Με επίκεντρο την αγαπημένη του πατρίδα, την Κύπρο, και τη λογοτεχνική της παράδοση και σε συσχετισμό με την ευρύτερη νεοελληνική λογοτεχνία και φιλολογία, ο νέος και πολλά υποσχόμενος μελετητής Κυριάκος Ιωάννου, με πλουσιότατο ήδη ερευνητικό, αρχειοδιφικό και συγγραφικό έργο, καταθέτει στο βιβλίο αυτό είκοσι οχτώ φιλολογικές μελέτες ενταγμένες σε τέσσερις ευδιάκριτες θεματικές ενότητες, α) τις Αρχειακές αναδιφήσεις: τεκμήρια και πορίσματα, β) «Σχολικά» λογοτεχνικά κείμενα, γ) Ψηφίδες εντοπιότητας και δ) Φιλοζωισμός και λογοτεχνία.
Με το ερώτημα στον τίτλο του να προτάσσεται, δανεισμένο από την «Ελένη» του Σεφέρη «Ποιος το γνωρίζει τούτο το νησί», δείχνει έμμεσα και τον στόχο του βιβλίου του: τη γνωριμία με την κυπριακή λογοτεχνία, που αποτελεί, όπως δηλώνει ο συγγραφέας και στο οπισθόφυλλό του, το πιο εύρωστο κλαδί του βαθύρριζου πλατάνου της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Παρ’ όλα αυτά, με τον σεφερικό στίχο, ο μελετητής εκφράζει και ένα «παράπονό» του, εκφρασμένο και αλλού, για το ότι η κυπριακή λογοτεχνία είναι σχεδόν άγνωστη στο μητροπολιτικό κέντρο. Συγκεντρώνοντας, λοιπόν, τις επιστημονικές μελέτες του ο συγγραφέας σ’ αυτό τον καλαίσθητο τόμο, ανοίγει ένα παράθυρο στον ανθηρό κυπριακό λογοτεχνικό τοπίο.
Ως προς το περιεχόμενο του βιβλίου, ο τίτλος «Φιλολογικές αναζητήσεις στην κυπριακή ενδοχώρα» είναι διαφωτιστικός, καθώς οι 25 από τις 28 μελέτες αναφέρονται σε κύπριους δημιουργούς που τοποθετούνται χρονικά από τα μέσα του 19ου αιώνα ως σήμερα και οι οποίοι καλύπτουν όλα σχεδόν τα είδη της λογοτεχνικής παραγωγής: την ποίηση, πεζογραφία, κριτική.
Στο βιβλίο, βέβαια, είναι διάχυτη η αγάπη του συγγραφέα για τον ποιητή της ρωμιοσύνης, τον Βασίλη Μιχαηλίδη, στον οποίο αφιερώνει έξι μελέτες, το ένα τρίτο σχεδόν των μελετών του. Είναι άλλωστε, πολύ φυσικό οι μελέτες οι αφιερωμένες στον Βασίλη Μιχαηλίδη να έχουν τη μερίδα του λέοντος, αφού ο λευκονοικιάτης ποιητής εμπίπτει στα ειδικά ερευνητικά ενδιαφέροντα του μελετητή, αφού στον συγκεκριμένο ποιητή αναφέρεται και η διδακτορική διατριβή του με τίτλο Η παράδοση και τα εκδοτικά προβλήματα του ποιητικού έργου του κύπριου ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη: το παράδειγμα της «9ης Ιουλίου του 1821 εν Λευκωσία (Κύπρου)», (Λευκωσία, Εκδ. Ηλίας Επιφανίου, 2017). Από αυτές ξεχωρίζω τη μελέτη που εντάσσεται στην πρώτη θεματική ενότητα με τίτλο «Με αφορμή μια διαφωνία. ή: η ανεκτίμητη αξία του χειρογράφου της “9ης Ιουλίου” του Βασίλη Μιχαηλίδη», στην οποία ο Ιωάννου με μεθοδικότητα, νηφαλιότητα και οξυδέρκεια αναιρεί δύο από τους τέσσερις αντιρρητικούς ισχυρισμούς του Μιχάλη Πιερή σχετικά με αναθεωρήσεις που επέφερε ο Ιωάννου σε στίχους του ποιήματος του Βασίλη Μιχαηλίδη «Η 9η Ιουλίου του 1821 εν Λευκωσία (Κύπρου)». Μεταξύ των πολύτιμων παρεμβάσεων του Ιωάννου στην 9η Ιουλίου είναι η διόρθωση της γραφής «όντας» σε «όντες» στον εμβληματικό στίχο 180 καθώς και το όνομα «Κκιορογλούς» σε «Κάρκογλους» στον στίχο 481 με πειστική αντίκρουση της επιχειρηματολογίας του Μιχάλη Πιερή. Και οι δύο διορθώσεις του Ιωάννου βασίζονται σε αυτοψία και βαθιά μελέτη του χειρόγραφου του εν λόγω ποιήματος, το οποίο βρίσκεται στο Αρχείο του Αιμίλιου Χουρμούζιου στην Αθήνα.
Στην εξαιρετικά πρωτότυπη μελέτη του για το κυπριακό ποίημα του Σεφέρη «Νεόφυτος ο Έγκλειστος μιλά-», που γράφτηκε μεταξύ της 21ης Νοεμβρίου του 1953 και της 27ης Δεκεμβρίου του 1953, ο Ιωάννου μελέτησε στο Αρχείο Σεφέρη στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη τους δύο μάρτυρες του ποιήματος «Νεόφυτος ο Έγκλειστος μιλά-», τη δακτυλόγραφη και τη χειρόγραφη, και επιβεβαίωσε τη γραμμένη με μαύρο μελάνι χειρόγραφη αφιέρωση του Σεφέρη στο αριστερό μέρος του δακτυλόγραφου στον Βασίλη Μιχαηλίδη («Στη μνήμη του ποιητή / Μιχαηλίδη») και τη σημείωση κάτω από την αφιέρωση «με άξυστο μολύβι, αρκετά βιαστικά και κάπως διαγώνια», κατά τη φράση του μελετητή (σ. 103), τον πιο γνωστό στίχο του εθνικού μας ποιητή «η Ρωμιοσύνη / εν’ φυλή συνόκαιρη / του κόσμου/ Μιχαηλ.». Συζητώντας την αφιέρωση στον Βασίλη Μιχαηλίδη και το παράθεμά του στη δακτυλόγραφη μορφή του ποιήματος που έγινε στα τέλη του 1953, ο Ιωάννου εικάζει με βάση το αρχειακό υλικό ότι οι δύο σημειώσεις αφαιρέθηκαν λίγο πριν την πρώτη έκδοση του ποιήματος το 1955, προφανώς από τον ίδιο τον ποιητή και εξετάζει στη συνέχεια για ποιους λόγους μπορεί να πήρε αυτή την απόφαση ο Σεφέρης διατυπώνοντας, παράλληλα, και οξυδερκείς υποθέσεις για ποιους λόγους ο Σεφέρης σκέφτηκε αρχικά να συμπληρώσει τόσο την αφιέρωση όσο και τον στίχο του εθνικού ποιητή.
Στην τρίτη θεματική ενότητα με τίτλο «Ψηφίδες εντοπιότητας» ο συγγραφέας περιλαμβάνει μελέτη με θέμα την κυπριακή διάλεκτο του Βασίλη Μιχαηλίδη, στην οποία αναδεικνύει την πρωτοτυπία του λευκονοικιάτη ποιητή να γράψει τα έργα του στην ντοπιολαλιά, την εποχή που ακόμα και ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός την αποτελούσε «βάρβαρον γλώσσαν» (σ. 373). Από τις ενδιαφέρουσες σημειώσεις αυτής της μελέτης ξεχωρίζω τους λόγους για τους οποίους δεν αναγνωρίστηκε η αξία του περίφημου ερωτικού ποιήματος του Μιχαηλίδη «Ανεράδα» όσο ο ποιητής της βρισκόταν εν ζωή και γιατί δεν αξιολογήθηκε σωστά σε αντίθεση με την «9η Ιουλίου 1821…», που θεωρείται «το πιο πολυδιαβασμένο και δημοφιλές ποίημα της κυπριακής λογοτεχνίας» (σ. 384).
Από τις πιο αξιόλογες μελέτες του Ιωάννου στον τόμο είναι η συγκριτική θεώρηση του Βασίλη Μιχαηλίδη με τον Διονύσιο Σολωμό. Αφού παρουσιάζει ένα πλούτο αναφορών για πώς είδαν τη «συνομιλία» των δύο ποιητών λογοτέχνες και μελετητές από το 1917 ως σήμερα, ο μελετητής προβαίνει στην αναλυτική παραβολή των δύο ποιητών μέσα από θεματικές, στιχουργικές, φραστικές και λεκτικές ομοιότητες, συνειδητές ή τυχαίες, που δείχνουν, ωστόσο, την πνευματική συνάφεια των δυο ποιητών και το ανάλογο «μπόι» τους και καταλήγει στην παράθεση είκοσι τεσσάρων ποιημάτων του Μιχαηλίδη που, κατά την άποψή του, εμφανίζουν κραυγαλέες αναλογίες, ιδίως στην πρώιμη ποιητική του δημιουργία, καθώς και την επίδραση κυρίως του «Ύμνου εις την ελευθερίαν» στην ποίησή του.
Πέντε μελέτες του τόμου προέρχονται από ενδελεχή έρευνα και μελέτη του αρχειακού υλικού του κύπριου κριτικού, λογοτέχνη, ιστοριοδίφη και μεταφραστή Α.Κ. Ιντιάνου, που γεννήθηκε το 1899 στη Λεμεσό και έφυγε από τη ζωή στη Λευκωσία το 1968. Στην πρώτη ενότητα διερευνάται η κριτική στάση του Ιντιάνου απέναντι στον Καβάφη. Ξεχωριστό ενδιαφέρον στη μελέτη παρουσιάζει η συμπερίληψη τεσσάρων ποιημάτων του αδελφού του Κωνσταντίνου Καβάφη Ιωάννη (Τζων) Καβάφη, τα οποία ο Κυριάκος Ιωάννου ενεχείρισε για μετάφραση στον σπουδαίο μας ποιητή (και όχι μόνο) Κυριάκο Χαραλαμπίδη. Στο επίμετρο της μελέτης του, ο Κυριάκος Ιωάννου παραθέτει και το σχολιασμό της μεταφραστικής προσπάθειας του Χαραλαμπίδη, στον οποίο ο ποιητής χαρακτηρίζει την ποίηση του Τζων ως «χαμηλότερης πτήσης» και εξηγεί τις μεταφραστικές του επιλογές (σ. 74).
Μια ενδιαφέρουσα θεματική ενότητα στο βιβλίο ιδίως για φιλολόγους που διδάσκουν και αξιολογούν λογοτεχνία στις παγκύπριες εξετάσεις είναι η δεύτερη με τίτλο «“Σχολικά” λογοτεχνικά κείμενα» Στην ενότητα αυτή ο Ιωάννου καταθέτει πλούσια σχόλια και πρωτότυπες επισημάνσεις για τα κείμενα: «Ελένη» του Σεφέρη, «Άξιον εστί» του Ελύτη, «Θεσσαλονίκη μέρες του 1969» του Αναγνωστάκη, «Ονήσιλος» του Παντελή Μηχανικού, «Ψαράκι της γυάλας» του Χάκκα και «Στα στέφανα της κόρης του» του Χαραλαμπίδη. Για τα εν λόγω ποιήματα, ο Ιωάννου παραθέτει πλήθος ερμηνευτικών σχολίων, που βασίζονται τόσο στις προσωπικές του αναγνώσεις όσο και στην ευρύτατη μελέτη επιστημονικής βιβλιογραφίας και κριτικογραφίας, καθώς και στις προσεγγίσεις σχολικών και εξωσχολικών βοηθημάτων για τα εν λόγω ποιήματα, τα οποία αντιμετωπίζει, όμως, με κριτικό τρόπο. Χρήσιμες είναι ακόμα και οι μεθοδολογικές προσεγγίσεις του σχετικά με τον τρόπο διδασκαλίας των ποιημάτων, προτείνοντας διαφορετικά και κλιμακούμενα επίπεδα ανάγνωσης. Σε κάθε προσέγγισή του περιλαμβάνονται ευφυή σχόλια με τα οποία αντικρούει και διορθώνει παρερμηνείες ή προσθέτει πρωτότυπο ερευνητικό υλικό που φωτίζει ποικιλότροπα τα κείμενα.
Το βιβλίο ολοκληρώνεται με την πρωτότυπη ενότητα «Φιλοζωισμός και Λογοτεχνία», στην οποία εξετάζεται η «πολυδύναμη» παρουσία του γαϊδάρου στα γνωστά ποιήματα του Β. Μιχαηλίδη. Ο μελετητής εντόπισε 18 ποιήματα στα οποία το συμπαθητικό αυτό τετράποδο αποκαλείται με εννιά διαφορετικούς τύπους με τρόπο κυριολεκτικό αλλά και μεταφορικό και του αποδίδει ο ποιητής ανθρώπινες ιδιότητες. Τέλος, ο Ιωάννου χαρτογραφεί τα ζώα που υπάρχουν στο έργο του Σαμαράκη με το άλογο να υπερισχύει.
Συνολικά θεωρημένες οι μελέτες που περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Ιωάννου είναι αξιέπαινες για το έντονο κριτικό τους στοιχείο, τη διεισδυτικότητα και την πρωτοτυπία τους, καθώς και το αθησαύριστο υλικό που προσφέρουν, και το οποίο είναι πολύτιμο για τους μελετητές της κυπριακής γραμματείας. Ο Κυριάκος Ιωάννου εντυπωσιάζει με την εξαιρετική αρχειοδιφική του ικανότητα και την οξυμμένη παρατηρητικότητά του στη μελέτη χειρογράφων. Πάνω απ’ όλα επιτυγχάνει τον ευγενή του στόχο, που δηλώνει στον πρόλογό του, να αναδείξει την ώσμωση μεταξύ της κυπριακής λογοτεχνικής παραγωγής και της και της ευρύτερης νεοελληνικής λογοτεχνίας.
