«Λίγο πριν πέσει το σκοτάδι
Τα άδεια ρούχα βγάζουν άγρια φτερά
νύχια γαμψά να σκίσουν την ιωδιούχο νύχτα» (ΣΚΙΑΧΤΡΑ ΣΤΑ ΣΤΑΡΟΧΩΡΑΦΑ)
Διαβάζω την ποίηση της Φωτεινής Βασιλοπούλου μέσα σε ένα ανοιχτό καφέ της Πάτρας δίπλα στη θάλασσα, μέσα Ιουλίου 2024. Είναι γεμάτο κόσμο. Ανάμεσά τους νοιώθω τα χρώματα της ποίησής της πιο έντονα, τον ειρμό της σκέψης μου πιο ορμητικό, τους συνειρμούς μου πιο ενστικτώδεις, τα συναισθήματα που μου γεννιούνται να είναι πιο ποιοτικά. Θα πρέπει να είναι κανείς εξοικειωμένος με το παράλογο στην τέχνη, τον εξπρεσιονισμό και τον υπερρεαλισμό, για να μπορέσει να καταλάβει και να αποδεχτεί την ποίησή της:
«Γεμίζουν στο σκοτάδι φλέβες οι αόρατες γυναίκες
Το στήθος τους στο χώμα λευκό γάλα σταλάζει
θηλάζουν πεθαμένους» (ΣΚΙΑΧΤΡΑ ΣΤΑ ΣΤΑΡΟΧΩΡΑΦΑ)
Γνωρίζω την ζωγραφική των εξπρεσιονιστιστών ζωγράφων, του Νορβηγού Έντβαρτ Μυνχ, του Γερμανού Όττο Ντιξ, του Ρώσου Βασίλυ Καντίνσκυ στον «Γαλάζιο Καβαλάρη» (1911), όλα τα πρωτοποριακά κινήματα ζωγραφικής των αρχών του 20ου αιώνα. Τώρα διαβάζοντας την λυρική, εξπρεσιονιστική ποίηση της ελληνίδας Φωτεινής Βασιλοπούλου νοιώθω την ίδια ανατρεπτική διάθεση, την γεμάτη σκληρές ή λυρικές εικόνες ποίηση, τα ηχοχρώματα που δονούν παράξενα την ψυχή μου και προσπαθούν να εκφράσουν ψυχικές καταστάσεις των γυναικών αιώνων φρίκης και παραλογισμού σε έναν κόσμο καθαρά πατριαρχικά φτιαγμένο. Όχι μόνον των γυναικών όσο και άλλων δημιουργών, κυρίως ζωγράφων, θύματα του εκάστοτε κατεστημένου ή του φασισμού.
Η υποδούλωση της γυναικείας φύσης είναι τόσο παραστατική στην ποίησή της, όπως αν ήταν έργα ζωγραφικής. Θέμα της η απαράδεκτη άσκηση βίας και τα συναισθήματα που γεννιούνται στην γυναίκα από τον πατριαρχικό άντρα-πτηνό, όπως έχει παρουσιαστεί ως πτηνό στον υπερρεαλισμό.
Η ποιητική συλλογή «ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΠΤΗΝΟΛΟΓΙΟ» χωρίζεται σε τρεις επιμέρους ενότητες με εξώφυλλα κοσμημένα σε κάθε ενότητα από έργα της ζωγράφου Φωτεινής Χαμιδιελή, ζωγράφου του εξπρεσιονισμού.
Στην πρώτη ενότητα Ο ΚΗΠΟΣ ΤΩΝ ΟΔΥΝΩΝ αποδίδονται με έντονα χρώματα, με απαισιόδοξες εκφράσεις και παράλογες εικόνες η γυναικεία φύση, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί από τις αλλεπάλληλες προσβολές του κορμιού, της ψυχής και της διάνοιας της γυναίκας από την, από αιώνες, Πατριαρχία. Η φρίκη γίνεται ωμή, ενώ οι οδύνες που την διαμορφώνουν, γεννούν ένα νέο αδικο-χαραγμένο σώμα:
«Ποιος είπε σκιάχτρα; Αδερφές της Περσεφόνης.
