Η πιο αγαπητή συναισθηματική διάθεση
Ζούμε αυτές τις μέρες, σχεδόν όλοι άνθρωποι, ο καθένας με τον τρόπο του, τη χαρά που πηγάζει από τα Χριστούγεννα. Για τους πιστούς ορθόδοξους χριστιανούς, είναι η κορύφωση των συναισθημάτων που διαχέονται από την Εκκλησία, και τα βιώνουν στο βάθος της ψυχής τους τα μέλη της. Ανεξάντλητη πηγή χαράς και ευφροσύνης, ανέκφραστα βιώματα της λατρευτικής μας ζωής. Το μεγαλύτερο γεγονός στο σύμπαν και στην ανθρωπότητα, που χώρισε την ιστορία στα δύο, στο σημείο που ο Θεός γίνεται Άνθρωπος, για να γίνει ο Άνθρωπος «κατ΄ εικόνα και καθ΄ομοίωσιν Θεού» (Γεν. α, 26). Επομένως ολόκληρη η ανθρωπότητα έχει σοβαρό λόγο, να χαίρεται τα Χριστούγεννα, ανεξάρτητα αν όλοι γνώρισαν και αν πίστεψαν στο Χριστό. Γι΄ αυτό και δικαιολογημένα, σχεδόν παντού, γιορτάζει ο κόσμος, με ύμνους, τραγούδια και φανταχτερά στολίδια.
Το βαθύτερο νόημα της χαράς
Η λέξη «χαρά» και τα συνώνυμα της, ευφροσύνη και αγαλλίαση, είναι πρωτίστως, η καλή αγγελία που εκπέμπει το Ευαγγέλιο. «Χαίρετε, πάλιν ερώ χαίρετε», επαναλαμβάνει ο Χριστός προς όλους τους ανθρώπους, από τότε που ήλθε στη γη μας, εδώ 2023 χρόνια, και θα συνεχίσει να το κάνει μέχρι το τέλος του κόσμου. Σε 70 σημεία της Αγίας Γραφής αναφέρεται η χαρά, με διάφορα άλλα ονόματα, που εκφράζουν αποχρώσεις της χαράς. «Εγώ δε ευφρανθήσομαι επί τω Κυρίω» (Ψ. 103, 34). «Δεύτε αγαλλιασώμεθα τω Κυρίω, αλαλάξωμεν τω Θεώ τω Σωτήρι ημών» (Ψ. 94, 1).
Η χαρά είναι το κυρίαρχο συναίσθημα που μας κάνει ευτυχείς, και το συνεχώς ζητούμενο, μια και η πραγματικότητα της ζωής, με τις πάσης φύσεως δυσκολίες και τα μεγάλα και μικρά προβλήματα της, ατομικά και πανανθρώπινα, την μετατρέπει σε λύπη και δυστυχία. Και εδώ, με τις διάφορες διαβαθμίσεις, δηλαδή, πόνος, σωματικός και ψυχικός, σοβαρές ασθένειες, αναπηρίες, παρατεταμένη μελαγχολία, απαισιοδοξία, απελπισία, κατάθλιψη, που χρειάζονται συχνά ιατρική βοήθεια.
Η Ψυχολογία βλέπει τη χαρά, σαν το λάδι του καντηλιού, που κρατάει τη φλόγα αναμμένη. Έτσι και η χαρά, μας κρατάει όρθιους, ζωντανούς και χαρούμενους και όταν ακόμη φυσάει ο άνεμος των δοκιμασιών, χωρίς να μπορεί να τη σβήσει. Είναι το βασικό κίνητρο για να ζούμε και η ψυχική δύναμη και λειτουργία, που μας δίνει ποιότητα ζωής.
