…. με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο, από τον 13^ο αιώνα έως τα προεπαναστατικά χρόνια

Από τις εκδόσεις Άτων (αιγυπτιακή θεότητα) κυκλοφόρησε πρόσφατα, με τον παραπάνω αναλυτικό τίτλο, το βιβλίο του Θεοδόση Τάσιου, ομότιμου καθηγητή του Ε.Μ.Π., επίτιμου διδάκτορα έξι Πανεπιστημίων και μέλους της Ακαδημίας Επιστημών του Torino. Η, μεγάλου σχήματος, έκδοση των 126 σελίδων, με θαυμάσιο εικαστικό υλικό (χαρακτικά, προσωπογραφίες, εξώφυλλα βιβλίων, χάρτες) και προμετωπίδα δύο στίχους του Άλδου Μανουτίου, αποτελεί μια συνοπτική αλλά εξαιρετικά ολοκληρωμένη παρουσίαση του τετράτομου έργου του συγγραφέα Κωνσταντίνου Σπ. Στάικου. Μια εμπεριστατωμένη ανάλυση, η οποία εισάγει τον αναγνώστη σε μιαν ενδελεχή αναζήτηση των παραγόντων οι οποίοι συνέβαλαν στη διαμόρφωση της πνευματικής πορείας του Γένους και ανέδειξαν τη σημασία της ελληνικής οικουμενικής παιδείας και των Γραμμάτων για την κοινωνία και τον πολιτισμό.

Το πόνημα, μετά το προοίμιο του συγγραφέα, που αναφέρεται στην έκταση, τις εικόνες και τις βιβλιογραφικές παραπομπές της τετράτομης έκδοσης, δομείται σε εφτά ευρείες ενότητες, οι οποίες δίνουν, δίκην συνοπτικού δοκιμίου, το περιεχόμενο του συγγραφικού άθλου του Κ.Σπ. Στάικου.

Συγκεκριμένα, στην πρώτη ενότητα, Παιδία του Γένους και βιβλίο, που αρχίζει από τον 13^ο αιώνα, κάνει λόγο για τους Έλληνες λογίους της Δύσης, που μετέβησαν μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης στην Ευρώπη, το 1453, (Επιβίωση του Βυζαντίου), την ευνοϊκή ατμόσφαιρα του ιταλικού ανθρωπισμού και την ανάπτυξη της τυπογραφίας. Αναφέρονται ονόματα σημαντικών εκπροσώπων που έδρασαν στη Γαλλία και την Ιταλία (ιδιαίτερα τη Βενετία), αναφορά στην εκπαίδευση Ελλήνων σε σχολεία και Πανεπιστήμια της Ιταλίας, με κορυφαίο το Φλαγγίνειο Φροντιστήριο Βενετίας (1665-1797) και στην έκδοση διδακτικών εντύπων, όπως τα Προσκυνητάρια. Επιπρόσθετα, παρατίθεται διεξοδικά ένας κατάλογος των επιστημονικών εκδόσεων, όλων των κατευθύνσεων – με έμφαση στις θετικές επιστήμες – των 18^ου και 19^ου αιώνων, και απαριθμούνται οι 50 περίπου ελληνικές εκδόσεις από τους λογίους και εμπόρους της Διασποράς· ειδική αναφορά γίνεται, στο προσάρτημα, για το εκδοτικό έργο του Αδαμαντίου Κοραή (1748-1833), πρωτεργάτη του νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Στην ενότητα Βιβλία και εθνική αυτοσυνειδησία γίνεται αναφορά στην ανάπτυξη της ελληνικής πνευματικής και καλλιτεχνικής παράδοσης και κληρονομιάς στα ανεξάρτητα ελληνικά βασίλεια, που διαμορφώθηκαν μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, το 1204, όπως οι αυτοκρατορίες της Νίκαιας και της Τραπεζούντας, τα δεσποτάτα της Ηπείρου και του Μορέως· τα κράτη αυτά συνέβαλαν ουσιαστικά στη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για την ενίσχυση της εθνικής συνείδησης, μέσω της Παιδείας και της θρησκευτικής ανάπτυξης.

Στην ενότητα Οι σχολές και τα βιβλία προβάλλονται ο πολιτισμικός ρόλος του βιβλίου, η έκδοση χειρογράφων βιβλίων (Μαθηματαρίων), για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, καθώς και η πλημμυρίδα 200 περίπου σχολείων, που λειτουργούσαν επί τέσσερις αιώνες στις ελληνόφωνες περιοχές, με μικρές ή μεγάλες βιβλιοθήκες· καταγράφεται, επίσης, ο κατάλογος των διδασκόμενων μαθημάτων (θετικών και θεωρητικών), που αποτέλεσαν τον κύριο αγωγό και αρωγό για την αφύπνιση των Ελλήνων, τη δημιουργία του εθνεγερτικού Πνεύματος πριν από το αίμα του 1821.