Κέρδισαν την επιστροφή μα δίχως σώμα
άγρυπνες δίχως σήμα καρτερούν δυο εποχές.
Φυλακισμένες στη ζωή κρατούν ημερολόγιο θλίψης.»
(ΣΚΙΑΧΤΡΑ ΣΤΑ ΣΤΑΡΟΧΩΡΑΦΑ)
Στην ποίηση της Φωτεινής Βασιλοπούλου το μέλι και το κρασί των αρχαίων χοών, που γίνονταν πάνω από τους τάφους των φίλων-νεκρών λείπουν. Στις χοές των ζωντανών-νεκρών γυναικών μένει μόνο το γάλα. Οι αόρατες γυναίκες είναι ψυχές άυλες, «δίχως σώμα». Έρχονται ξανά και ξανά, χωρίς την ηρεμία των ψυχών του κάτω κόσμου, χωρίς ζωντανούς που να τις αγαπούν και να τις τιμούν. Γράφει για «το γάλα των πεθαμένων», τις «αέρινες μαυροκλωστές που κρέμονται από τον ουρανό», για τις «αδερφές της Περσεφόνης» που τις ψάχνει η Δήμητρα και τις θρηνεί… δεν ζήσανε τον υγιή έρωτα ούτε στην ζωή, ούτε στον συνεχή θάνατο. Δεν ζήσανε τον έρωτα ούτε με τον Διονυσιακό Άδη όπως τον έζησε η Περσεφόνη… Γυρίζουν με την Άνοιξη πίσω στην γη «Κόρη στα δυό κομμένη για αιώνες» (ΣΚΙΑΧΤΡΑ ΣΤΑ ΣΤΑΡΟΧΩΡΑΦΑ).
«Χορεύω μοναχά με τα κόκκαλα
κοκάλινοι αυλοί νανουρίζουν τους τρόμους σου» (Ο ΧΟΡΟΣ)
Προσπαθώ να μπω στο πνεύμα των ποιημάτων, στον ρυθμό της φθοράς, στις ιδέες της υποτέλειας, στον θρήνο των ζωντανών-νεκρών γυναικών: «ζωγραφίζω με το σώμα πνιγμένο στο αίμα» ή:
«είμαι εσύ, είσαι εγώ για αιώνες
στον έρωτα στον χορό τυλιγμένοι
στη φρίκη» (Ο ΧΟΡΟΣ)
Η στίξη δεν υπάρχει. Οι λέξεις μπαίνουν στον στίχο έτσι ώστε να ενδυναμώνουν δυναμικά την φρίκη. «μιας Άνοιξης χαράματα γυρνά στον Πάνω Θάνατο / στον Πάνω Κόσμο» (ΣΚΙΑΧΤΡΑ ΣΤΑ ΣΤΑΡΟΧΩΡΑΦΑ)
Κάθε ποίημα της Φωτεινής Βασιλοπούλου νομίζω πως είναι ένα άνοιγμα στον πλούτο της ζωγραφικής, της ιστορίας, της γνώσης. Ολόκληρο το βιβλίο που μας παραδίδει «Χειμερινό Πτηνολόγιο» είναι ένα ανεξάντλητο έργο τέχνης. Υπέροχες εικόνες της ποίησής της συνδιαλέγονται με τις ασπρόμαυρες εικόνες της Φωτεινής Χαμιδιελή που κοσμούν την έκδοση και το έγχρωμο εξώφυλλό της.
«Μ’ έπλασε μαλακή και απαστράπτουσα
τη μέρα που σταμάτησε να βρέχει.
Μέχρι να με τελειώσει
το υπόλοιπο της λάσπης είχε ήδη αρχίσει
να αφυδατώνεται
και το δεύτερο πλάσμα βγήκε πιο στενό και στεγνό» (ΛΙΛΙΘ)
Η Λίλιθ είναι η αυθεντική γυναίκα που έπλασε πρώτη ο θεός μαζί με τον Αδάμ, ισότιμη με τον άντρα, αυτήν που εκφράζει την θέση της ελεύθερης γυναίκας στην αρχαία κοινωνία του φυλετικού κοινοτισμού και της αυτοδιαχείρισης. Την ελεύθερη σεξουαλικά γυναίκα που κοιμάται με όποιον ή όποια επιθυμεί, που είναι ισότιμη με τους άντρες στις αποφάσεις της κοινότητας, που θηλάζει και μεγαλώνει τα παιδιά της με δική της ευθύνη, σε δικό της σπίτι, χωριστά από την μάνα της. Στο ποίημα ΛΙΛΙΘ ο παραδοσιακός μύθος έχει αντιστραφεί. Τα παιδιά που γεννιούνται από την επαφή της Λίλιθ με το Φίδι-Άντρα-Πειρασμό των Πρωτόπλαστων, είναι τα αυγά του φιδιού:
«Γεννάμε τα αυγά μας στο γρασίδι
κι αυτά σκαρίζουνε την Άνοιξη
αφήνοντας μια γλιστερή στρώση φόβου
και προσδοκίας θανάτου ανάμεσα στο χόρτο.
Κανένα γυμνό πέλμα δεν είναι ασφαλές
ούτε καν στον Παράδεισο.» (ΛΙΛΙΘ)
Η ελεύθερη πατούσα που έπλασε ο Ελύτης στο Άξιον Εστί «Μνήμη του λαού μου σε λένε Πίνδο και σε λένε Άθω. / Εσύ μόνη απ’ τη φτέρνα τον άντρα γνωρίζεις» μετασχηματίζεται στην ποίηση της Φωτεινής Βασιλοπούλου σε ανασφαλές πέλμα: Το φίδι-άντρας-πειρασμός είναι πλάσμα φοβισμένο και ανασφαλές. Μπερδεύεται με την Λίλιθ, αποκτά ένα δηλητηριώδες φιδίσιο σώμα που την καταπίνει. Η εικόνα ανάγει στην πάλη του Ηρακλή με τον Τρισώματο Τρίτωνα του αρχαϊκού Αετώματος του ναού της Αθηνάς, στην Ακρόπολη. Στο ποίημα της Φωτεινής Βασιλοπούλου αντί για τον Ηρακλή, είναι η Λίλιθ, η ελεύθερη γυναίκα που, όσο υπάρχει, παλεύει με τον Άντρα-Φίδι. Αλλά ενώ ο Ηρακλής παλεύει σώμα με σώμα με ανάλογη συστροφή του κορμού του, εκφράζοντας την προσπάθεια για εκδημοκρατισμό της γης στην αρχαϊκή Αθήνα και την κερδίζει, η Λίλιθ μειονεκτεί στην δύναμη της συστροφής και στην πονηριά, γιατί είναι οργανικά πλασμένη να ζει ελεύθερη και ισότιμη με τον άντρα. Έτσι το Φίδι-Άντρας-Πειρασμός την κατασπαράσσει: «πριν προλάβω / μου άδειασε το κρανίο. / Το φίδι-πειρασμός / μπήκε στο υγρό μου φύλο». Τα αυγά του φιδιού που γεννιούνται από την ένωσή της με τον άντρα-φίδι, γεννιούνται χωρίς την θέλησή της και γίνονται τα αυγά του φιδιού του φασισμού. Αντιστρέφοντας τον μύθο της Παλαιάς Διαθήκης η ποιήτρια επαναπροσδιορίζει την Ιστορία, έτσι όπως εμφανίζεται σήμερα, στο πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα.
«Αποκαμωμένη απ’ τη βία στη λάσπη
-ας πλάστηκα πρώτη-
έμεινα δίχως πόδια, δίχως χέρια, φωνή, ακοή
δίχως όνομα.
Ένα άδειο πουκάμισο» (ΛΙΛΙΘ]
Μια φρίκη γεμίζει την κοιλιά μας καθώς γράφει: «Γεμίζουμε κάθε πανσέληνο / σάρκα, ιριδίζουσες φολίδες / και εκδίκηση» (ΛΙΛΙΘ).
Την φρίκη μάς ξεπλένει η μοναξιά του άντρα-φιδιού, του «πλάσματος», που ουρλιάζει απελπισμένα προς τον Δημιουργό: «έχω απομείνει δυστυχής σε τόση ερημιά / πλάσε μου επιτέλους μια εύα της προκοπής!» (ΛΙΛΙΘ)
Μια τέλεια εικόνα ζωγραφικής εκφράζεται με το ποίημα ΛΙΛΙΘ. Τα χρώματα της λάσπης επανέρχονται στο μυαλό μας, έτσι όπως ξεκίνησε ο Δημιουργός να πλάθει τους Πρωτόπλαστους, με χώμα. Ήρεμα, καφετιά χρώματα, ανοιχτόχρωμα. Πέρασαν στο μαύρο του φιδιού, στο άσπρο του μυαλού και του ιδρώτα, στο κόκκινο του υγρού γυναικείου φύλου, της μήτρας και των σπλάχνων. Τέλος από το ιριδίζον του άντρα-φιδιού, της «ιριδίζουσας φολίδας», μεταβαίνει στο λευκό του αυγού του φιδιού, για να καταλήξει στο πράσινο του «χόρτου». Η αίσθηση που μας αφήνει το ποίημα είναι μια τεράστια αλλαγή που νοιώθουμε ότι βιώνει το παλλόμενο από τις δονήσεις της ποίησής της σώμα μας.
Η ανάγνωση των ποιημάτων δεν είναι εύκολη. Η ποίηση σού αφήνει κενά, πρέπει να ανατρέξεις στο λεξικό, στην ιστορία, σε πίνακες ζωγραφικής για να το γεφυρώσεις. Στο ποίημα ALTHAEA OFFICINALIS ανατρέχω πάλι στο λεξικό. Τι σημαίνει το αρχαίο ρήμα αλθαίνω που αναγράφεται στο ποίημα; «Πώς αλθαίνει τραύματα αλλότρια; Πώς ψαύει αποκόμματα φίλα;» Το ρήμα αλθαίνω σημαίνει θεραπεύω. Και η μάνα:
«σε μια πράξη εκδίκησης
Απόγνωσης. Σχεδόν αυτοχειρίας.
Τι άνθος παράλογο!» (ALTHAEA OFFICINALIS)
Πάλι στο ποίημα με συνοδεύουν τα ζεστά χρώματα στο τζάκι, στο φως, στην λουλουδένια αφή. Μα πώς συνδέεται το θεραπευτικό φυτό της μολόχας ALTHAEA OFFICINALIS με τον πόνο της μάνας του Μελέαγρου στο αντίστοιχο ποίημα, εμπνευσμένο από την ελληνική Μυθολογία; Η φύση που δίνει την θεραπεία σε κάθε πόνο, που κάνει να φυτρώνουν τη μολόχα δίπλα στην τσουκνίδα, η ίδια φύση δίνει στην μάνα του Μελέαγρου την δυνατότητα να τον καταστρέψει… παράλογα και τόσο μητριαρχικά!
Ένα μεγάλο βίωμα μέσα μας φωτός, αίματος και σπλαχνικών υγρών είναι το κάθε ποίημα που με την παράλογη εσωτερική τριβή τους φέρνει μέσα μας βίαια μια φλόγα… την φλόγα που καίει διαρκώς στα κακοποιημένα μέλη των γυναικών ή των οποιωνδήποτε δημιουργών, που συντηρεί την ασχήμια, που διεκδικεί την εκδίκηση… μια ομαδική εκδίκηση… που δεν έρχεται γιατί τα μέλη είναι παραδομένα στον Παράδεισο της σήψης. Τα γυναικεία μέλη έχουν βιαστεί ομαδικά ή ατομικά και η βιαιότητα οφείλει να καταγραφεί, να εκφραστεί ποιητικά. Η Φωτεινή Βασιλοπούλου ξεσκεπάζει την σήψη του κορμιού των γυναικών και βλέπει την γέννα του φασισμού να γεννιέται από το αυγό του φιδιού.
Αυτo-σατιρίζεται και σατιρίζει:
«Μοιχεία, αιμομιξία, μίσος, αίμα.
Μαγειρεμένοι γιοι al dente.
Απόλαυση στον ουρανίσκο» (ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΜΥΣΤΙΚΑ)
Η σωματική βία φτάνει μέχρι την αρρώστια:
«έδωσε τον Τηλέμαχο σε ανάδοχη οικογένεια.
Πώς να θηλάσει βρέφος
με κομμένο στήθος; (ΜΙΚΡΕΣ ΠΗΝΕΛΟΠΕΣ)
***
Στην δεύτερη ενότητα Η ΣΦΑΓΗ ΤΩΝ ΧΡΩΜΑΤΩΝ τα έντονα χρώματα των οδυνών περνάνε σε παρόντα χρόνο και γεννούν ή σφάζουν τα συναισθήματα. Η ποιήτρια συνομιλεί με τους πίνακες ζωγραφικής του νεκρού εξπρεσιονιστή ζωγράφου Έγκον Σίλε (Egon Schiele) που οι Ναζί «απέσπασαν τους πίνακές του / ως εκφυλισμένη τέχνη» (ΕΚΠΛΗΡΩΣΗ ΤΡΟΜΟΥ), ή με την αγωνία της αγαπημένης της ζωγράφου Φωτεινής Χαμιδιελή: «Πλάι στο απαλό λιμναίο κύμα / θα ζωγράφιζε / την ως κόρην οφθαλμού / στο στήθος φυλαγμένη / χθεσινοβραδινή φρίκη» (ΑΓΩΝΙΑ ΖΩΓΡΑΦΟΥ).
Γράφει για τις αλλοτινές σφαγές των αθώων όπως τις βλέπει σε παρόντα χρόνο στο ποίημα Η ΣΦΑΓΗ ΤΩΝ ΑΘΩΩΝ, για τον αδηφάγο έρωτα στο ΛΙΩΜΕΝΟ ΦΙΛΙ: «Βρέφος ο έρωτας / αδηφάγο. Καταβροχθίζει όνειρα…». Στο ίδιο ποίημα ξαναβρίσκω την ζωγραφική του νορβηγού Edvard Munch όχι μόνο ως αναφορά σε μεμονωμένους στίχους, αλλά ως ένα ολοκληρωμένο ποίημα πια. Οι λεπτές «φυσαλίδες» στο έργο του νεκρού ζωγράφου Έγκον Σίλε «φύλαγαν μέσα τους σπόρους απόγνωσης / έτοιμοι να φυτρώσουν στη φρίκη κάθε νέου πολέμου»:
Ποιος φταίει; Ο πόλεμος
η παλέτα, ο χρωστήρας
ο θάνατος, η διεστραμμένη εποχή (ΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ)
***
Στην τρίτη ενότητα ΠΤΗΝΑ ΑΝΑΡΡΙΧΗΤΙΚΑ η ποιήτρια συνομιλεί με τις αγαπημένες της ποιήτριες που σήμερα δεν βρίσκονται στην ζωή: την μεσσήνια ποιήτρια Γιώτα Αργυροπούλου (1960-2018), την Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ (1939-2020), την ρωσίδα Μαρίνα Τσβετάγιεβα (1892-1941) και την αμερικανίδα Έμιλυ Ντίκινσον (1830-1886). Επίσης με την Χλόη Κουτσουμπέλη, σημαντική εν ζωή ποιήτρια (γεν. 1962). Συνομιλεί με την ποίηση και την έκφρασή τους, τα όνειρά τους, τους πόνους και τις προσδοκίες τους, την αδυναμία τους στην αδικία και τον παραλογισμό. Και στις προηγούμενές της ποιητικές συλλογές το κάνει. Στο «Αμείλικτο Νερό» συνομιλούσε πάλι με την μνήμη της Γιώτας Αργυροπούλου, όμως εδώ η συγκίνηση που αναδίνει το βιβλίο της είναι πιο δραματική και οι αντιφάσεις που περιγράφει πιο έντονες. Η Έμιλυ Ντίκινσον σπάει μόνη της τους «γυάλινους πολυπρισματικούς ιστούς αράχνης με τον βόμβο μιας μέλισσας» (ΔΑΝΤΕΛΑ), ποίημα που ανάγει στο γνωστό ποίημά της «Η μέλισσα».
Καμιά ημερομηνία δεν ακολουθεί το ποίημα, παρά μόνο η ημερομηνία της πρώτης δημοσίευσής του στο τέλος του βιβλίου. Τα ποιήματα είναι άχρονα, όπως άχρονοι οι βιασμοί της προσωπικότητας των γυναικών ή των δημιουργών, αλλά και οι φωτογραφίες ενός καλού φωτογράφου.
***
Η γλώσσα της Φωτεινής Βασιλοπούλου είναι σκληρή. Οι λέξεις είναι καρφωμένες στον καμβά του ποιήματος τόσο καλά, σχηματίζοντας ένα πίνακα, αδύνατον να ξεκολλήσουν! Διαμορφώνουν μια σκληρή επιφάνεια από λέξεις καρφιά, λέξεις που πλέκουν ένα σκληρό πλεκτό χαλί και αποδίδουν αυτό το ματωμένο πρόσωπο των γυναικών, θυμάτων της Πατριαρχίας. Το γυναικείο ταμπεραμέντο τους που γεννά συναισθήματα αφομοίωσης, παλεύει να βγάλει από πάνω της τα πούπουλα της αντρικής σήψης. Πώς αλλιώς να γράψεις γι’ αυτούς τους νόμους που δεσμεύουν την γυναικεία ελευθερία αιώνων, που δομούν την γυναικεία παρουσία και εξουσιάζουν τον εγκέφαλό τους;
Επηρεασμένη σαφώς από την ποίηση του Κώστα Ριζάκη, η Φωτεινή Βασιλοπούλου κάνει αναφορές στον θάνατο, στους χαμένους νεκρούς, στο παράλογο και κάνει χρήση αρχαιο-ελληνικών λέξεων. Όμως ο εσωτερικός της ρυθμός είναι ασύμμετρος και έχει κενά, σαφώς διαφορετικός από του Κώστα Ριζάκη. Η ποιητική της ροή, καθόλου θαμπή, είναι άλλοτε κοφτή και σκληρή, άλλοτε κρυστάλλινη και ηδυπαθής, άλλοτε παράλογα επιθετική ή ανατρεπτική, περιγραφική ή στοχαστική.
Αντίθετα με την ποίηση της Λουίζ Γκλούκ, τα ποιήματά της δεν συνομιλούν μαζί μας. Βγάζουν άναρθρες φωνές και παράγουν συναισθήματα παράλογα που μας καρφώνουν! Αφήνει ένα κενό όταν μιλά για εξουσία και αποκαλύπτει τα παράγωγά της.
Το βιβλίο ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΠΤΗΝΟΛΟΓΙΟ δημιουργεί μέσα μας εσωτερικές εντάσεις, σφυρηλατεί την θλίψη μας, υμνεί την γυναικεία υπόσταση και την γυναικεία προσπάθεια υπέρβασης των αδυναμιών και του θανάτου. Όπως στις τάσεις της σύγχρονης μουσικής, αναπτύσσει έντονα αφαιρετικές δομές. Προτείνει νέες εκφραστικές ιδέες που τις αποκρυσταλλώνει σε στίχους. Αντανακλά διαχρονικά όλη την προσπάθεια ανατροπής των δομών, των πρωτοποριακών ρευμάτων του 20ου αιώνα, αλλά και την ανατροπή των παραδοσιακών μύθων που έχουν δομήσει τα βάθη της ύπαρξής μας.
Συνδυάζοντας το παράλογο με ένα ρεαλιστικό στοιχείο μέσα στην χρονική διαδρομή που η ίδια επιλέγει, η Φωτεινή Βασιλοπούλου κραυγάζει, μεταμορφώνει τις μορφές που αλληλοσπαράζονται, θέλει να εκφραστεί, να ακουστεί. Αδιαφορεί για το μέγεθος των αντιθέσεων που εκφράζει και χωρίς απαισιοδοξία επιμένει στην γιγάντωση της γυναικείας δύναμης. Οι συνέπειες στην ζωή των γυναικών ή των δημιουργών που επαναστατούν από την άσκηση βίας είναι η πνευματική παρακαταθήκη της.
Το βιβλίο που μας παραδίδει είναι ένα βιβλίο-έργο τέχνης, στο οποίο συνεχώς επανερχόμαστε χωρίς να μπορούμε να το εξαντλήσουμε, παραμένοντας ένα ισχυρό πόνημα και μια εξπρεσιονιστική έκφραση στην σύγχρονη ποίησή μας.