Η χαρά και όλα τα άλλα συναισθήματα δεν περιγράφονται. Μόνο, ονομάζονται, βιώνονται, εκφράζονται και εκδηλώνονται με διάφορους τρόπους. Αναλύοντας, ωστόσο, τις λειτουργίες και τις διαδικασίες με τις οποίες προκαλούνται τα συναισθήματα, διακρίνουμε σε αυτά τα εξής: Τα ερεθίσματα, εσωτερικά και εξωτερικά, που τα γεννούν: σκέψεις, ιδέες, αξίες, παραστάσεις, εικόνες, πρόσωπα, γεγονότα, σχέσεις και εμπειρίες. Τις αντιδράσεις στα ερεθίσματα, από τη λειτουργία του νευρικού και του ενδοκρινολογικού συστήματος. Τις ειδικές μεταβολές που συμβαίνουν στις φυσιολογικές λειτουργίες του οργανισμού, όπως είναι η κυκλοφορία του αίματος, οι παλμικές κινήσεις της καρδιάς κ.ά. Τις εξωτερικές αλλαγές, που παρατηρούνται στο πρόσωπο, στη φωνή και στη συμπεριφορά του ατόμου, που εκδηλώνει συναισθήματα. Τις εμπειρίες του προσώπου από τα συναισθήματα που νιώθει και την ερμηνεία που δίνει σε αυτά. Τη γνωστική προσέγγιση των συναισθηματικών καταστάσεων με τη συμμετοχή των αισθήσεων, της αντίληψης, της νόησης και της αυτοπαρατήρησης. Την παρέμβαση της θέλησης του προσώπου, για την αυτορρύθμιση της συναισθηματικής συμπεριφοράς του.
Τα συναισθήματα συνιστούν ένα σύνολο κινήτρων και μηχανισμών, θετικών και αρνητικών, που αποβλέπουν στα εξής: στην ανάπτυξη των εσωτερικών παρορμήσεων, στην απόκτηση των χαρακτηριστικών του ανθρώπινου προσώπου, στην προστασία του ψυχοφυσικού οργανισμού, στη δημιουργική δράση του ατόμου, στην ποιοτική ανύψωση του ανθρώπινου βίου, στη βίωση πνευματικών αξιών και γεγονότων. Όταν η συνολική συναισθηματική λειτουργία βρίσκεται σε ισόρροπη κατάσταση, που εξασφαλίζεται από την ομαλή λειτουργία του νευρικού και ενδοκρινολογικού συστήματος, τότε επιτυγχάνονται σε ικανοποιητικό βαθμό οι παραπάνω στόχοι. Σε περιπτώσεις δυσλειτουργίας των συστημάτων ή αδυναμίας του προσώπου να παρεμβαίνει με την αυτορρύθμιση της συναισθηματικής του συμπεριφοράς, παρατηρούνται μικρότερες ή μεγαλύτερες δυσκολίες ή διαταραχές στην ψυχική ζωή.
Ποικιλία συναισθημάτων
Με τη λέξη συναίσθημα περιγράφεται η μεγάλη ποικιλία ψυχικών καταστάσεων που βιώνει καθημερινά ο άνθρωπος. Μια κοινώς παραδεκτή καταγραφή των κυριότερων συναισθημάτων, που παρατηρούνται σε όλους τους ανθρώπους κάθε φυλής και κοινωνίας, είναι αυτή που τα διακρίνει σε βασικά, επεξεργασμένα και σύνθετα συναισθήματα. Τα βασικά συναισθήματα, στα οποία ανήκουν κυρίως η χαρά, η λύπη, η ελπίδα, η απελπισία, ο θυμός, ο φόβος, η έκπληξη και η απέχθεια, εκδηλώνονται πιο πολύ αυθόρμητα. Τα επεξεργασμένα συναισθήματα, στα οποία περιλαμβάνονται κυρίως η αγάπη, ο έρωτας, η ενοχή, η ντροπή, η αμηχανία, η υπερηφάνεια και η ζήλεια, που προέρχονται από βαθύτερες ψυχικές διεργασίες. Τα σύνθετα συναισθήματα, συνιστούν ψυχικές καταστάσεις, στις οποίες μετέχουν περισσότερες της μιας συναισθηματικές αντιδράσεις. Τέτοια είναι τα συναισθήματα που βιώνονται μέσα στις σχέσεις (οικογενειακές, φιλικές, ερωτικές) ή προκαλούνται από διαφορετικά ή αντίθετα συναισθήματα, που ενεργούν την ίδια στιγμή, όπως όταν έχουμε θυμό και φόβο μαζί, έκπληξη και απογοήτευση ή άλλους συνδυασμούς συναισθηματικών καταστάσεων.