Στην ενότητα Τυπογραφεία και βιβλία γίνεται αναφορά, με την ανάπτυξη της τυπογραφίας, στην τυπογραφική έκδοση ελληνικών βιβλίων από τον 15^ο ώς τον 19^ο αιώνα, με συντελεστές επιφανείς λογίους τυπογράφους, όπως οι: Κωνσταντίνος και Ιανός Λάσκαρης, Άλδος Μανούτιος, Μάρκος Μουσούρος, Δ. Χαλκοκονδύλης, κ.ά. Αναγράφονται, επίσης, η ίδρυση Ελληνικού Γυμνασίου στη Ρώμη, Νεακαδημίας στη Βενετία, με Έλληνες εκδότες Μαρκήδες Πούλιου, εκδοτικού οίκου στο Παρίσι (Ροβέρτος Στέφανος): η Βενετία και η Βιέννη, κατεξοχήν πηγές εντύπων, καθώς και τα ονόματα κορυφαίων εκπροσώπων της παιδείας και εκδοτών, όπως: Θεόφιλος Κορυδαλεύς, Κωνσταντίνος Λάσκαρης – Κύριλλος, Νικόδημος Μεταξάς, Ν. Γλυκής, κ.ά.

Εκτενής αναφορά γίνεται στην τυπογραφία στις παρίστριες (παραδουνάβειες) ηγεμονίες Βλαχία και Μολδαβία, με ηγεμόνες Έλληνες Φαναριώτες, με εκδοτικές δραστηριότητες στο Βουκουρέστι και στο Ιάσιο.

Ελληνικά τυπογραφεία αναφέρονται, ακόμη, στην υπόλοιπη Ευρώπη (Λειψία, Τεργέστη, Βούδα και Πέστη, Πετρούπολη, Μόσχα), αλλά και στην ελληνική επικράτεια: Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Κυδωνίες, Μοσχόπολη Βορείου Ηπείρου, Άγιον Όρος, Κέρκυρα, Χίο. Ιδιαίτερη επισήμανση γίνεται και στην έκδοση περιοδικών, όπως Ερμής ο Λόγιος (Άνθιμος Γαζής), Αθηνά ή Εφημερίς Περιοδική, Φιλολογική, Επιστημονική και Εμπορική (Π. Ιωαννίδης, Παρίσι), Καλλιόπη (Αθ. Σταγειρίτης, Βιέννη), κ.ά.

Στην ενότητα Εκκλησία γίνεται αναφορά στην πλημμυρίδα εκδόσεων 1650 θρησκευτικών βιβλίων, μια εξαιρετική συμβολή της Εκκλησίας στην παιδεία του Γένους. Απαριθμούνται οι λόγιοι κληρικοί, τα ιδρύματα, όπως η Πατριαρχική Σχολή Κωνσταντινουπόλεως, και τονίζεται ιδιαίτερα ο ρόλος του Πατριαρχείου.

Στην ενότητας, Για τη «δημώδη» γλώσσα επισημαίνεται η γλωσσική κίνηση για την έκδοση αρχαιοελληνικών και βυζαντινών κειμένων σε δημοτική γλώσσα με συντελεστές τους Νικόλαο Σοφιανό – φιλόλογο και εθνικό οραματιστή -, Νίκανδρο Νούκιο, Μανουήλ Μαλαξό, Γεώργιο Βενδότη, Αδαμάντιο Κοραή και αργότερα τους Αθανάσιο Χριστόπουλο και Ιωάννη Βηλαρά.

Τέλος, στην ακροτελεύτια ενότητα Η διάδοση των Θετικών Επιστημών τονίζεται ο ρόλος του έντυπου βιβλίου στην ανάπτυξη και διάδοση των Φυσικομαθηματικών και της Οικονομίας από τον 16^ο αιώνα ώς το 1821, με σημαντικούς εκδότες: τον προαναφερθέντα Νικ. Σοφιανό, τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τον Ιάκωβο Σπον και, παράλληλα, παρατίθεται εκτενής κατάλογος των εκδόσεων των Θετικών Επιστημών κατά τον 18^ο αιώνα.

Περαίνοντας, εκφράζουμε εκ βάθους καρδίας, ab imo pectore, τα θερμότατα συγχαρητήρια στον αγαπητό κ. Τάσιο για τη συγγραφή του άκρως ενδιαφέροντος πονήματος, μιας κριτικής αξιολόγησης του τετράτομου έργου του Κων. Στάικου, που συμβάλλει ουσιαστικά στην κατανόηση του πολλαπλώς απελευθερωτικού ρόλου που διαδραμάτισε η ελληνική εγχώρια και η εν διασπορά λογιοσύνη στην ιστορία του Γένους. Μία ανάπτυξη, με τις ποικίλες εκφάνσεις της, στους τέσσερις χαλεπούς αιώνες της τουρκικής υποδούλωσης, η οποία συνέβαλε ενεργώς με το βιβλίο και το σχολείο στην εθνική απελευθέρωση. Η Επιτομή… αποτελεί, ως εικός, προσφιλές ανάγνωσμα όχι μόνο για τους ειδικούς ερευνητές, αλλά και για το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό με πνευματικές ανησυχίες.

Αναστάσιος Αγγ. Στέφος, δ.φ. Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων και του Συλλόγου «Οι Φίλοι του Μουσείου Γ. Δροσίνη»