένου λόγου που δημιουργούν αξιόλογα αισθητικά αποτελέσματα– αποδίδει πρωταγωνιστικό ρόλο στα ζώα, θέλοντας έτσι να προβάλλει τις θετικές προεκτάσεις της σχέσης τους με τον άνθρωπο· αλλά –παράλληλα– επιδιώκοντας να θίξει και τα τρωτά σημεία του ανθρώπινου χαρακτήρα και να εξάρει τα θετικά.
Η αξία των ζώων αναγνωρίστηκε ήδη από την πρωτόγονη εποχή (για καθαρά πρακτικούς βέβαια λόγους, πιθανότατα την εποχή των Παγετώνων στην Ευρώπη και μετά, δηλαδή στα 18.800 με 32.100 χρόνια πριν), όταν ο άνθρωπος αντιλήφθηκε ότι η εξημέρωση του άγριου σκύλου θα τον βοηθούσε στη βελτίωση πρακτικών κυνηγιού και στη διασφάλιση της –απαραίτητης για την επιβίωσή του– τροφής. Έτσι, ο λεγόμενος «Ευρωπαϊκός λύκος» που ακολουθούσε νομάδες κυνηγών, σταδιακά εξημερώθηκε (και κατέληξε σε οικιακό σκύλο, έχοντας στενές σχέσεις με τον άνθρωπο), συμβάλλοντας στην ευκολότερη θήρευση από πλευράς των ανθρώπων.
Μεταγενέστερα, τα ζώα χρησιμοποιήθηκαν και συμβολικά σε πολλές παγανιστικές θρησκείες, ενώ οι Αιγύπτιοι απέδωσαν και σχηματικά αυτή τη σχέση εξάρτησης ανθρώπου-ζώων, δεδομένου ότι οι θεοί και οι θεές τους είχαν μορφή ζώων σε σώμα ανθρώπου.
Οι εκπρόσωποι της Λογοτεχνίας αντιλήφθηκαν πολύ νωρίς τον σημαντικό ρόλο της παρουσίας των ζώων στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα στην ευαίσθητη παιδική ηλικία. Ήδη στον ελλαδικό χώρο, κατά την αρχαιότητα, με το έργο Οι Μύθοι του Αισώπου –διαμέσου της τακτικής της αλληγορίας και του ανθρωπομορφισμού– επιχειρείται μια οξεία κριτική κατά των ελαττωμάτων του ανθρώπου, όπως είναι η απληστία, η πονηριά, η οκνηρία κλπ. Ο Αίσωπος (620 π.Χ.-564 π.Χ.), αρχαίος Έλληνας μυθοποιός, μυθογράφος, φιλόσοφος και συγγραφέας θεωρείται ιδρυτής του λογοτεχνικού είδους της «παραβολής» ή «αλληγορίας» και –διαμέσου του προφορικού λόγου– καλλιέργησε συστηματικά τη διδακτική μυθολογία.
Υπό το σκεπτικό της παιδαγωγικής αξίας της αλληγορίας κινείται και ο Γάλλος ποιητής και παραμυθάς Jean de La Fontaine (1621-1695) στο έργο του Μύθοι, επηρεασμένος σαφώς από τον Αίσωπο.
Τον 18ο αιώνα, ο Ιρλανδός ιερέας, δοκιμιογράφος και συγγραφέας, Jonathan Swift (1667-1745) έγραψε το κλασικό μυθιστόρημα Τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ, με το οποίο ασκεί καυστική κριτική στα ήθη των συνανθρώπων του. Η καινοτομία του συγγραφέα έγκειται στο γεγονός ότι στη σχέση ανθρώπου-ζώων έχουν αντιστραφεί εντελώς οι ρόλοι, καθόσον οι άνθρωποι υπηρετούν πλέον τα άλογα.
Κινούμενος από την αρχή της ισότητας και το μίσος κατά της εκμετάλλευσης των αδύναμων ζώων από τον άνθρωπο (που χρησιμοποιεί εσφαλμένα τη δύναμη της λογικής), ο Βρετανός συγγραφέας και δημοσιογράφος του 20ου αιώνα George Orwell (1903-1950), πολέμιος των ολοκληρωτικών καθεστώτων, πιστός στον δημοκρατικό σοσιαλισμό, χαρίζει στο κοινό την εξαιρετική αλληγορική νουβέλα Η Φάρμα των Ζώων. Μέσα από αυτή, στηλιτεύει την ανθρώπινη διαφθορά και την αλλοίωση των ιδανικών του σοσιαλισμού από τον ανούσιο γραφειοκρατικό ολοκληρωτισμό του σταλινικού καθεστώτος. Η δύναμη της εξουσίας κατορθώνει να διαφθείρει ακόμη και τα ζώα, που αποκτούν αρνητικά στοιχεία του ανθρώπινου χαρακτήρα κατά την επιχειρούμενη αντιστροφή ρόλων στο έργο του Orwell.
Η εξέλιξη της Παιδικής Λογοτεχνίας και η καταξίωσή της σε ξεχωριστό κλάδο της Λογοτεχνίας είχαν ως συνέπεια τη συστηματική φιλοξενία ζώων ως πρωταγωνιστών που υπερασπίζονται τις αξίες μιας κοινωνικής ηθικής, στο πλαίσιο πλοκής ενός παιδικού βιβλίου ή ενός παραμυθιού. Για παράδειγμα, ο πολυγραφότατος Ευγένιος Τριβιζάς, μέσα από το πλούσιο έργο του, αναδεικνύει αρετές, αντιστρέφει παραδοσιακά ταμπού για τον υποτιθέμενο «κακό λύκο» (Τα τρία μικρά λυκάκια, εκδ. «Μίνωας», Αθήνα 1994), διδάσκει τις δομές της σύγχρονης πραγματικότητας στα μικρά παιδιά, καλλιεργεί τη φιλοζωία, την αγάπη, τη φιλία, την αλληλεγγύη.
Η σύγχρονή μας ποιήτρια Κική Δημουλά (1931-2020), στο ποίημά της «Πάσχα στο φούρνο» (Κική Δημουλά, Ενός λεπτού μαζί, εκδ. «Ίκαρος», Αθήνα 2010, 7η έκδοση, σ. 40) καυτηριάζει την ανθρώπινη αναλγησία, δεδομένου ότι η αναιτιολόγητη θυσία ενός ζώου (η οποία συνδέεται παράλογα με το εθιμοτυπικό της θρησκευτικής εορτής του Πάσχα) δεν σχετίζεται άμεσα με τις ανάγκες επιβίωσης του ανθρώπου: «Βέλαζε το κατσίκι επίμονα βραχνά./ Άνοιξα το φούρνο με θυμό τι φωνάζεις είπα/ σε ακούνε οι καλεσμένοι./ Ο φούρνος σου δεν καίει, βέλαξε/ κάνε κάτι αλλιώς θα μείνει νηστική/ χρονιάρα μέρα η ωμότητά σας».
Μια άλλη πολύ αξιόλογη και πολυγραφότατη σύγχρονη συγγραφέας, μεταφράστρια και εικονογράφος, η Παυλίνα Παμπούδη, προσφέρει –μεταξύ άλλων– και νότες ξεγνοιασιάς και χαράς στο παιδικό κοινό της με ποιήματα (μορφής παραμυθιού) όπου πρωταγωνιστούν παράξενα φανταστικά ζώα, τα οποία –με τις πράξεις τους– διδάσκουν συγχρόνως χρήσιμα στοιχεία για την καθημερινότητα.
Το βιβλίο
Το βιβλίο, κι όχι ο σκύλος / είν’ ο πιο καλός μας φίλος: / δεν γαβγίζει, δεν μιλάει / δεν λερώνει, δεν μαδάει / δεν μουγκρίζει, δεν γρυλίζει / δεν πηδά να σε ζαλίζει! // Το βιβλίο, κι όχι ο σκύλος / είν’ ο πιο καλός μας φίλος: /μας μαθαίνει μύρια όσα /μας μαθαίνει και την γλώσσα / και χωρίς να μας σαλιώνει / να μας γλύφει, να δαγκώνει! // Το βιβλίο μου κρατάω / το λατρεύω, τ’ αγαπάω. / Όμως, κάπου-κάπου, λεω / «Μήπως και τα παραλέω; / Αχ, να είχα ένα σκυλάκι / να το χάιδευα λιγάκι!»
«Ροές / Παραμυθολογοτεχνία», Αθήνα 2013).
Η Τέχνη, σε κάθε της έκφανση, συνεργάζεται με τη Λογοτεχνία (ως τέχνη του λόγου) και προβάλλει τη σημαντικότητα και τα οφέλη της αγαστής σχέσης ανθρώπου-ζώων. Ήδη, κατά το παρελθόν, πολλές εικόνες κοσμούσαν ένα παραμύθι και καθιστούσαν εύληπτο και πιο ελκυστικό το κείμενο στα παιδιά. Παράλληλα, στην εξελιγμένη μορφή της Παιδικής Λογοτεχνίας, η εικόνα σε ένα παιδικό βιβλίο ή σε ένα παραμύθι με πρωταγωνιστές κυρίως ζώα θεωρείται απαραίτητο παιδαγωγικό στοιχείο, το οποίο παράλληλα προσφέρει και σημαντικές γνώσεις. Μάλιστα, πολύ δελεαστικά για τα παιδιά είναι και τα λεγόμενα «εικονοβιβλία» ή «βιβλιοπαιχνίδια», που βασίζονται τόσο στην εικόνα, όσο και στην ενεργό συμμετοχή του αναγνώστη διαμέσου του παιχνιδιού.
Μέσα από τα σύγχρονα παραμύθια και τα παιδικά βιβλία, αλλά και τα ποιήματα για παιδιά, κείμενα που δεν χαρακτηρίζονται από τον στείρο ηθικό διδακτισμό του παρελθόντος, καλλιεργείται η φιλοζωία, η κοινωνική ηθική και η αποφυγή βίας. Ο πρωταγωνιστής, το αγαπημένο ζωάκι, κινείται σε ένα πλαίσιο φιλίας και αγάπης, συνιστώντας πρότυπο μίμησης για τα παιδιά. Πολλά δε λογοτεχνικά έργα αυτής της κατηγορίας μεταφέρονται και στο θέατρο, στην τηλεόραση και στον Κινηματογράφο. Ιδιαίτερα ο Κινηματογράφος, με τα διαδραστικά μέσα που χρησιμοποιεί (εικόνα, ήχος, εφέ, τρισδιάστατη εικόνα, μουσική κ.ά.), προσδίδει ζωντάνια στο έργο, ενώ τα ζώα αναδεικνύονται σε ισάξιους συνοδοιπόρους του ανθρώπου (Καμπατζά, 2023). Παράλληλα, οι μικροί θεατές εξοικειώνονται με το ζωικό βασίλειο και εντοπίζουν κοινά προβλήματα που τους απασχολούν με τα αδύναμα ζώα. Χαρακτηριστική είναι η παλιά και εμβληματική κινηματογραφική ταινία «Ο Μόγλης», με κεντρικό πρόσωπο ένα παιδί που κατάφερε να επιβιώσει στις δύσκολες συνθήκες της ζούγκλας με τη συνδρομή των ζώων, κατανοώντας πλήρως και τα προβλήματά τους.
Αλλά και η σύγχρονη κινηματογραφική ταινία με πρωταγωνιστική έναν πιστό, μεγαλόσωμο, λευκό σκύλο ράτσας Ακίτα στην Ιαπωνία, τον «Χάτσικο», που συνόδευε καθημερινά το αφεντικό του στην εργασία του και τον περίμενε επί δέκα χρόνια ανελλιπώς, ακόμη και όταν αυτός είχε πεθάνει. Οι ταινίες αυτές, έχοντας ρεαλιστικό αλλά και συναισθηματικό υπόβαθρο, καταφέρνουν να αγγίξουν τον ευαίσθητο κόσμο των παιδιών και να διδάξουν ηθικές αξίες· και φυσικά, την αμέριστη αγάπη στα ζώα.
Η αξία της Φιλοζωίας προβάλλεται ασφαλώς και μέσα από τους παραδοσιακούς φορείς του πολιτισμού, τις Βιβλιοθήκες, οι οποίες διοργανώνουν θεατρικά δρώμενα όπου συμμετέχουν ενεργά και τα παιδιά, προβολές παραμυθιών, λέσχες ανάγνωσης παιδικού βιβλίου για την προώθηση της φιλαναγνωσίας (Καρακίτσιος, 2012) κ.ά.
Η Φιλοζωία είναι απαραίτητο συστατικό μιας πολιτισμένης κοινωνίας και προσφέρει πολλά οφέλη στον άνθρωπο. Και τούτο, επειδή μέσα από αυτήν αναδεικνύεται η αξία της ζωής κάθε έμβιου όντος, διασπάται η ανθρώπινη μοναξιά του σύγχρονου πολίτη, αναπτύσσεται το ενδιαφέρον για τη ζωή από τους ηλικιωμένους που υιοθετούν ένα κατοικίδιο, αφού αισθάνονται πλέον υπεύθυνα και ενεργά μέλη της κοινωνίας.
Τα ζώα –χωρίς να έχουν ίχνος πονηριάς, ιδιοτέλειας, υποκρισίας– προσκολλώνται με αγάπη στον άνθρωπο, παραμένοντας παντοτινοί πιστοί φίλοι του, που δεν διστάζουν να διακινδυνεύσουν για να τον προστατεύσουν, ενώ συχνά αποτελούν και λυτρωτική διέξοδο γι’ αυτόν. Ακόμη, σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης, τα ζώα μετατρέπονται σε σωτήριους διασώστες ατόμων που κινδυνεύουν (σεισμοί, πυρκαγιές, πλημμύρες, εγκλωβισμοί κλπ). Χαρακτηριστική είναι η πρωτόγνωρη περίπτωση της πανδημίας Covid-19, η οποία προκάλεσε πολλά ψυχολογικά (εκτός από τα κοινωνικά και οικονομικά) προβλήματα στους πολίτες. Μάλιστα, πολλοί Έλληνες θεώρησαν την υιοθεσία ενός σκύλου ως δικλείδα ασφαλείας-διεξόδου από αυτή την αποπνικτική κατάσταση που βίωναν. Ωστόσο, η ανεύθυνη τακτική τους ενέτεινε ακόμη περισσότερο το πρόβλημα των αδέσποτων (εγκαταλελειμμένων κατοικιδίων) στην Ελλάδα. Εξάλλου, δυστυχώς στη χώρα μας κυριαρχούν δύο τάσεις: αυτή των πραγματικά φιλόζωων, που αναλαμβάνουν υπεύθυνα ένα ζώο και εκείνη όσων συμπεριφέρονται με απίστευτη βαρβαρότητα σε ένα ανυπεράσπιστο πλάσμα. Και βέβαια, εκτός από τα καθηλωμένα-δεμένα σκυλάκια σε βαρέλια, τα «βαρελόσκυλα», καθημερινά κοινοποιούνται από τα Μ.Μ.Ε. ασύλληπτες, αποτρόπαιες πράξεις βίας κατά των ζώων από υποτιθέμενους ευυπόληπτους πολίτες.
Η άσκηση βίας, η οποία παρατηρείται ακόμη και σε πολύ μικρές ηλικίες, έχει εξελιχθεί σε αληθινή μάστιγα της εποχής· φαινόμενο που προβληματίζει γονείς, εκπαιδευτικούς, κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, ερευνητές, κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς. Αυτό βέβαια έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις μετά την ασφυκτική περίοδο της πανδημίας Covid-19.
Μερικοί βασικοί λόγοι αύξησης αυτού του προβλήματος είναι οι εξής:
α) Ο εγκλεισμός και η αναγκαστική απομόνωση των παιδιών και των εφήβων για μεγάλο χρονικό διάστημα, με συνέπεια τη στέρηση της ελευθερίας και των δραστηριοτήτων τους,
β) Η μη ικανοποιητική ενασχόληση των γονέων με τα παιδιά λόγω περιορισμένου διαθέσιμου χρόνου που απορρέει από τις εργασιακές και κοινωνικές τους υποχρεώσεις,
γ) Η αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας (π.χ. vidéos με σκηνές βίας στο διαδίκτυο κ.ά.),
δ) Η έλλειψη αληθινών ενδιαφερόντων από τους εφήβους, λόγω αλλαγής νοοτροπίας και παροχής μεγάλης ελευθερίας σε αυτούς, η οποία τελικά κατέληξε σε ασυδοσία,
ε) Η έλλειψη αξιόλογων προτύπων προς μίμηση, τα οποία θα μπορούσαν να προβληθούν μέσα από τα Μ.Μ.Ε. ή και από φορείς της Εκπαίδευσης,
στ) Η ενηλικίωση χωρίς ανάληψη σημαντικών ευθυνών (αντίθετα με αυτό που συμβαίνει στο εξωτερικό) και η παρατεταμένη εξάρτηση των εφήβων (και ενηλίκων) από το οικογενειακό περιβάλλον (περίπτωση της Ελλάδας).
Τα αποτελέσματα της βίας αποτυπώνονται στην επιθετικότητα και στην εχθρικότητα παιδιών και νέων απέναντι σε συνανθρώπους τους και σε ζώα (Barner-Barry, 1986), στην αποξένωσή τους από συγγενείς και φίλους, στην κάθε μορφής παραβατικότητα (προσφυγή σε ναρκωτικές ουσίες και σε αντικοινωνικές συνήθειες-συμπεριφορές-εθισμούς, βιασμοί, φόνοι κ.ά.).
Σχετικά με την άσκηση βίας απέναντι σε ζώα, θα πρέπει να υπάρξει αυστηριοποίηση του νομοθετικού πλαισίου και άμεση επιβολή ποινών στους παραβάτες. Επίσης, ο έλεγχος των υιοθεσιών ζώων θα πρέπει να είναι πιο αυστηρός.
Η Λογοτεχνία, η Τέχνη γενικότερα και οι Βιβλιοθήκες αντιλαμβάνονται το εύρος αυτής της πολιτισμικής παρακμής και μέσα από το έργο τους, προσπαθούν να την αναχαιτίσουν θέτοντας ως ισχυρά αναχώματα τη δύναμη της προόδου, των αληθινών αξιών της Φύσης, την καλλιέργεια της Φιλοζωίας που απαλύνει κάθε ψυχικό άλγος και εμφυσά το πνεύμα της αλληλεγγύης και του αλληλοσεβασμού.
Επειδή, σύμφωνα με τον Γερμανό ιστορικό Oswald Spengler, «κάθε πολιτισμός έχει τις νέες του δυνατότητες έκφρασης, οι οποίες εμφανίζονται, ωριμάζουν, μαραίνονται και ποτέ δεν επανέρχονται» (Η Παρακμή της Δύσης, εκδ. «Τυπωθήτω/Δαρδανός», 2005).
Και επιπροσθέτως, κάθε προσπάθεια για αναβίωση, για επανάκτηση του πολιτισμού με έξοδο από την άβυσσο της βαρβαρότητας διαμέσου της εμμονής στις θεμελιώδεις αρχές της Φύσης, απαιτεί πολύ χρόνο με αμφίβολα συνήθως αποτελέσματα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ
Barthes, R. (2005). Απόλαυση – Γραφή – Ανάγνωση, (μτφρ.: Α. Κόρκα), (επιμ.: Τ. Μπέτζελος). Αθήνα: Πλέθρον.
Δημουλά, Κ. (2010). Ενός λεπτού μαζί, εκδ. «Ίκαρος», Αθήνα, 7η έκδοση.
Hoelscher, S. (2012). «Πολιτισμική κληρονομιά», στο Macdonald, S. (επιμ.) Μουσείο και μουσειακές σπουδές: ένας πλήρης οδηγός. Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, σ.σ. 289–316.
Καμπατζά, Β. (2023). Λογοτεχνία, Εικαστικές Τέχνες, Πολιτισμός· μία αμφίδρομη-διαλεκτική πορεία, εκδ. Μπαρμπουνάκη, Θεσσαλονίκη.
Καμπατζά, Β. (2018). Προσωπικές διδακτικές Σημειώσεις για το μάθημα «Πολιτιστικοί Οργανισμοί και Ψηφιακές Τεχνολογίες» του Μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών «Διαχείριση Πληροφοριών σε Ψηφιακό Περιβάλλον» – Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας, Αρχειονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης, Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος. Θεσσαλονίκη: ΔΙ.ΠΑ.Ε.
Καμπατζά, Β. (2019). Προσωπικές διδακτικές Σημειώσεις για το μάθημα «Ιστορία της Τέχνης», Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος. Θεσσαλονίκη: ΔΙ.ΠΑ.Ε.
Καμπατζά, Β. (2019). Προσωπικές διδακτικές Σημειώσεις για το μάθημα «Ιστορία του Πολιτισμού», Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος. Θεσσαλονίκη: ΔΙ.ΠΑ.Ε.
Καμπατζά, Β. (2019). Προσωπικές διδακτικές Σημειώσεις για το μάθημα «Παγκόσμια Λογοτεχνία», Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος. Θεσσαλονίκη: ΔΙ.ΠΑ.Ε.
Καρακίτσιος, Α. (2012), «Εισαγωγή στη φιλαναγνωσία». Στο: Επιμορφωτικό υλικό για εκπαιδευτικούς το οποίο δημιουργήθηκε στο πλαίσιο των Πράξεων: Καινοτόμες δράσεις ενίσχυσης της φιλαναγνωσίας των μαθητών.
Παμπούδη, Π. (2013). Ο Ιβάν ο Τρομερός και άλλα τρελαμένα παραμυθοτράγουδα, Εκδ. Ροές.
Spengler, O. (2005). Η Παρακμή της Δύσης: περιγράμματα μιας μορφολογίας της Παγκόσμιας Ιστορίας, (μτφρ.-επιμ.: Λευτέρης Αναγνώστου), εκδ. «Τυπωθήτω /Δαρδανός», Αθήνα.
Τριβιζάς, Ε. (1994). Τα τρία μικρά λυκάκια, εκδ. «Μίνωας», Αθήνα.
Β. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ
Barner-Barry, C. (1986), ‘’Rob: Children’s tact use of peer ostracism to control aggressive behavior’’. Ethology and Sociology, 7, 281-293.
Barthes, R., article ‘’L’effet du réel. Littérature et réalité’’, (επιμ.: T. Todorov), éd. ‘’Seuil’’, p.p. 81-90, Paris, 1968 και 1982.
Clough, G. W. (2013). Best of both worlds: Museums, libraries, and archives in a digital age. Washington, DC: Smithsonian Institution. doi: 10.1038/426706.
International Council of Museums Commitee for University Museums and Collections (2018). ‘’UMAC (ICOM) Statement on Protection of Museum Infrastructure’’.
Oyelude, A. A. (2019). ‘’Galleries, libraries, archives and museums (glams) and digital preservation activities’’, Library Hi Tech News, 36(6), σσ 8–9. doi: 10.1108/lhtn-06-2019-0039.
Rizzo I., Throsby D. (2006). ‘’Cultural Heritage: Economic Analysis and Public Policy’’ in V. A. Ginsburg and D. Throsby (eds) Handbook of the Economics of Art and Culture, Volume 1, Elsevier B.v., pp. 984 – 1016.
Sierra, J. L. et al (2006). ‘’From research resources to learning objects: Process model and virtualization experiences’’, Educational Technology and Society, 9(3), σσ 56–68.
Γ. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Ο.Η.Ε (2007). Διακήρυξη για τα Δικαιώματα των Αυτοχθόνων Πληθυσμών. Διαθέσιμο στο: https://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/Declaration-Indigenous-Greek.pdf. [Ημερομηνία πρόσβασης 3 Μαρτίου 2020].
UNESCO (2003). Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage. Διαθέσιμο στο: https://ich.unesco.org/doc/src/15164-EN.pdf [Ημερομηνία πρόσβασης 16 Μαΐου 2020].
www.europeana.eu
