Αχιλλέας Κατσαρός: Όταν η τηλεόραση συναντά την παράδοση

Αφορμή για το συγκεκριμένο κείμενο υπήρξε η νέα σειρά του Alpha «Το προξενιό της Ιουλίας». Ο τόπος που εκτυλίσσονται τα γεγονότα είναι η Θεσσαλία και συγκεκριμένα ο Τύρναβος. Εντύπωση μου έκαμαν 2 τραγούδια που ακούγονται στη σειρά, το πρώτο ακουγόταν στο trailer και το δεύτερο ακούγεται κατά την εξέλιξη της πλοκής. Με αφετηρία ωστόσο τη μουσική εξάγονται κατά τη γνώμη μου χρήσιμα συμπεράσματα – θα τα ονομάσω εικόνες για να είμαι πιο κατανοητός, ειδικά στους νεότερους, καθώς δεν τα διδασκόμαστε στο σχολείο, συμπεράσματα, εικόνες ή γεγονότα που διαμόρφωσαν συνείδηση, ιστορία, οικογένεια κλπ. Τέλος, ο χρόνος των γεγονότων είναι κοντά στο 1960.

Το πρώτο λοιπόν τραγούδι που απαντά στη σειρά είναι το «Αργυρό κλωντήρι» ή «Μαν΄αργυρό κλωντήρι» του οποίου η πρώτη εκδοχή φαίνεται να είναι από το χωριό Τρίλοφος Θεσσαλονίκης.

Συμπεράσματα – εικόνες:

Το χωριό Τρίλοφος απέχει 20χλμ.από την πόλη της Θεσσαλονίκης και ανήκει σήμερα στον Δήμο Θέρμης. Πρώτη αναφορά του Τριλόφου με το παλιό όνομα “Ζομβάτοι” στις πηγές γίνεται το 1240 σε αγιορείτικο έγγραφο. Η κατοίκηση του συνεχίστηκε αδιάκοπα σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Το χωριό ανήκε διοικητικά στο ναχιγιέ της Καλαμαριάς και ειδικότερα στο χάσι του Λόγγου^. Μέχρι το 1927 ο Τρίλοφος είχε την ονομασία Ζουμπάτ ή Ζουμπάτες (Ζουμπάταις) ή Σπάτες. Η κυριότερη εκδοχή για την ονομασία αυτή προέρχεται το πάτημα των σταφυλιών (Ζουμ – Πατ). Από τον Τρίλοφο κατάγονταν οι αγωνιστές της επανάστασης του 1821, Γεώργιος Καραλής και Κωνσταντίνος Λιόλιος. Η ονομασία Τρίλοφος προέρχεται από το γεγονός ότι το χωριό βρίσκεται κτισμένο σε τρεις λόφους, το Κοτρώνι στα ανατολικά, τον Προφήτη Ηλία στα νότια και την Τούμπα ή Συγκουνά στα δυτικά.
Στην πρώτη εκδοχή (αν όντως είναι η πρώτη) του τραγουδιού ακούγεται βιολί, κλαρίνο και ούτι, γεγονός που μας απομακρύνει ως μουσική επιρροή την Θεσσαλία και την Ήπειρο και γενικά ό,τι βρίσκεται δυτικά και νότια του Τριλόφου. Δεν νομίζω όμως ότι συμβαίνει το ίδιο και για τα ανατολικά της περιοχής. Το τραγούδι απαντάει στην ευρύτερη περιοχή λοιπόν της Μακεδονίας σε διάφορες παραλλαγές.
Επιλέγω τη θρακιώτικη εκδοχή γιατί κρατά αρκετές λέξεις και διαφοροποιείται κάπως σε άλλα σημεία.
Μάν’ αργυρό μ’ κλωντήρι* μα και μαλά-
μα και μαλαματένιο, θέλω να σε
θέλω να σε στολίσω, με πράσινα
με πράσινα λουλούδια, με κόκκινο
με κόκκινο μετάξι, να πάει να προ-
να πάει να προσκαλέσει συντέκνοι και
συντέκνοι και μπρατίμοι,* του νιόγαμπρου
του νιόγαμπρου το σόι.
Κλωντήρι/κλοντήρι/κροντήρι (αρχ. ελληνικά κρυωτήριον) = κρυστάλλινο ποτήρι
*μπρατίμοι = βλάμηδες, οι φίλοι του γαμπρού που παίρνουν μέρος στο τελετουργικό

Το δεύτερο τραγούδι που ακούγεται είναι η γνωστή «Τρυγόνα» από την Ήπειρο και συγκεκριμένα το Πωγώνι Ιωαννίνων. Της ξενιτιάς τραγούδι σε ρυθμό 4σημο και χορό πωγωνίσιο. Πρόκειται για παραλλαγή στίχων γνωστή σε μεγάλο μέρος του ελλαδικού χώρου, που προέρχεται από ένα πολύ παλιό μοτίβο Παραλογής με θέμα την ξενιτιά. Ηπειρώτικος συρτός χορός ο Πωγωνίσιος ή συρτός στα δύο ή στα δύο ή στρωτός, είναι χαρακτηριστικός χορός της επαρχίας Πωγωνιού.

Παραθέτω έναν σχετικό σύνδεσμο από την εφημερίδα ΤΟ ΆΡΘΡΟ στις 17/9/2016. Το κείμενο υπογράφει ο κύριος Αυγερινός Ανδρέου.

Το τραγούδι της τρυγόνας – Το Άρθρο (toarthro.com)

Και από τα δύο τραγούδια γεννιούνται ερωτήματα όπως:

Τι μετακινήσεις πληθυσμών είχαμε και πότε;
Πώς επηρέασε ο ένας τον άλλον;
Ποια συνείδηση είχαν οι Έλληνες μετανάστες στον νέο τόπο;

Κατά τη διάρκεια λοιπόν της επανάστασης του 1821 και μετά μέχρι να απελευθερώνονται περιοχές να φανταστούμε ότι είχαμε διαρκείς εσωτερικές μετακινήσεις πληθυσμών.

Οικογένειες της ευρύτερης περιοχής της Χαλκιδικής έφτασαν στη Σκιάθο, Σκόπελο και Σκύρο. Αρκετές παρέμειναν στον νέο τόπο και αρκετές επέστρεψαν μετά το 1880 σταδιακά και ως το 1910 περίπου.
Βλέπε την εξαιρετική μελέτη του Αθ. Καραθανάση

Wayback Machine (archive.org)

Το βιολί είναι συνήθως νησιωτικό όργανο με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει. Δεν αποκλείω να ενσωματώθηκε κάποια στιγμή και στα μακεδονικά ακούσματα.

Ανάλογα παρατηρούνται μετακινήσεις πληθυσμιακών ομάδων από την Ήπειρο και Θεσσαλία κατά την Καποδιστριακή και Οθωνική περίοδο. Μετά την επανάσταση οι Ηπειρώτες και Θεσσαλοί πρόσφυγες είτε επιζητούν μόνιμη εγκατάσταση και αποκατάσταση είτε ένταξη των πατρίδων τους στο Ελληνικό κράτος. Εγκαθίστανται στην Αιτωλοακαρνανία, τη Φθιώτιδα και την Ηλεία χωρίς σχεδιασμό και συνήθως με τεταμένες σχέσεις με τους ντόπιους. Η αδυναμία της κυβέρνησης να επιλύσει αμέσως τα προβλήματά τους, τους οδηγεί σε εχθρική στάση. Η Αντιβασιλεία αντιμετωπίζει αρχικά το πρόβλημα ως μέρος του προβλήματος διοίκησης της χώρας και προχωρά σε εγκαταστάσεις στις αναφερθείσες περιοχές και τη Βοιωτία με εμπόδια όμως από τη γραφειοκρατία και τις εσωτερικές προστριβές. Ο Όθωνας διαμορφώνει αξιόλογο θεσμικό πλαίσιο το οποίο ωστόσο αδυνατεί να εφαρμοστεί αμέσως και καθ’ ολοκληρίαν. Δίδεται βάρος στις εγκαταστάσεις Ηπειρωτών στην Ηλεία, Σαρακατσάνων στην Βοιωτία και Θεσσαλών στη Φθιώτιδα.

Χρησιμοποίησα την επισήμανση με μαύρο έντονο χρώμα πιο πάνω για να δείξω ότι σύμφωνα και με την υπόθεση του «Προξενιού της Ιουλίας» δεν έχουμε σε καμία περίπτωση βεντέτα ανάμεσα σε δυο οικογένειες αλλά το θέμα της διαφοράς φαίνεται να είναι η γη, τα χωράφια και η περιουσία που συνεπάγεται. Με δεδομένο το παραπάνω μπορούμε να φανταστούμε π.χ. ότι ένας Ηπειρώτης στον Τύρναβο αρχικά θα αντιμετωπιζόταν περίεργα ως εχθρικά, δεν θα είχε δική του περιουσία άρα θα έπρεπε να εργαστεί κλπ… οπότε και δεν αποκλείω περιπτώσεις όπως αυτές με την κλοπή χωραφιών στα χαρτιά. Εδώ δηλ. η μυθοπλασία συναντά σίγουρα την ιστορική πραγματικότητα. Ενδεχομένως ο συγγραφέας του βιβλίου, κύριος Γιώργος Πολίτης έκαμε κάποια σχετική έρευνα αλλά δεν είμαι σε θέση να το γνωρίζω.

Επιστρέφω στις εσωτερικές μετακινήσεις και τις ροές των Ηπειρωτών κυρίως.

Συνοπτικά, μπορούμε να πούμε ότι υπήρξαν τρεις μεγάλες ροές από την απελευθέρωση του ελληνικού κράτους και ως το 1920 περίπου.

Η πρώτη όπως ήδη αναφέρθηκε προς Αιτωλοακαρνανία, Φθιώτιδα και Ηλεία.

Η δεύτερη προς την Αττική και την περιοχή των σημερινών Εξαρχείων.

Η τρίτη προς τη Χαλκιδική.

Παρενθετικά εδώ για να δούμε όλη την εικόνα του τι σήμαινε τότε εσωτερική μετανάστευση θα βρούμε Δραμινούς αγωνιστές στα ορεινά του Νομού Άρτας. Πελοποννήσιοι και Κρητικοί εγκαταστάθηκαν σε ολόκληρο σχεδόν τον ηπειρωτικό κορμό. Επίσης ως παράδειγμα: η έννοια Πηλιορείτης, Τρικαλινός, Καρδιτσιώτης, Βλάχος, Σαρακατσάνος, Μικρασιάτης, Θρακιώτης επικρατεί γενικά της έννοιας και της συνείδησης του είμαι Θεσσαλός.

Ο Τύρναβος απελευθερώθηκε την 1^η Σεπτεμβρίου 1881 και προσαρτήθηκε στην Ελλάδα με την απόφαση του Συνεδρίου του Βερολίνου.

Επίλογος:

Λόγω ίσως της καταγωγής μου έχω μια ιδιαίτερη ευαισθησία σε τέτοια ακούσματα και τραγούδια. Αλλά εδώ η μουσική συναντά τη λαογραφία, ενδεχομένως να δούμε στη σειρά την αρά ή την κατάρα ή διάφορα άλλα σύμβολα και δοξασίες. Προσωπικά επίσης σε αυτή την εποχή του θάμβους ό,τι προσεγγίζει με τρόπο ειλικρινή την παράδοση είναι άξιο λόγου.

Πηγές: