Τι είναι αυτό που μπορεί να διαπεράσει την επίπεδη επιφάνεια και να εκτονώσει πολυεπίπεδα την αίσθηση προς τον θεατή.
Δεν μπορεί να αφορά τον καλλιτέχνη αλλά ούτε και τον θεατή.
Η συνάντηση με το πολυμορφικό περιβάλλον είναι συμπτωματική και είναι αποτέλεσμα της τυχαίας συνεύρεσης πολλών στοιχείων ταυτοχρόνως. Πολλές συμπτωματικές συναντήσεις δημιουργούν την ενοποίηση του χρόνου και του σχηματισμού του παρόντος.
Η επίπονη επεξεργασία που το έργο απαιτεί περιλαμβάνει και το χρόνο που ο καλλιτέχνης χρειάζεται για να ρυθμίσει τις συντεταγμένες ώστε να εκκινήσει την απόδοση.
Όταν ο θεατής έχει επίγνωση και αντίληψη της εικόνας του εαυτού του απέναντι στον καθρέφτη / έργο τότε ταυτίζεται με το αρχικό περιβάλλον της δημιουργίας του έργου από τον καλλιτέχνη.
Το έργο διαπέρασε τον θεατή και μετέφερε πληροφορίες στον θεατή.
Ο θεατής επικοινωνεί με τον καλλιτέχνη και ταυτίζουν το περιβάλλον που λειτουργούν.
Το έργο χρησιμοποιείται σαν μία τεχνική για να επιβεβαιωθεί το περιβάλλον που λειτουργούν ο καλλιτέχνης και ο θεατής.
Δραστηριότητες του καλλιτέχνη και του θεατή επιβεβαιώνονται για την ύπαρξή τους.
Η τέχνη του προσδιορισμού της εποχής των γεγονότων του καλλιτέχνη και του θεατή παράγεται από τον ίδιο τον μηχανισμό της Τέχνης.
Η Τέχνη είναι ο διανομέας και ζεύκτης ετερόκλητων στοιχείων που επικοινωνούν για να συνενώσουν την αντίληψη των γεγονότων από το παρόν μέχρι το επόμενο παρόν.
Ο καλλιτέχνης δεν είναι απαραίτητο να είναι ο ίδιος μια δραστηριότητα που αποδεδειγμένα αντλεί από το παρόν προϋπόθεση ύπαρξης , αλλά μπορεί να είναι αντιπρόσωπος.
- Η Τέχνη σαν μηχανισμός μπορεί να κατανείμει τα μέρη και τις ποσότητες που απαιτούνται για τα ασφαλή επίπεδα προοπτικής και ρυθμίζει ανάλογα με την στατιστική των πραγμάτων.
Μια καλλιτεχνική μορφή εμφανίζεται όταν ο μηχανισμός της Τέχνης έχει χρησιμοποιήσει μέθοδο διασποράς με χρήση αντιπροσώπων για την κάλυψη αναγκών. Μετά την ολοκλήρωση των αντιπροσώπων επέρχεται κενό και η άμεση ανάγκη κάλυψης αυτού του κενού επιτρέπει την εμφάνιση σημαντικής διαφοράς και αξίας καλλιτεχνών και θεατών για την ισορροπία του παρόντος.
- Η Τέχνη είναι μοχλός για την εξέλιξη του χρόνου προς μία κατεύθυνση που συμπίπτει με τις ανάγκες της ύπαρξης μέσα στο χρόνο.
- Ο καλλιτέχνης και ο θεατής είναι τα εξαρτήματα της Τέχνης για την ρύθμιση του χρόνου σε σχέση με την ταχύτητα του πνεύματος μέσα στην εν δυνάμει πορεία των υλικών μερών της ύπαρξης.
Αστέριος Τόρης
Το παραπάνω κείμενο θέτει ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα για την εποχή μας που χαρακτηρίζει κατεξοχήν τη σύγχρονη τέχνη: η τέχνη είναι μια μηχανική διαδικασία της στιγμής ή, ένα δυναμικό εργαλείο της αντίληψης του χρόνου από τον θεατή;
Αν η τέχνη είναι ένας «μηχανισμός παραγωγής του παρόντος», τότε η τέχνη δεν είναι απλώς ένα στατικό δημιούργημα αλλά κατασκευάζει ενεργά την αντίληψη του χρόνου από τον θεατή. Ο Αστέριος Τόρης ανιχνεύει πώς η τέχνη συνδέει και ενώνει πολλαπλές συναντήσεις, αισθήσεις και οπτικές σε μια ενιαία συνάντηση, σε μια ενιαία παρούσα στιγμή. Αυτή είναι κατά βάση μια φαινομενολογική άποψη αλά Maurice Merleau-Ponty (Φαινομενολογία της Αντίληψης, μτφ. Κική Καψάμπελη, Νήσος 2016), ο οποίος υποστήριξε ότι η αντίληψή μας διαμορφώνει την εμπειρία του χρόνου μετατρέποντας κάθε έργο τέχνης σε μια νέα συνάντηση με το παρόν. Η τέχνη, σύμφωνα με τον Τόρης, γίνεται ένας μηχανισμός που επιτρέπει τόσο στον καλλιτέχνη όσο και στον θεατή να εισέλθουν εκ νέου στον χρόνο και να τον αναδιαμορφώσουν, διαμορφώνοντας έτσι αυτό που ο ίδιος ονομάζει «επόμενο παρόν». Όμως η συνεχής παραγωγή της παρούσας στιγμής θυμίζει την έννοια της «διάρκειας» (la durée) όπως την ανέλυσε ο Henri Bergson, όπου ο χρόνος θεωρείται μια εξελισσόμενη ροή και όχι μια ακολουθία στατικών σημείων. Αυτή η Μπεργκσονική εμπειρία του χρόνου διαμορφώνεται διαρκώς από την ατομική και τη συλλογική εμπλοκή (Henri Bergson, Η Δημιουργική Εξέλιξη, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Γιάννης Πρελορέντζος 2013), όπως η οπτική του Αστέριος Τόρης που θεωρεί την τέχνη ως χρονικό μηχανισμό. Υπό αυτό το πρίσμα, η τέχνη δεν είναι ένα παθητικό αντικείμενο αλλά ένας ενεργός παράγοντας στη δόμηση της παρούσας στιγμής, που ενημερώνεται από τις τυχαίες συναντήσεις και τα πολλαπλά στοιχεία που συναντώνται στο περιβάλλον του έργου.
«Η συνάντηση με το πολυμορφικό περιβάλλον είναι συμπτωματική και είναι αποτέλεσμα της τυχαίας συνεύρεσης πολλών στοιχείων ταυτοχρόνως» υποστηρίζει ο Τόρης που σημαίνει ότι η «τυχαία» σύγκλιση διαφόρων στοιχείων είναι αναγκαία συνθήκη για την ικανότητα της τέχνης να διαμορφώνει το παρόν. Αυτή η «τυχαία» σύνθεση των στοιχείων μπορεί να παρατηρηθεί στα κολάζ του Jean (Hans) Arp ο οποίος δημιούργησε πολλά μικρά έργα από πολλαπλά στοιχεία που ο θεατής μπορούσε να τα πάρει, να τα διαχωρίσει και να τα αναδιατάξει σε νέες συνθέσεις όπως τη σειρά «Αστερισμοί βασισμένοι στους Νόμους της Τύχης» (Constellation According to the Laws of Chance c.1930 Painted wood 54.9 x 69.8 cm Tate https://www.tate.org.uk/art/artworks/arp-constellation-according-to-the-laws-of-chance-t00242). Ομοίως, το έργο του John Cage στη μουσική υιοθετεί την τύχη, όπου τα απρόβλεπτα στοιχεία προσδίδουν αυθεντικότητα στις συνθέσεις του. Για τον Αστέριο Τόρης, αυτές οι τυχαίες συναντήσεις μέσα στην τέχνη δεν οδηγούν στο χάος αλλά σε ένα ουσιαστικό παρόν. Σ’ αυτό το σημείο, η έμφαση του Bergson στη «διαίσθηση» ως μέσο κατανόησης της εμπειρίας αναδεικνύεται σε μια κοινή έννοια μεταξύ των Arp, Cage και Τόρης, υποδηλώνοντας ότι η διαχρονική αντίληψη και κατανόηση υπερβαίνουν την καθαρά ορθολογική ανάλυση.
Ο ισχυρισμός του Αστέριου Τόρης ότι «ο θεατής έχει επίγνωση και αντίληψη της εικόνας του εαυτού του απέναντι στον καθρέφτη / έργο» φέρνει στο νου το στάδιο του καθρέφτη του Jacques Lacan, όπου η αυτοαναγνώριση είναι θεμελιώδους σημασίας για την δημιουργία της ταυτότητας. Με άλλα λόγια, η τέχνη λειτουργεί ως καθρέφτης και ως μέσον ταυτοποίησης, ώστε να ευθυγραμμιστεί ο θεατής με το περιβάλλον δημιουργίας του έργου. Για τον Τόρης, η τέχνη θεωρείται «διανομέας εμπειριών» με την έννοια ότι ο θεατής δεν ταυτίζεται απλά με το έργο αλλά και με το περιβάλλον της δημιουργίας. Δηλαδή, ο κόσμος του καλλιτέχνη αναμιγνύεται με τον κόσμο του θεατή και τανάπαλι. Αυτή είναι μια διεπιστημονική ιδέα από τη θεωρία των συστημάτων (systems theory) και την κυβερνητική (cybernetics) που μας βοηθά να καταλάβουμε ότι η τέχνη λειτουργεί ως ρυθμιστικός μηχανισμός, προσαρμόζοντας τις αντιλήψεις για να δημιουργήσει αρμονία μέσα στο παρόν. Για τον Τόρης, μόλις ένα έργο τέχνης εκπληρώσει τον σκοπό του, αφήνει χώρο για νέο νόημα, ενισχύοντας τη διαρκώς εξελισσόμενη αλληλεπίδραση μεταξύ καλλιτέχνη, θεατή και περιβάλλοντος.
Η θεώρηση της τέχνης ως «εξελικτικός μοχλός του χρόνου και της ύπαρξης» εμπεριέχει σπέρματα από την διαλεκτική του Χέγκελ, όπου αντίθετες ιδέες συναντώνται για να αποκαλύψουν βαθύτερες αλήθειες, υπονοώντας ότι η τέχνη διαμεσολαβεί στην ένταση μεταξύ υλικών και πνευματικών δυνάμεων (Χέγκελ, Φαινομενολογία του Πνεύματος, τ.1-2, μτφρ. Δ. Τζωρτζόπουλος, Δωδώνη 1993). Εν προκειμένω, η αλήθεια για τον Τόρης είναι η τέχνη, η οποία σαν μοχλός χρόνου κατευθύνει τη σύγκρουση μεταξύ των υλικών και των πνευματικών δυνάμεων.
Και εδώ, παρεμβάλλεται η σύγχρονη φιλοσοφία της διαδικασίας (process philosophy) (https://plato.stanford.edu/entries/process-philosophy/), που βασίζεται στις απόψεις του Alfred North Whitehead (Process and Reality 1929), και η οποία ενθαρρύνει την αντίληψη της ζωής ως ένα συμμετοχικό και συν-δημιουργικό ταξίδι, όπου τα άτομα, οι κοινότητες, τα οικοσυστήματα, ακόμη και η θεότητα είναι δυναμικά συνυφασμένα σε μια συνεχή, σχεσιακή ροή. Ας θυμηθούμε την σχετικά πρόσφατη θεωρία του Γάλλου κριτικού τέχνης και επιμελητή Nicola Bourriaud που όρισε την προσέγγιση της σύγχρονης τέχνης ως «ένα σύνολο καλλιτεχνικών πρακτικών που έχουν ως θεωρητική και πρακτική αφετηρία το σύνολο των ανθρώπινων σχέσεων και το κοινωνικό τους πλαίσιο, παρά έναν ανεξάρτητο και ιδιωτικό χώρο» (Nicolas Bourriaud, Σχεσιακή Αισθητική, μτφρ. Δημήτρης Γκινοσάτης Α.Σ.ΚΤ. 2015) Μήπως αυτό σημαίνει ότι κάποτε ο Αστέριος Τόρης θα μαγειρεύει, όπως ο Rirkrit Tiravanija (γ.1961) ταϊλανδέζικο φαγητό για το κοινό στις γκαλερί και τα μουσεία (https://www.momaps1.org/en/programs/258-rirkrit-tiravanija) , ή θα εκθέσει αντίστοιχες τσουλήθρες αλά Carsten Höller (Test Site 2006 Tate Modern) για να γλιστρούν οι επισκέπτες και να ψυχαγωγούνται; (https://www.tate.org.uk/whats-on/tate-modern/unilever-series/unilever-series-carsten-holler-test-site) Για τον Τόρης, ο καλλιτέχνης όσο και ο θεατής καθιερώνουν την ταυτότητά τους μέσω της συνάντησης με την τέχνη, βιώνοντας την επικύρωση της παρουσίας τους στο χρόνο. Έτσι, η τέχνη είναι το μέσο που γεφυρώνοντας τους κόσμους του καλλιτέχνη και του θεατή, δημιουργεί μια κοινή χρονική και χωρική πραγματικότητα.
Εν κατακλείδι, ο Αστέριος Τόρης αντιλαμβάνεται την τέχνη ως μια δυναμική, σχεδόν οργανική διαδικασία που διαμεσολαβεί στην εμπειρία του χρόνου και της ύπαρξής μας, συνθέτοντας στοιχεία από την τύχη, την πρόσληψη και τον στοχασμό για να παράγει ένα ουσιαστικό παρόν. Ευθυγραμμίζοντας τον καλλιτέχνη, τον θεατή και το περιβάλλον, η τέχνη γίνεται ένα εργαλείο που επιβεβαιώνει την ταυτότητα, θεμελιώνει την ύπαρξη και ανανεώνει συνεχώς τη ροή του χρόνου. Η θεωρία του είναι ένα πολυμορφικό μετα-δομιστικό μείγμα υπαρξιστικών, φαινομενολογικών και διαδικαστικών απόψεων, υποδηλώνοντας ότι η τέχνη δεν είναι απλώς ένα αντικείμενο αλλά ένας ενεργός «μηχανισμός» για τη διαμόρφωση των χρονικών και υπαρξιακών πραγματικοτήτων στις οποίες κατοικούμε, διαμορφώνουμε την ταυτότητά μας και διευκολύνεται η εξέλιξή μας στην παρούσα στιγμή. Αυτή η θεώρηση της τέχνης ως «διανομέα» και «μοχλού» για την παρούσα εμπειρία προσφέρει μια βαθιά ενοποιητική και σχεσιακή προοπτική, όπου η τέχνη είναι ταυτόχρονα το «μέσο» και το «μήνυμα» της ύπαρξής μας στο χρόνο.
Γιάννης Κολοκοτρώνης
Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Δυτικής Τέχνης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Δ.Π.Θ.
