Με τη συλλογή «Οικόσιτοι διαμελισμοί» (Θράκα, 2024), η Έφη Ζωγράφου συστήνεται στον χώρο της ποίησης. Υπό το πρίσμα της υποκειμενικότητας αλλά και των περιορισμών που θέτει πάντα ένα λογοτεχνικό κείμενο με τους πολλαπλούς ιστούς νοήματος που διαθέτει, θα ανιχνεύσουμε στοιχεία της ποιητικής της, τα αποτυπώματα που αφήνει η πρώτη της παρουσία στα ελληνικά γράμματα.
Θα ξεκινήσουμε με τον τίτλο. Σύμφωνα με τον Ρολάν Μπαρτ (Roland Barthes), ο τίτλος αποτελεί σημαντικό στοιχείο της δομής ενός κειμένου. Προσφέρει τις δυνατότητες για πρόσληψη και ερμηνεία, είναι το πρώτο βήμα για την ανάπτυξη του ερμηνευτικού κώδικα του έργου.
Ο τίτλος «Οικόσιτοι διαμελισμοί» είναι συνυποδηλωτικός. Χαρακτηρίζεται από λακωνικότητα και πυκνότητα, εναρμονίζεται με το περιεχόμενο και εκθέτει τη νοηματική του. Εσωκλείει ένα επίθετο και ένα ουσιαστικό. Το επίθετο «οικόσιτος» αναφέρεται σε ζώα ή πτηνά που ζουν στο σπίτι, το ουσιαστικό «διαμελισμός» σε βίαιο χωρισμό των μελών ενός σώματος ή χωρισμό από ένα σύνολο.
Με φόντο το σπίτι, τις τελετουργίες ή τα αντικείμενά του (τσάι, λεκές, ψυγείο, πλυντήριο), όμως και λέξεις που παραπέμπουν σε οικόσιτα (μύκητες, βακτήρια, καναρίνι, σκυλί), η Ζωγράφου εκφράζει το ψυχικό βίωμα του κατακερματισμού. Δημιουργεί κλίμα ψυχικής έντασης και δεν είναι διόλου τυχαίο ότι μας δεξιώνεται στη συλλογή με το συγκλονιστικό ποίημα «Στην έρημο», του Στέφεν Κρέιν (Stephen Crane), ενός πρωτοπόρου Αμερικανού με πολυκύμαντο αλλά πολύ σύντομο βίο.
Αξίζει να πούμε ότι ο Στέφεν Κρέιν γεννήθηκε στις 2 Νοεμβρίου του 1871, την ημέρα των νεκρών και πέθανε το 1900, λίγους μήνες πριν τα 29α γενέθλιά του και την είσοδο της ανθρωπότητας στον εικοστό αιώνα. Ως δημοσιογράφος ταξίδεψε σε πολλά μέρη, υπήρξε μάλιστα και πολεμικός ανταποκριτής στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Κατά το ταξίδι του προς την Κούβα, το πλοίο ναυάγησε και έζησε ναυαγός σε μια μικρή βάρκα παραπάνω από μία ημέρα, αναμένοντας τον θάνατο ή τη διάσωση. Αν και τελικά χάθηκε από φυματίωση, πολύ νέος, στα 28 του χρόνια, κατάφερε να αφήσει το ισχυρό του αποτύπωμα στα αμερικανικά γράμματα. Ο συγγραφέας Πολ Ώστερ (Paul Benjamin Auster, 1947-2024), που τον θαύμαζε, θεωρεί ότι είναι ο πρώτος μοντερνιστής, πρόδρομος του αμερικανικού νατουραλισμού και ιμπρεσιονισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Η Ζωγράφου συγγενεύει ποιητικά με τον Κρέιν. Και γιατί κωπηλατεί όπως εκείνος στο σκοτάδι και γιατί η θάλασσα αποτελεί σημαντικό στοιχείο του ποιητικού της λεξιλογίου (και της ζωής της· είναι ναυτικός). Κωπηλατεί μέσα στο χάος των πραγμάτων, όπως ο Κρέιν, ενώ θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε ποιήτρια «των ακραίων συνθηκών», όπως χαρακτήρισαν τον Κρέιν.
Στο έργο της «Οικόσιτοι διαμελισμοί» εισέρχεται στα άδυτα και στις αντανακλάσεις του ανθρώπινου ψυχισμού, ψηλαφώντας όσα μας ταλανίζουν: απώλειες, τραύματα, οικογένεια, θάνατο, φόβους, συμβάσεις, αδικία, δίκαιο πυγμής. Με τρόπο ανοικειωτικό διαβρώνει τις βεβαιότητές μας. Η ματιά της είναι κοφτερή, οι στίχοι της πετάνε σπίθες. Σε πρώτο πρόσωπο, με τρόπο εξομολογητικό και αιχμηρό, εικόνες ανοίκειες αλλά και οικείες, πάντα ωστόσο πρωτότυπες, τοποθετείται ειρωνικά απέναντι στα κοινωνικώς έχοντα. Μιλά για τις απώλειες, τις προδοσίες, τον έρωτα. Εκφράζει τη διάσταση του χρόνου μέσα στη ζωή, αλλά και του σπιτιού, της οικογένειας, της μητέρας, των φίλων. Το σπίτι «συστέλλεται ή διαστέλλεται» στην ποίηση της Ζωγράφου, «προσφέρει ρόφημα σοκολάτας ή σερβίρει ψαροκόκαλο που μας κάθεται στον λαιμό». Ο άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με τα λάθη και τις τύψεις του, με τα ένστικτα και τις ορμές, τον εσώτερο εαυτό. Οι αντιθέσεις διαθλώνται, δημιουργούν εμπειρίες ανεξίτηλες. Από τη στιγμή της γέννησης ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με τον χρόνο και τον θάνατο, με τον ανταγωνισμό και τη βία.
Η Ζωγράφου περιγράφει τους ταλανισμούς της ζωής με φόντο τη βροχή ή το σκοτάδι, με τρόπο αφαιρετικό και αφηγηματικό, αλλά και με θεατρικότητα, όπως και με τις νεφελώδεις εικόνες του εξπρεσιονισμού και του υπερρεαλισμού, ενός κινήματος που γεννήθηκε από τον εξπρεσιονισμό. Οι εικόνες εκπορεύονται από το ασυνείδητο, δημιουργώντας ένα collage αναμνήσεων ή ρεαλιστικών διαπιστώσεων. Η Ζωγράφου παίζει έξυπνα με τις λέξεις και τη ρυθμική φράση, τις παύσεις, τη διάταξη των στίχων στη σελίδα, τις επαναλήψεις, τις ερωτήσεις. Η αποτελεσματικότητα της γραφής της εστιάζεται στο γεγονός ότι ενώ χρησιμοποιεί υπερρεαλιστική τεχνική, δεν αποδομεί το νόημα. Μέσα από τον απροσδόκητο συνειρμό των υπερρεαλιστικών εικόνων, δημιουργεί ροή παραστάσεων αρμονική με το περιεχόμενο.
Τα οικόσιτα πλάσματα εξακοντίζουν συναισθήματα και μνήμες. Το ποιητικό εγώ χάνεται στην εσωτερική αναζήτηση, θρυμματίζεται. Ωστόσο υπάρχει πάντα η παρηγορητική ποίηση. Η Ζωγράφου αφιερώνει πολλές δημιουργίες της στην τέχνη της ποιήσεως. Επινοεί για αυτή την έκφραση «οι μικρές». Έτσι, την προσωποποιεί, την καθιστά έμψυχο, όν. Τη δημιουργία ενός ποιήματος την εκλαμβάνει ως τοκετό και τη συνδέει με τη Μεγάλη Μητέρα, την αρχή του όντος.
Η γραφή είναι το αντίδοτο συχνά σε όσα μας ταλαιπωρούν, η θηλυκή αρχή, μια γονιμοποιός δύναμη, την οποία η ποιήτρια συνδέει με την anima, το πνευματικό μέρος του ανθρώπου, αυτό το οποίο η ψυχή φυλακισμένη στο σώμα καλεί με έρωτα, έναν έρωτα που μόνον ο θάνατος μπορεί να ανακαλέσει. Η ποιήτρια αυτοχαρακτηρίζεται «η κυνηγός» και βάζει τις ωοθήκες, τη μήτρα, τις εκκρίσεις, το ιερό οστό, να συμμετέχουν στην ηδονική πράξη. «Οι μικρές» είναι οι λέξεις που γεννιούνται ή πρόκειται να γεννηθούν από τη συνουσία ή τον τοκετό.
Το θήλυ ωστόσο μέσα στο πατριαρχικό σύστημα δέχεται διώξεις, ανεβαίνει συχνά στο εδώλιο. Μετωνυμικά μεταμορφώνεται σε Υπατία, στις ωοθήκες του ωστόσο κυοφορεί πάντα τη συνέχεια και την εξέλιξη. Η Ζωγράφου εκθειάζει έμμεσα τον ρόλο των γυναικών, όπως και της ποίησης, μιας πράξης με γονιμοποιό δύναμη. Διερευνά ωστόσο και τις αντινομίες της ανθρώπινης ύπαρξης, στάζοντας πικρό χιούμορ πάνω στη ματαιόδοξη ανάγκη του ανθρώπου για εξαπάτηση των άλλων αλλά και του εαυτού του.
Μέσα από εικόνες παραλόγου τις οποίες συνδέει με τη σεξουαλικότητα, μέσα από λέξεις και επιφωνήματα ερωτικά, αναδεικνύει την ηδονή της λογοτεχνίας. Στοχάζεται πάνω στην ποίηση και τους ονειροπόλους. Στοχάζεται όμως και πάνω στα ακάρεα του βίου μας, στις αποτυχίες, στην ενηλικίωση, επιτίθεται στις συμβάσεις. Με τον avant garde τρόπο της -επίθεση στον ορθολογισμό-, με την απεικονιστική δύναμη του λόγου της, η Έφη Ζωγράφου υποβάλλει.
ΛΙΛΙΑ ΤΣΟΥΒΑ
