Κώστας Ευαγγελάτος: Αντιλήψεις για την σύγχρονη εικαστική έκφραση

Κοινές πολιτιστικές συντεταγμένες επηρεάζουν καθοριστικά την καλλιτεχνική έκφραση, που μετασχηματίζεται με ποικίλους τρόπους σε πολλαπλά επίπεδα. Θεωρητικά διλήμματα, αντιθέσεις, συγκλίσεις, αποκλίσεις και αντινομίες προκύπτουν από τον ιδεολογικό και αισθητικό πολτό του παρόντος. Έναν πολτό με τον οποίο δομείται και λειτουργεί το σύστημα διακίνησης και επικοινωνίας των εικαστικών «προϊόντων» στην παγκοσμιοποιημένη οικονομική ζώνη με τους πιθανούς αποδέκτες, χρήστες, συμμετέχοντες και επενδυτές. Στην μπαλάντα που έγραψε ο ποιητής Wallace Stevens για το έργο του Picasso «Ο γέρος κιθαριστής», (1903) με ενσυναίσθηση διατυπώνει: «Αποκομμένος απ΄ όλα ο άντρας σκύβει στην κιθάρα» και απαντάει: «Τα πράγματα έχουν αλλάξει πάνω στη μελαγχολική κιθάρα μου».

Στα πλαίσια της επικαιρότητας συνθηκών, προβλημάτων και καταστάσεων η θέση του σύγχρονου εικαστικού καλλιτέχνη, ο οποίος δημιουργεί με πυξίδα το «είναι» του, μέσα στο κυριαρχούμενο από τα ζητούμενα των νέων τρόπων και μορφών του τεχνολογικού επικοινωνιακού πεδίου, είναι αισθητικά θολή. Ιδιαίτερα από τα media κάθε τύπου επιβάλλονται νέες αντιλήψεις, θέσεις και πρακτικές που προξενούν αντιδράσεις και ιδεολογικές συγκρούσεις, όχι μόνο στο κυρίαρχο οικονομικό φάσμα, αλλά και για τις αισθητικές κατευθύνσεις και πολιτικές, που επηρεάζουν άμεσα την πνευματική καλλιέργεια και γενικότερα την σκέψη.

Χαρακτηριστικοί είναι και οι νέοι διαδικτυακοί όροι: live streaming, on line προβολές, ψηφιακό preview εκθέσεων, διαδικτυακή τηλεόραση οργανισμών, ψηφιακές πρεμιέρες, ιντερνετική διαδραστικότητα και άλλες μορφές εξελιγμένων μορφών επικοινωνίας που τείνει να αναπτύξει δυσθεώρητα η ραγδαία τεχνητή νοημοσύνη. Βέβαια η γέννηση και η ανάπτυξη της τέχνης υπήρξε πάντοτε συνδεδεμένη και εξαρτώμενη από τις συνθήκες διαμόρφωσης του περιβάλλοντος. Οι κλιματολογικές συνθήκες με το κοινωνικό, θρησκευτικό, οικονομικό, πολιτικό, επιστημονικό υπόβαθρο διαμόρφωσαν και συντέλεσαν στη δημιουργία των πολιτιστικών συνθηκών. Ένα έργο τέχνης, είναι προϊόν που πηγάζει μέσα σε ορισμένο κοινωνικό πλαίσιο, μιας συγκεκριμένης εποχής την οποία και δυνητικά εκφράζει.

Στην πορεία ανάπτυξης του ανθρώπινου γένους εκφράστηκαν πολλές και ετερόκλητες αντιλήψεις για το σκοπό και τις ερμηνείες της τέχνης. Αποτελεί όμως γενική παραδοχή πως είναι μια μορφή ανθρώπινης επικοινωνίας, εσωτερικής ανάγκης και έκφρασης που πηγάζει από όλες τις αισθήσεις και απευθύνεται σε αυτές. Μέσα από διαδικασίες νοητικές, συναισθηματικές, διαισθητικές μεταφέρεται το αρχικό οπτικό ερέθισμα και μεταφράζεται ως εμπειρία βιωματική σε καθαρό εικαστικό στοιχείο. Η εικαστική αναπαράσταση αντικαταστάθηκε σταδιακά από υπαινικτικά στοιχεία που καθοδηγούσαν το θεατή να αναγνωρίσει με την νόηση το εικονιζόμενο αισθητικό αντικείμενο και την υπόστασή του, θρησκευτική, ηθογραφική, ιστορική, κοινωνική, αντισυμβατική, επαναστατική, μεταρρυθμιστική. Η σύγχρονη εικαστική έκφραση, αν και διατηρεί καταβολές και επιρροές από διάφορες εθνικές παραδόσεις, έχει αποκτήσει ένα παγκόσμιο χαρακτήρα, έγινε ένα κοινό μέσο συνεννόησης, που φιλοδοξεί να ξεπεράσει όλες τις εθνικές διαφορές.

Κι όμως στην πραγματικότητα ο σύγχρονος άνθρωπος ελάχιστα συγκινείται και μετέχει στα της τέχνης ή τουλάχιστον από την τέχνη που του επιβάλλουν τα media και οι παράγοντες της αγοράς σαν τέχνη της εποχής του. Η σύγχυση και η προσποίηση καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα των αναζητήσεων και παρά την πράγματι μεγαλύτερη διάδοση των έργων τέχνης, μέσω ποικίλων αναπαραγωγικών φωτογραφικών μεθόδων και χαρακτικών εκτυπώσεων, η τέχνη δεν βιώνεται σαν ανθρώπινη ανάγκη.

Σε μια συντελούμενη παγκοσμίωση της αισθητικής κουλτούρας, που κύριο μοχλό πραγμάτωσης έχει την χρήση των εξελισσόμενων καθημερινά τεχνολογικών μέσων, οι παράμετροι επίτευξης αισθητικής συγκίνησης από νέα καλλιτεχνήματα, είναι πολύπλοκοι εγκεφαλικά, ποικίλοι και πολλές φορές αλληλοαναιρούμενοι. Αυτό που γενικά διαπιστώνεται είναι ότι οι νέες τεχνολογίες παρέχουν νέες προοπτικές εξέλιξης και εφαρμογής καθώς και ένα καινοτόμο σύνολο εργαλείων και μεθοδολογιών. Έμπρακτο παράδειγμα είναι η χρήση του γρήγορου διαδικτύου για την σύνθεση πολυπρισματικών πολιτιστικών γεγονότων σε δημόσιους χώρους συνήθως με τεράστιο αριθμό συμμετεχόντων. Διανοίγονται έτσι δυναμικοί ορίζοντες συνεργασίας και επικοινωνίας μεταξύ δημιουργών και κοινού, διαπολιτισμικού περιεχομένου. Οι δημιουργοί μπορεί να διαμένουν σε διαφορετικά κράτη, πόλεις, νησιά ακόμη και χωριά, έχουν όμως σήμερα την δυνατότητα άμεσης συνεργασίας, εκμεταλλευόμενοι το «κοινωνικό φαινόμενο του διαδικτύου». Η επικοινωνία λοιπόν με ποικίλα πολιτιστικά αγαθά γίνεται απεριόριστη.

Η διαπολιτισμικότητα και η πολιτισμική σύγκλιση αποκτούν έτσι ένα νέο, ουσιαστικό περιεχόμενο. Η τεχνολογία έχει αρχίσει να αλλάζει τις κοινωνικές αντιλήψεις αιώνων για τις αξίες, τον χώρο, τον χρόνο και τα αγαθά. Έχει αρχίσει ήδη να επηρεάζει και να αλλάζει, όχι μόνο την μορφή και τους τρόπους διάθεσης των έργων της έμπνευσης και της διάνοιας, αλλά και το ίδιο το περιεχόμενο της τέχνης. Η ψηφιακή τεχνολογία διαμορφώνει πλέον πάνω σε διαφορετικά πρότυπα την ίδια την ουσία της δημιουργίας και της τέχνης και οδηγεί με τον τρόπο αυτό σε παγκόσμιους λεωφόρους. Αλλάζει η πεποίθηση ότι η τεχνολογία μετασχηματίζει τον πολιτισμό, αλλά ο άνθρωπος έχει, διαχειρίζεται και διατηρεί τον έλεγχο. Ο ψηφιακός άνθρωπος έχει διαφορετική αντίληψη για τον χρόνο σέ όλες του τις ζωντανές δράσεις, απολήξεις, παραστάσεις, δραστηριότητες. Έτσι η τεχνολογία πετυχαίνει πολιτιστικές αλλαγές, χωρίς ούτε καν να το αντιλαμβανόμαστε και κυρίως χωρίς να το προσέχουμε. Καταλήγω ότι η υιοθέτηση μιας προσεκτικής στάσης που θα καρπώνεται τα αναμφισβήτητα οφέλη και θα διαχειρίζεται αποτελεσματικά τους πολλαπλούς κινδύνους της αλληλεπίδρασης τεχνολογίας και πολιτισμού αξίζει να διερευνηθεί σε βάθος και κατά κάποιο τρόπο να σκιαγραφηθεί στο μέτρο του εφικτού. Ένα ακόμη και ιδιαίτερα κρίσιμο ζήτημα είναι αυτό της σύγκλισης που παρατηρείται μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών λόγω της επίδρασης των νέων τεχνολογιών. Είναι υφιστάμενος ο κίνδυνος, η πολιτισμική σύγκλιση να οδηγήσει τελικά στην πολιτισμική κυριαρχία του ισχυρότερου οικονομικά; Μήπως με το ηλεκτρονικά διασυνδεδεμένο περιβάλλον, με κύριο σκοπό την προαγωγή και αξιοποίηση του ψηφιακά διαθέσιμου πολιτισμικού πλούτου, απλώς υποβοηθούμε την πολιτισμική κυριαρχία των ισχυρών;

Συμπερασματικά η εφικτή λύση του προβλήματος μπορεί να αναζητηθεί μόνο στην συνύπαρξη, ενάντια στον πολιτιστικό πόλεμο (clash civilization). Η ανεξάρτητη και γνήσια καλλιτεχνική έμπνευση και η υλοποίηση της, ακόμη και με την τεχνολογική διακαλλιτεχνικότητα, παρά τις τεράστιες αντιξοότητες και τους κινδύνους που συναθροίζονται, έχει την δύναμη αντίστασης στα ισοπεδωτικά αναμενόμενα αποτελέσματα. Η αλήθεια της συντελεί στην ανάδειξη νέων αισθητικών καρπών επαναστατικής εκφραστικής διάστασης στην αέναη ανθρώπινη προσπάθεια πολλαπλασιασμού των εικόνων.