Συναισθήματα όμως είναι και όλες οι λεπτές διαφοροποιήσεις των ψυχικών καταστάσεων, θετικών και αρνητικών, που περιγράφονται με μια μεγάλη ποικιλία λέξεων στη καθημερινή μας ζωή και αναφέρονται σε όλες τις περιοχές της ζωής του προσώπου: την βιολογική, την ψυχική, την κοινωνική και την πνευματική. Πρόκειται για τα συναισθήματα που καλλιεργούνται με τη οικογενειακή αγωγή και τη σχολική παιδεία. Αναφέρονται στην ποιότητα της ψυχικής ζωής και στα πλούσια βιώματα και τις βαθιές συγκινήσεις, στο χώρο της κοινωνικής ζωής, της θρησκευτικής και ηθικής εμπειρίας, της δημιουργίας και απόλαυσης του ωραίου, της βίωσης των πνευματικών αξιών, όπως η πίστη, η ελευθερία, η δημοκρατία, το έθνος, η πατρίδα.
Τα συναισθήματα διακρίνονται και ως προς την ποιότητα της ψυχικής διάθεσης που προκαλούν (θετική ή αρνητική) και ως προς το βαθμό ικανοποίησης του προσώπου, από το συναίσθημα που νιώθει σε μια δεδομένη στιγμή (μικρή ή μεγάλη ικανοποίηση). Τα θετικά συναισθήματα είναι οι καταστάσεις που το πρόσωπο επιθυμεί να έχει και να διατηρεί στην ψυχική ζωή. Συνιστούν τα δυναμικά στοιχεία που κάνουν το πρόσωπο να ζει ευχάριστα και δημιουργικά, να έχει ψυχική υγεία και ευρωστία. Τα αρνητικά συναισθήματα είναι οι ανεπιθύμητες καταστάσεις που τείνει το πρόσωπο να τις αποβάλλει, όταν προκαλούνται, ή να τις απωθεί στο ασυνείδητο, ή να τις προλαμβάνει πριν προκληθούν.
Άλλη διάκριση των συναισθημάτων
Ανάλογα με τις παρορμήσεις και τις ανάγκες, που ικανοποιούν το πρόσωπο και το κέντρο αναφοράς τους, τα συναισθήματα διακρίνονται επιπλέον σε ατομικά και κοινωνικά, σε βιολογικά και πνευματικά. Τα ατομικά συναισθήματα αναφέρονται στις ψυχικές ανάγκες του εαυτού, δηλώνουν τι νιώθει ένα πρόσωπο, γι΄ αυτό που είναι η δεν είναι, γι΄ αυτό που έχει η δεν έχει. Αν είναι ικανοποιημένο για ένα χαρακτηριστικό, σωματικό η ψυχικό, η για μια ικανότητα η επιτυχία του. Τότε είναι πιθανόν να έχει συναίσθημα προσωπικής αξίας (αυτοεκτίμηση). Αν, αντίθετα, νιώθει μειονεκτικά για κάποια ατέλεια η αποτυχία του, πιθανόν να έχει συναίσθημα προσωπικής απαξίας (αυτοαπαξίωση). Σε ακραίες περιπτώσεις ένα θετικό αυτοσυναίσθημα μπορεί να εξελιχθεί σε σύμπλεγμα ανωτερότητας, ως αποτέλεσμα υπέρμετρου εγωκεντρισμού, όπως είναι υπερηφάνεια, οίηση, υποτίμηση η απόρριψη των άλλων. Ένα αρνητικό αυτοσυναίσθημα ίσως εξελιχθεί σε σύμπλεγμα κατωτερότητας, ως αποτέλεσμα υπέρμετρης αυτοϋποτίμησης και αδυναμίας προσαρμογής στην πραγματικότητα του εαυτού. Τα κοινωνικά συναισθήματα είναι οι ψυχικές διαθέσεις και καταστάσεις που προκαλούνται από τις σχέσεις και αλληλεπιδράσεις μεταξύ των προσώπων. Στις σχέσεις, το πρόσωπο βιώνει θετικά κοινωνικά συναισθήματα, τα οποία προκαλούνται από την ευχάριστη επικοινωνία με τους άλλους και την ικανοποίηση βαθύτερων ψυχικών και κοινωνικών αναγκών. Αναπτύσσονται τότε, σε μια μεγάλη ποικιλία, η στοργή, η αγάπη, η αποδοχή, η φιλία, ο έρωτας, η αλληλεγγύη, ο σεβασμός, η κατανόηση, η συμπάθεια και η συμπόνια. Στις σχέσεις όμως, βιώνονται και αρνητικά κοινωνικά συναισθήματα που προκαλούνται από δυσάρεστες η και οδυνηρές εμπειρίες από την επικοινωνία και αλληλεπίδραση μεταξύ των προσώπων. Και τα συναισθήματα αυτά παρουσιάζουν μια επίσης μεγάλη ποικιλία ψυχικών καταστάσεων, όπως είναι η ζήλεια, ο θυμός, η οργή, ο φθόνος, η απόρριψη, η άρνηση, η επιθετικότητα, η αγανάκτηση, η αποστροφή, η περιφρόνηση. Τα βιολογικά συναισθήματα αναφέρονται στις παρορμήσεις και τις ανάγκες για επιβίωση, στην προστασία της υγείας και της ζωής, στην εξασφάλιση και την διατήρηση των αναγκαίων υλικών αγαθών. Διακρίνονται σε θετικές καταστάσεις, που προκαλούνται από την επαρκή ικανοποίηση των αναγκών αυτών και σε αρνητικές καταστάσεις που προκαλούνται από την ανεπαρκή ικανοποίηση τους η και από τη στέρηση βασικών αγαθών. Οι πρώτες, μπορεί να δηλώνουν μια σχετικώς ικανοποιητική ποιότητα ζωής, οι δεύτερες, μια χαμηλή ποιότητα καθημερινότητας, που μπορεί να φτάνει μέχρι τη βιολογική και υλική εξαθλίωση. Τα πνευματικά συναισθήματα συνιστούν βαθύτατες καταστάσεις που βιώνει ο άνθρωπος σε σχέση με τις ανώτερες γνωστικές λειτουργίες του και τις πνευματικές αξίες, στις οποίες πιστεύει και βιώνει. Τα συναισθήματα αυτά διακρίνονται σε θεωρητικά, όσα πηγάζουν από την έρευνα και τη γνώση της επιστήμης, τα αισθητικά, όσα βιώνονται από τη δημιουργία και την απόλαυση του ωραίου, τα ηθικά, όσα γεννά η έμφυτη ηθική συνείδηση και η πραγμάτωση των ηθικών αξιών, τα θρησκευτικά, όσα αναδύονται από την αναζήτηση, την μεταφυσική πίστη και την επικοινωνία με το Θεό, τα οικογενειακά, όσα συγκροτούν και συγκρατούν την οικογένεια, τα ανθρωπιστικά, όσα αναδύονται και αναδεικνύονται από την καλλιέργεια των αξιών που αφορούν στον άνθρωπο, και τα εθνικά και πατριωτικά, όσα αναπτύσσουν και καλλιεργούν την εθνική και πατριωτική συνείδηση.
Η Χριστουγεννιάτικη Χαρά
Μέσα σε όλα σχεδόν τα συναισθήματα, που παρουσιάστηκαν εν συντομία στο παρόν άρθρο, η χαρά κατέχει ξεχωριστή θέση, όπως συμφωνούν, πιστεύω, όλοι οι άνθρωποι. Όταν όμως τοποθετούμε μπροστά της τη λέξη Χριστουγεννιάτικη, τότε αποκτά μια αιώνια αξία και σημασία για ολόκληρη την ανθρωπότητα. «Καρδία ανδρός αισθητική, λυπηρά ψυχή αυτού. Όταν δε ευφραίνηται, ουν επιμίγνυται ύβρει» (Παρ. ιδ, 10) (Ο ψυχικά υγιής άνθρωπος έχει ευαίσθητη την καρδιά, η δε ψυχή του πονάει στις θλίψεις, τις δικές του και των άλλων. Όταν του έρχονται ευνοϊκές περιστάσεις και ευφραίνεται από αυτές, δεν κυριεύεται από αλαζονεία). Γιορτάζουμε από τώρα, όσοι αξιωθήκαμε να γνωρίσουμε και να πιστέψουμε στο γεγονός της Γεννήσεως του Θεανθρώπου Χριστού. Και για όλους όσους στο μέλλον τον γνωρίσουν και τον πιστέψουν, ώστε να γίνουμε όλοι «μια ποίμνη με ένα ποιμένα», τον Ιησού Χριστό. «Έγνων ότι ουκ έστι αγαθόν εν αυτοίς, ει μη ο ευφρανθήναι και του ποιείν αγαθόν εν ζωή αυτού» (Εκκλησ. γ, 12). (Δεν υπάρχει άλλη ευτυχία στον άνθρωπο, παρά να απολαμβάνει εν μέτρω τα υλικά αγαθά και να πράττει το καλό στη ζωή του).
Βιογραφικό:
